10
i biomedycynie , zwana Konwencją Bioetyczną. Konwencja ta jest odpowiedzią na rozwój biomedycyny i związane z tym potencjalne za-grożenia. Już w preambule zauważono, że nie-właściwe wykorzystanie biologii i medycyny może zagrażać godności ludzkiej. Znalazło się tam również sformułowanie o konieczności poszanowania istoty ludzkiej, zarówno jako jed-nostki, jak i przedstawiciela gatunku ludzkiego, oraz o uznaniu znaczenia zapewnienia godności istocie ludzkiej.
W przywołanych wyżej rekomendacjach oraz w Konwencji bioetycznej można zauważyć wspólne stanowisko, mianowicie podstawą och-rony prawnej embrionów jest godność ludzka.
W literaturze wskazuje się nawet, że: „Odpowiedź na rozwój medycyny, udzielona w ramach europejskiego systemu ochrony praw człowieka, opiera się na uznaniu zasady posza-nowania godności ludzkiej za zasadę
podstawo-11
wą” .
W art. 1, normującym cel i przedmiot Konwencji, wskazano, że jej Strony „chronią god-ność i tożsamość istoty ludzkiej i gwarantują każdej osobie, bez dyskryminacji, poszanowanie dla jej integralności oraz innych podstawowych praw i wolności wobec zastosowań biologii i me-dycyny”. W kontekście pytania o możliwość pro-wadzenia badań naukowych na embrionach klu-czowy jest art. 2, w którym uznano prymat istoty ludzkiej nad interesem społeczeństwa lub nauki. Wskazano w nim expressis verbis, że: „Interes i dob-ro istoty ludzkiej będą przeważać nad wyłącznym interesem społeczeństwa lub nauki”.
Do badań na embrionach in vitro wprost odnosi się tylko art. 18. Konwencji, któremu na-dano następujące brzmienie: „1. Jeżeli prawo ze-zwala na przeprowadzanie badań na embrionach
in vitro, powinno ono zapewnić embrionom
od-powiednią ochronę. 2. Tworzenie embrionów ludzkich dla celów naukowych jest zabronione”. Jak czytamy w sprawozdaniu do tej Konwencji, ustęp pierwszy podkreśla jedynie konieczność
12
ochrony embrionu w ramach eksperymentów . Dopuszczalność przeprowadzania eksperymen-tów na embrionach pozostawiona została zatem
do regulacji na poziomie krajowym. W ustępie drugim wyraźnie zakazano jednak tworzenia ludzkich embrionów dla celów naukowych.
Analiza art. 14 prowadzi do wniosku, że Konwencja dopuszcza wykorzystywanie technik medycznie wspomaganej prokreacji. Tworzenie ludzkich embrionów w celach prokreacyjnych jest więc dozwolone. Przewidziano jedynie zakaz wykorzystywania technik medycznie wspoma-ganej prokreacji w celu wyboru płci przyszłego dziecka, z wyjątkiem sytuacji, kiedy taki wybór pozwala na uniknięcie poważnej choroby dziedzicznej zależnej od płci.
Nie sposób pominąć także treści art. 13 Konwencji Bioetycznej, który reguluje kwestię interwencji wobec genomu ludzkiego. Przyjęto tam, że: „Interwencja mająca na celu dokonanie zmian w genomie ludzkim może być przepro-wadzona wyłącznie w celach profilaktycznych, terapeutycznych lub diagnostycznych tylko wte-dy, gdy jej celem nie jest wywołanie dziedzicznych zmian genetycznych u potomstwa”. Jasno okreś-lony został zatem cel takiej interwencji: profilak-tyka, terapia i diagnoza. Wszelkie inne interwen-cje są niedopuszczalne. Ma to stanowić zaporę przed wykorzystywaniem postępu do modyfikacji poszczególnych cech ludzkich, jak np. kolor oczu, czy wzrost, co w obliczu stale rozwijającej się nauki wydaje się już być możliwe. Nie można również dokonywać interwencji w genom w ce-lach naukowych, ponieważ cel ten nie został ujęty w art. 13. Konwencji Bioetycznej.
Konwencja nie zawiera także przepisu, który określałby status embrionu. Nie ma rów-nież jednoznacznej definicji embrionu, co w po-ważnym stopniu utrudnia analizę zagadnienia oraz ustalenie standardu ochrony. Najczęściej przyjmuje się, że embrion to ludzki zarodek w pierwszej fazie po poczęciu. Nie ma jednak zgody w odniesieniu do tej kwestii. Uzależnienie standardu ochrony życia ludzkiego od etapu, na jakim się znajduje, sprawia, że z prawnego punktu widzenia będzie mieć znaczenie ustalenie zakresu
13
znaczeniowego pojęcia embrion . Trafny jest także pogląd, że brak definicji embrionu wpływa na osłabienie kategorycznego charakteru zakazu
10 Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny: Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie (przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 19 listopada 1996 roku).
11 M. Grzymkowska, Standardy bioetyczne…, op. cit., s. 262.
12 T. Jasudowicz, J. Czepek, J. Kapelańska-Pręgowska, Międzynarodowe standardy bioetyczne: dokumenty
i orzecznictwo, Warszawa 2014, s. 46.
13
Szczepaniec, PRAWNE I ETYCZNE...
tworzenia embrionów dla celów badań
nauko-14
wych .
W orzecznictwie Europejskiego Trybu-nału Praw Człowieka wyrażone zostało stanowis-ko o braku celowości ustalania statusu prawnego i zakresu ochrony embrionu ludzkiego bezpo-średnio na podstawie EKPCz, z uwagi na istnie-nie rozbieżności zarówno na obszarze regulacji prawnych, jak i praktyk stosowanych w poszcze-gólnych państwach. Wskazano, że jest to tema-tyka, która powinna być przedmiotem regulacji
15
prawa krajowego .
Określenie statusu prawnego istoty ludz-kiej przed narodzeniem to zagadnienie budzące najwięcej kontrowersji na płaszczyźnie rozważań bioetycznych. Analiza przywołanych wyżej Reko-mendacji Rady Europy pozwala przyjąć, że życie ludzkie chronione jest również w fazie embrio-nalnej. W wyroku polskiego Trybunału Konsty-tucyjnego z 28 maja 1997 r. przyjęto, że ochrona życia ludzkiego przysługuje od momentu poczęcia, ponieważ stan nauk empirycznych nie daje nam wystarczających podstaw do wskazania
16
innego momentu powstania życia ludzkiego . Wracając do zagadnienia badań na em-brionach, należy zauważyć, że art. 18 Konwencji Bioetycznej nie rozstrzyga kwestii dopuszczal-ności takich badań, pozostawiając tę sferę usta-wodawstwu krajowemu. Przy czym wymóg za-pewnienia „adekwatnej ochrony” w przypadku istnienia możliwości prowadzenia takich badań trudno ocenić pozytywnie, z uwagi na jego nie-precyzyjny charakter. Jest to sformułowanie, które poddawane jest krytyce również w
litera-17
turze światowej .
Pewne wskazówki dotyczące tej kwestii można odnaleźć w raporcie sporządzonym przez
18
grupę roboczą Komitetu CDBI ds. ochrony embrionu i płodu ludzkiego pt. „Ochrona
embrionu ludzkiego in vitro z dnia 19 czerwca
19
2003 r.” Wyrażone tam zostały dwa stanowiska, przy czym w obu przypadkach embriony objęte są ochroną od momentu zapłodnienia. Zgodnie z pierwszym stanowiskiem embrion ludzki pod-lega maksymalnej ochronie od momentu zakoń-czenia zapłodnienia i zabronione są wszelkie manipulacje niesłużące jego ochronie. Zakazane jest zatem tworzenie embrionów in vitro w innych celach niż prokreacyjny. Jest to podejście, które wyklucza prowadzenie wszelkich badań nad ludz-kimi embrionami i przekształcanie ich komórek
20
pierwotnych . Drugie stanowisko nie przewiduje już takich zakazów, a mianowicie embriony niebędące już częścią projektu rodzicielskiego mogą być przekazane do badań, również tych, które zakładają przekształcanie komórki pierwot-nej. Dozwolone cele badań mają być jednak ściśle ograniczone i należy zapewnić właściwe warunki
21
utrzymywania embrionów .
Na płaszczyźnie badań na embrionach pojawia się zagadnienie wykorzystywania ludz-kich zarodkowych komórek macierzystych, z któ-rymi współczesna medycyna wiąże spore nadzie-je. Komórki macierzyste, stwarzające największe możliwości rozwoju, pozyskiwane są z embrionu, a następnie tworzy się z nich linie komórkowe, doprowadzając do mnożenia się komórek. Linie komórkowe komórek macierzystych najczęściej pochodzą z embrionu, przy czym wykorzysty-wane są również martwe płody ludzkie, uzyskane
22
w wyniku dokonania aborcji , co siłą rzeczy rodzi wątpliwości natury etycznej i prawnej. Podno-szona jest tutaj m.in. kwestia zgody na
wyko-23
rzystywanie takich płodów . Już teraz komórki macierzyste pozyskiwane z płodów wykorzysty-wane są do leczenia wielu nieuleczalnych chorób, głównie neurologicznych.
14 Ibidem, s. 109.
15 Wyrok ETPC z 10.04.2007 r., Evans przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga Nr 66339/05, § 57.
16 K 26/96, OTK 1997, nr 2, poz. 19.
17 S.W. Halliday, A Comparative Approach to the Regulation of Human Embryonic Stem Cell Research in Europe, „Medical Law Review” 2004, No. 12, s. 45.
18 Komitet Kierowniczy ds. Bioetyki.
19 J. Kondratiewa-Bryzik, Początek prawnej ochrony życia ludzkiego w świetle standardów międzynarodowych, Warszawa 2009, s. 180.
20 Szerzej: ibidem.
21 Ibidem, s. 181.
22 M. Grzymkowska, Standardy bioetyczne…, op. cit., s. 111.
23 Chodzi o moralne prawo kobiety dopuszczającej się aborcji do decydowania o losach usuniętego płodu.
Problematyka badań na komórkach ma-cierzystych coraz częściej pojawia się w debacie publicznej, ponieważ współczesna biomedycyna wskazuje konkretne schorzenia, które można w ten sposób leczyć. Na stronie projektu
Euro-24
StemCell wskazane zostały następujące poten-cjalne zastosowania badań nad komórkami ma-cierzystymi: a) badania nad rozwojem organizmu od wczesnego etapu rozwoju, b) komórki macie-rzyste potrafią zastępować uszkodzone komórki i leczyć choroby, c) komórki macierzyste mogą być wykorzystywane do badań nad chorobami, d) komórki macierzyste stanowią zasoby do
testo-25
wania nowych zabiegów medycznych . Gwoli ścisłości należy dodać, że nie wszystkie komórki macierzyste pochodzą z embrionów. Jak czytamy na stronie programu, komórki macierzyste dzielą się na trzy kategorie: 1) embrionalne komórki
ma-26
cierzyste hodowane w laboratorium z komórek pochodzących z embrionu we wczesnym stadium rozwoju; 2) indukowane pluripotencjalne ko-mórki macierzyste (tzn. „przeprogramowane” komórki macierzyste), które są podobne do em-brionalnych komórek macierzystych, ale tworzo-ne są w laboratorium z dorosłych, wyspecjalizo-wanych komórek z wykorzystaniem metody opracowanej w 2006 roku; 3) tkankowe komórki macierzyste, które są w organizmie obecne przez
27
całe życie .
Musimy ponadto pamiętać, że tematyka współczesnego dyskursu naukowego obejmuje również patentowanie genów ludzkich. Obowią-zujący obecnie system patentowy, tak polski jak i europejski, dopuszcza możliwość uzyskania
pa-28
tentu na sekwencję genu występującą w naturze . Już w połowie 2005 r. opatentowane (w amery-kańskim Urzędzie Patentowym) było niemal 20%
29
ludzkiego genomu .
Mając na uwadze powyższe, nie da się jednak uniknąć pytań o charakterze etycznym, ponieważ embrionalne komórki macierzyste składają się głównie z komórek występujących w ludzkiej blastuli, która jest jednym z najwcześ-niejszych stadiów życia. Zapłodniona komórka jajowa przekształca się w blastulę, mającą szansę na przeżycie wyłącznie przez krótki czas przed implantacją w macicy. Blastule wykorzystywane w badaniach tworzone są zwykle sztucznie w laboratorium bądź w klinikach leczenia
bez-30
płodności . I cały problem sprowadza się do spo-sobu postrzegania blastuli, czyli podnoszonego wyżej dylematu związanego ze statusem embrio-nu. Przyjmując, że życie ludzkie zaczyna się od poczęcia – zniszczenie blastuli oznacza unicest-wienie nienarodzonego dziecka. Niektórzy twier-dzą, że blastula to jeszcze nie dziecko, ponieważ jeżeli blastula nie zagnieździ się w ścianie macicy, to nigdy nie będzie miała szansy stać się dziec-kiem. Jak czytamy: „Co roku kliniki leczenia bez-płodności tworzą wiele blastul, które są niszczo-ne, ponieważ są zbędne. Popierający badania nad ESC uważają zasadniczo, że użycie komórek z nadmiarowych blastul do badań i opracowania farmakoterapii, które mogłyby pomóc poprawić jakość życia i uratować życie chorych, jest
roz-31
wiązaniem znacznie lepszym niż ich utylizacja” . Problematyka ochrony tzw. nadliczbowych em-brionów pojawia się również w polskiej
litera-32
turze przedmiotu .
Jak widać, badania na embrionalnych komórkach macierzystych są już prowadzone i polski ustawodawca powinien się zmierzyć z tym problemem, ponieważ pozostawienie tej sfery poza wszelkimi regulacjami to otwarcie drogi do nadużyć. Jak słusznie podnosi się w doktrynie, m o ż l i wo ś c i , j a k i e s t wa r z a n owo c z e s n a
24 Celem programu EuroStemCell jest pomoc obywatelom Europy w zrozumieniu, czym są komórki macierzyste. Projekt ten otrzymał fundusze z programu Horyzont 2020 finansującego badania naukowe i innowacje w Unii Europejskiej, https://www.eurostemcell.org/pl/ [dostęp: 7.08.2018].
25
https://www.eurostemcell.org/pl/ [dostęp: 7.08.2018].
26 Posiadają nieograniczony potencjał tworzenia wyspecjalizowanych komórek, co przekłada się na ogromne możliwości w sferze badań nad chorobami i w opracowywaniu nowych terapii; szerzej: https://www.eurostemcell.org/pl/.
27 Ibidem.
28 Szerzej zob. J. Stanek, Patentowanie genów ludzkich, Warszawa 2016, s. 13 i nast.
29 G. Stix, Właściciele naszych genów, „Świat Nauki” 2006, nr 6, s. 66.
30 https://www.eurostemcell.org/pl/ [dostęp: 7.08.2018].
31 Ibidem.
32
M. Gałązka, Problemy prawnej ochrony embrionów nadliczbowych, [w:] Współczesne wyzwania bioetyczne, red. L. Bosek, M. Królikowski, Warszawa 2010, s. 237 i nast.
Szczepaniec, PRAWNE I ETYCZNE...
biomedycyna, wykraczają poza standardowe po-jęcie terapii medycznej, w znaczeniu interwencji
33
medycznej motywowanej ochroną zdrowia . Na trudność w zakresie unormowania kwestii postrzeganych jako wrażliwe etycznie
34
zwracano już w literaturze uwagę . Nie jest to jednak wystarczający argument, aby zaniechać poszukiwań takiego modelu regulacji, który zapewni odpowiednią ochronę istocie ludzkiej w fazie prenatalnej. Ponadto jeśli zważymy na okoliczność, że obecnie podawane są już oficjal-nie informacje o tym, iż w laboratoriach wytwa-rzane są embriony ludzkie, aby prowadzić bada-nia na zarodkowych komórkach macierzystych, to bardzo realna jest wizja klinik, w których wy-twarzane będą embriony metodą in vitro w celu wykorzystywania ich do leczenia chorób uzna-wanych dotąd za nieuleczalne.
Takie eksperymentalne terapie przepro-wadzane są coraz częściej i niestety zwykle do-wiadujemy się o nich dlatego, że doszło do śmierci osoby poddanej terapii. Kluczowym problemem w tym kontekście jest brak stosow-nych unormowań, które mogłyby przeciwdziałać nadużyciom na tym obszarze. Dlatego też należy mocno podkreślić, iż zachodzi pilna potrzeba wprowadzenia odpowiednich regulacji prawnych celem poszanowania praw jednostki i zapew-nienia życiu ludzkiemu właściwej ochrony. Po-zostawienie tego obszaru bez odpowiednich unormowań prawnych wiąże się z ogromnym ryzykiem instrumentalizacji ludzkiego istnienia.
Oczywiście można założyć, że rozwój nauki ma służyć ludzkości i wszelkie nowatorskie techniki terapeutyczne czy też diagnostyczne mogą być wykorzystywane w imię ratowania istoty ludzkiej. Takie założenie tylko pozornie wydaje się być trafne. Zważywszy na ogromne szanse, jakie w obszarze zastosowań medycznych stwarzają embrionalne komórki macierzyste, jest tylko kwestią czasu, kiedy będziemy świadkami nie tylko masowej produkcji embrionów, ale i handlu ludzkimi komórkami zarodkowymi, pochodzącymi z takich wyprodukowanych w laboratorium embrionów.
Literatura:
1. Gałązka M., Problemy prawnej ochrony
embrio-nów nadliczbowych, [w:] Współczesne wyzwania bioetyczne, red. L. Bosek, M. Królikowski,
Warszawa 2010.
2. Grzymkowska M., Standardy bioetyczne w
pra-wie europejskim, Warszawa 2009.
3. Halliday S.W., A Comparative Approach to the
Regulation of Human Embryonic Stem Cell Re-search in Europe, „Medical Law Review” 2004,
No. 12.
4. Hartman J., Bioetyka dla lekarzy, Warszawa 2012.
5. Jabłońska J., Zasady konstytucyjne w projekcie
ustawy bioetycznej (ustawy o ochronie genomu ludz-kiego i embrionu ludzludz-kiego oraz Polskiej Radzie Bioetycznej i zmianie innych ustaw), [w:] Współ-czesne wyzwania bioetyczne, red. L. Bosek,
M. Królikowski, Warszawa 2010.
6. Jasudowicz T., Czepek J., Kapelańska-Prę-gowska J., Międzynarodowe standardy bioetyczne:
dokumenty i orzecznictwo, Warszawa 2014. 7. Kapelańska-Pręgowska J., Prawne i bioetyczne
aspekty testów genetycznych, Warszawa 2011.
8. Kondratiewa-Bryzik J., Początek prawnej
ochrony życia ludzkiego w świetle standardów mię-dzynarodowych, Warszawa 2009.
9. Sikora A., Status i ochrona praw ludzkiego
em-brionu w dokumentach Rady Europy,
„Poznań-skie Studia Teologiczne” 2001, t. 11.
10. Stanek J., Patentowanie genów ludzkich, Warsza-wa 2016.
11. Stix G., Właściciele naszych genów, „Świat Nauki” 2006, nr 6.
33 M. Grzymkowska, Standardy bioetyczne…, op. cit., s. 225.
34
Zob. m.in.: J. Jabłońska, Zasady konstytucyjne w projekcie ustawy bioetycznej (ustawy o ochronie genomu
ludzkiego i embrionu ludzkiego oraz Polskiej Radzie Bioetycznej i zmianie innych ustaw), [w:] Współczesne wyzwania…, op. cit., s. 220 i nast.
Gospodarka Wielkiej Brytanii jako kraju członkowskiego Unii Europejskiej
Wielka Brytania (Zjednoczone Królestwo) przez kilkanaście lat od zakończenia II wojny światowej sceptycznie odnosiła się do inte-gracji ekonomicznej w Europie. Nie weszła ani do utworzonej w 1951 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, ani do funkcjonu-jącej od 1958 r. Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) – poprzedniczki dzisiejszej Unii Europejskiej. Wynikało to z jej sil-nych więzi gospodarczych i polityczsil-nych ze Stanami
Zjednoczo-1
nymi AP i krajami Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (Commonwealth) oraz obaw, iż integracja z silnymi krajami europejskimi podważy rolę Londynu jako jednego z najważniejszych światowych centrów handlowych i finansowych. W latach sześćdziesiątych, gdy politycy dostrzegli już, że integracja gospodarcza z krajami EWG może przyspieszyć modernizację brytyjskiej gospodarki poprzez dostęp do nowych rynków zbytu i zwiększenie konkurencji na rynku, weto prezydenta Francji Charles’a de Gaulle’a uniemożliwiło Wielkiej Brytanii przystąpienie do EWG.
Wielka Brytania została członkiem EWG dopiero w 1973 r., a od 1993 r., podobnie jak pozostałe kraje unijne, funkcjo-nuje w strukturach Unii Europejskiej. Jednakże członkostwo Wielkiej Brytanii w UE nie obejmuje wszystkich wymiarów integracji europejskiej: nie jest ona członkiem strefy euro ani stroną przyjętego w 1985 r. Układu z Schengen, który znosząc kontrole graniczne na wspólnych granicach, ułatwia obywatelom podróżo-wanie po Europie. Brytyjczycy nigdy nie byli euroentuzjastami. Wielka Brytania niejednokrotnie opowiadała się za ograniczeniem unijnych polityk branżowych z powodu ich wysokich kosztów (np. Wspólnej Polityki Rolnej). Wynegocjowała też specjalny rabat dotyczący wpłacanych przez nią środków do budżetu unijnego, co