Szerokie rozumienie „języka”

Stanowiskiem większościowym – a jeśli wyłączymy biolingwistów, to wręcz bliskim konsensusu – jest, że ewolucja języka powinna wyjaśnić fenomen unikalności ludzkiego języka w jego szerokim, kompleksowym rozumieniu. Punktem wyjścia jest więc pojęcie języka w jego intuicyjnym znaczeniu w potocznym użyciu (nie zaś sztucznie zawężone do celów teoretycznych) oraz zjawisko komunikacji językowej w całym bogactwie jej różnorodnych manifestacji. Tak widziana ewolucja języka staje się tym, co tak bardzo krytykuje obóz Chomskiego – przedsięwzięciem eksplanacyjnym, które wymaga swoistej „teorii wszystkiego”:

140

Wraz z wyłonieniem się całej gamy nowych subdyscyplin, wyspecjalizowanych czasopism i konferencji oraz nastającym powoli schyłkiem generatywnego paradygmatu Chomskiego, jednoczącego do tej pory językoznawstwo, coraz więcej naszej wiedzy o języku zamyka się w ciasnych specjalizacjach. Jednak zrozumienie pochodzenia języka wymaga dążenia w przeciwnym kierunku – wielkiego wspólnego wysiłku interdyscyplinarnego zmierzającego do teoretycznej syntezy. Detektywistycznej analizie dowodów i poszlak obce są granice dyscyplin. Wszystko się liczy. (Dor i in., 2014: 1-2)

… wymagane jest bardzo szerokie spektrum powiązanych ze sobą uwarunkowań – kulturowych, społecznych, politycznych, poznawczych i emocjonalnych. Innymi słowy, język jest składnikiem lokującym się na znacznie szerszym kontinuum, czyli stosunków społecznych i kultury w ich unikalnie ludzkiej formie. I to właśnie czyni ten problem tak trudnym: aby wyjaśnić język, potrzebujemy ni mniej, ni więcej, lecz „teorii wszystkiego” – wszystkiego, co wyróżnia ludzką świadomość, życie i kulturę razem wzięte. (Dor i in., 2014: 12)

Taki punkt widzenia implikuje rozumienie zdolności językowej nie jako atomicznej całości, ale bardzo rozbudowanego kompleksu różnych zdolności, których ewolucja mogła przebiegać na różne sposoby na różnych etapach. Hurford (2003) mówi o

ewolucji mozaikowej, zaś Knight (komunikacja osobista) – o ewolucyjnej układance, w opozycji do podejścia „magiczny składnik X”, według którego język

mógłby się wyłonić jednoetapowo, poprzez uzupełnienie małpiego systemu poznawczego o jeden kluczowy składnik. Dobrze pasuje tu komentarz Charlesa Whiteheada, że „wyjaśnianie powstania języka w izolacji – jako samodzielnej cechy – przypomina próbę wytłumaczenia, skąd się wzięła karta kredytowa z pominięciem całego kontekstu jej użycia, czyli czynników takich jak handel, pieniądz, bankowość, komputery, czy prawne i praktyczne rozwiązania zapobiegające fałszerstwu” (Whitehead, 2014: 157).

JĘZYK: NIE TYLKO SKŁADNIA

Możliwość posługiwania się składnią rzeczywiście stanowi najwyraźniejszą różnicę jakościową między porozumiewaniem się ludzi i zwierząt. Zwierzęce systemy komunikacji posiadają pewne możliwości kombinatoryczne, ale nic co choćby w przybliżeniu przypominało morfosyntaksę języka ludzkiego. Ptaki potrafią wykonywać pieśni, w których możemy wyróżnić hierarchicznie uporządkowane elementy (zob. np. Miyagawa i in., 2014), jednak brakuje im struktury frazowej o nieskończonej produktywności, oraz – o ile nam wiadomo – nie mają one semantyki,

141

tj. nie wyrażają znaczeń. Zawołania małp, które są w pewien sposób semantyczne – np. u koczkodanów białonosych sygnał “hack” zwykle ostrzega przed drapieżnym ptakiem, a “pyow” przed lampartem – także mają strukturę kombinatoryczną, tj. mogą występować jako elementy większych całości. Jednak po pierwsze, kombinatoryczność ta jest bardzo prosta i ogranicza się do zwykłego zestawiania elementów, po drugie, nie daje kompozycjonalności. Kompozycjonalność właściwa językowi polega na tym, że znaczenie całości wyrażenia wywodzi się ze znaczeń jego komponentów (np. „czerwony” + „dom” = „czerwony dom”), tymczasem u koczkodanów połączenie “hack” i “pyow” jest osobnym sygnałem, który poprzedza ruch całego stada (Arnold i Zuberbühler, 2006). Wreszcie nawet ukulturowione (enculturated) małpy człekokształtne, takie jak Kanzi, które posługują się rudymentarną formą języka, nie są w stanie budować złożonych zdań zgodnie z regułami gramatycznymi (Givón i Savage-Rumbaugh, 2006).

Jednak nawet z językoznawczego punktu widzenia, kompozycjonalna, rekursywna składnia w żadnym razie nie jest jedynym interesującym aspektem języka, ani nawet jedynym wyłącznie ludzkim. Wyjątkowe są także zasoby leksykalne, czyli słowa, które cechuje arbitralność, dwupoziomowość oraz

kompozycjonalność, a których zasoby u dorosłego człowieka ocenia się na ok. 60 000

(Pinker, 1994: 150). Pinker i Jackendoff (2005) wskazują, że zasoby leksykalne również nie posiadają żadnego odpowiednika w komunikacji zwierząt.

Thom Scott-Phillips (2014) zwraca uwagę na unikalność pragmatyki ludzkiego języka, która pozwala na dynamiczne konstruowanie bogatych znaczeń. Dzięki mechanizmom pragmatycznym możliwe jest komunikowanie rozbudowanych treści i skomplikowanych intencji za pomocą bardzo skrótowych wyrażeń, które kodują explicite tylko kluczowe fragmenty, zaś reszta intencji rekonstruowana jest za pomocą inferencji na podstawie kontekstu. Według Scotta-Phillipsa uwidacznia się tutaj zasadnicza różnica między komunikacją językową, która – używając nomenklatury Sperbera i Wilson (1986) – ma charakter ostensywny (tj. sam komunikat, nie tyle przekazuje treści, co wskazuję drogę do ich właściwej interpretacji), a komunikacją zwierzęcą, reprezentowaną np. przez zawołania małp człekokształtnych, która – jak dowodzi Scott-Phillips (2015) ma charakter kodowy (sensu Shannon i Weaver, zob. Shannon, 1948). Na przykład wypowiedzi „Ładnie wyglądasz” przysługują różne interpretacje – w najbardziej oczywistym kontekście funkcjonuje ona jako komplement, ale w innych warunkach może mieć sens

142

ironiczny, albo być użyta jako strategia wprowadzająca, dajmy na to, prośbę („Ładnie wyglądasz. Czy mogłabyś …”). W odróżnieniu od ostensywnego charakteru wypowiedzi językowych, których interpretacja zależy od kontekstu i odczytywania przez nadawcę stanów mentalnych odbiorcy, zawołaniom małp zawsze przysługuje jedyna i ta sama interpretacja, i tak w podanym powyżej przykładzie, u koczkodanów białonosych sygnał “hack” będzie zawsze ostrzegał przed drapieżnym ptakiem, a “pyow” przed lampartem.

Na uwagę z ewolucyjno-etologicznej perspektywy zasługują także inne zjawiska językowe. Jednym z nich jest struktura konwersacji, wraz z jej specyficznymi procedurami niskopoziomowej koordynacji zachowań, takimi jak system kolejności zabierania głosu (turn-taking system) czy organizacja wedle preferencji (preference organization). Zainteresowanie budzi zarówno ewolucyjne wyłanianie się tych mechanizmów (Mills, 2011) jak również ich związek z dyspozycją do współpracy (Żywiczyński, 2010; Żywiczyński i Wacewicz, 2012). Innym przykładem są zjawiska uprzejmościowe: możemy dociekać, czy analogicznie do uniwersaliów gramatycznych istnieją strategie uprzejmości językowej uniwersalne dla wszystkich języków, a także dlaczego stosowanie uprzejmości językowej wydaje się być strategią stabilną ewolucyjnie, skoro bycie uprzejmym nie wiąże się z żadnym oczywistym kosztem (Wacewicz i in., 2015).

Przede wszystkim, skupienie na składni mogłoby prowadzić do całkowicie mylnego wniosku, że jest ona jedyną różnicą jakościową między komunikacją ludzi i zwierząt – niejako „magicznym składnikiem”, po uzupełnieniu o który umysł małpy człekokształtnej posiadłby zdolność językową. Jeżeli nawet pamiętać, że język ludzki w żadnym razie nie jest zwierzęcym systemem komunikacji uzupełnionym o niejako „nadbudowaną” na nim składnię, nadal pozostaje ryzyko pominięcia dokładnie tego, co w ewolucji języka najważniejsze. Składnia sama w sobie nie wyjaśnia pozostałych ważnych cech języka, np. uniwersalności semantycznej, czy oderwania od tu i teraz (displacement). Dodatkowo już samo hipotetyczne wyłonienie się protojęzyka, a więc bezskładniowego systemu komunikacji, jak rozumie go większość badaczy (zob. 3.4.4), zakłada kilka fundamentalnych różnic względem zdolności poznawczych małp człekokształtnych, a są nimi np. mimeza – zdolności do uczenia się przez imitację i świadomej kontroli nad sekwencjami ruchów (Donald, 2000), poziom komunikacji

143

czy przede wszystkim współpraca (np. Knight, 1998). Różnice te jako „preadaptacje”, czy też warunki rozwoju języka, omawiamy w Rozdziałach IV i V. JĘZYK: NIE TYLKO MOWA

Intuicyjnym punktem wyjścia do rozważań o języku jest słowo mówione, czyli komunikacja w modalności głosowej. Wprawdzie artykułowana mowa jest naczelnym i najważniejszym sposobem komunikacji językowej, lecz zawężenie ewolucji języka do ewolucji mowy byłoby niewłaściwe z kilku zasadniczych względów. Jednym z nich są wspomniane wyżej preadaptacje, czyli warunki rozwoju języka, gdzie wobec sensomotorycznych przystosowań do komunikacji głosowej nadrzędne i bardziej fundamentalne są przystosowania natury społecznej i poznawczej. Przede wszystkim jednak język z natury jest zjawiskiem nie jedno- a wielomodalnym i wykorzystującym – równolegle lub zamiennie – wiele różnych zasobów semiotycznych.

Mowa nie jest jedyną formą występowania języka. W modalności dźwiękowej porozumiewanie językowe może mieć formę mowy gwizdanej (języka gwizdanego, Meyer i Gautheron, 2006), w której głoski lub większe całości kodowane są jako gwizdnięcia. Osoby z upośledzeniami słuchu i wzroku komunikują się w modalności dotykowej za pomocą specjalnych protez zmieniających sygnał dźwiękowy na haptyczny, lub też metody Tadoma71, na przykład kładąc palce na ustach mówiącej osoby, co pozwala im dotykowo rejestrować ruch artykulatorów i w ten sposób odczytywać przekaz. Język funkcjonuje także na wiele sposobów w modalności wizualnej, z których najbardziej oczywistym jest pismo. Trzeba tu zaznaczyć, że gwizdane, dotykowe, czy pisane formy języka nie są nowymi, autonomicznymi językami, a jedynie alternatywnymi metodami kodyfikacji tego samego języka naturalnego, którego pierwotną formą jest mowa.

Zupełnie inaczej mają się sprawy z używanymi przez społeczności głuchoniemych językami migowymi, które wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu nie są ani wtórne, ani niepełnowartościowe wobec języków mówionych. O ile ten sam tekst może być zapisany i powiedziany w tym samym języku (np. angielskim), o tyle jego wyrażenie w języku migowym wymagałoby przełożenia przez tłumacza (np. na amerykański język migowy, który nota bene jest dużo bliższy francuskiemu językowi

71 Słynną użytkowniczką metody Tadoma była amerykańska pisarka i aktywistka Hellen Keller (1 880-1968).

144

migowemu, niż brytyjskiemu językowi migowemu – Yule 2010). Języki migowe są więc dla głuchoniemych językami naturalnymi i jako takie są klasyfikowane w bazach językowych; mają także wszelkie istotne własności strukturalne, socjolingwistyczne i neurologiczno-rozwojowe, które cechują języki mówione, np. arbitralność znaku językowego, strukturę „fonologiczną” (odpowiedniki fonemów i sylab) i morfologiczną, zmianę historyczną, dialektyzację, stadia rozwojowe w nabywaniu czy możliwość kreolizacji. Więcej na temat języków migowych i ich statusu piszemy w sekcji 6.5.4.

Ramka 3.10. Pismo

Pismo jest relatywnie nowym wynalazkiem kulturowym (jego początki szacuje się na 3 200 p.n.e.) i wydaje się, że jako takie nie ma bezpośredniego związku z początkami języka. Należy sobie jednak wyraźnie uświadomić kolosalny wpływ pisma na naukę o języku i myślenie o języku, które w naszym kręgu kulturowym formuje się pod wpływem słowa pisanego. Prowadzi to do nieuniknionych uprzedzeń teoretycznych w językoznawstwie (Linell, 2005).

Nawet w przypadku języków mówionych głos nie jest wyłączną formą transferu treści. Naturalnej konwersacji zawsze towarzyszy gestykulacja oraz inne formy tego, co Adam Kendon nazywa „pozaoralną widoczną aktywnością cielesną” (extra-oral visible bodily action, Kendon, 2014), w rodzaju kołysania korpusem lub potrząsania głową. Multimodalność jest lepiej widoczna w naturalnej komunikacji kultur niepiśmiennych, które korzystają z szerokiego wachlarza zasobów semiotycznych. Obok mowy w użyciu jest zleksykalizowana onomatopeja, ale również nieleksykalna wierna imitacja odgłosu zwierzęcia, opowiadający posługują się pantomimicznym odgrywaniem sekwencji wydarzeń za pomocą ruchu całego ciała i do procesu komunikacji włączają muzykę oraz taniec. Wszystkie te środki wyrazu układają się w semiotyczne spektrum, w którym granice między poszczególnymi zasobami są nieostre, a ich wykorzystanie zmienia się dynamicznie w różnych rodzajach dyskursu (Lewis, 2014). Bardziej szczegółowo kwestie modalności i multimodalności języka w kontekście jego ewolucji rozważamy w rozdziale szóstym.

JĘZYK: NIE TYLKO WRODZONOŚĆ

Ewolucja języka jako dziedzina badań sama również „ewoluuje”. W początkowym okresie dominującym poglądem, niejako organizującym program badawczy, było iż

145

● język jest zdolnością biologiczną (systemem adaptacji), która

● „wyewoluowała na bazie zwierzęcych zdolności poznawczych, nie zwierzęcej komunikacji” (Ulbaek, 1998: 33),

● w sposób gradualistyczny, poprzez darwinowski mechanizm doboru naturalnego (Pinker i Bloom, 1990).

Jakkolwiek taki punkt widzenia nadal możemy przyjąć za centralny, to dorobek ostatnich lat zmierza w kierunku uzupełnienia, rozszerzenia, czy miejscami nawet kwestionowania takiego sposobu myślenia (zob. Dor i Jablonka, 2014).

Pierwszym powodem jest odwrót od ścisłego internalizmu i stopniowy powrót do myślenia o języku także w kategoriach ponadjednostkowych. Wyjście poza wąski FLN nie ogranicza się tu po prostu do dodania kolejnych poza składnią jednostkowych, osobniczych zdolności poznawczych niezbędnych do nabycia języka czy posługiwania się nim. Chodzi o dodanie zdolności czy aspektów wykraczających poza ciało i umysł pojedynczej osoby: wspólne zasoby wiedzy umożliwiające zrozumienie, wspólne mechanizmy koordynacji (np. podzielania uwagi), wspólne praktyki danej społeczności, jej zwyczaje, normy, rytuały (Dor i in., 2014). Są to mechanizmy i zjawiska mające podstawy w indywidualnych umysłach ale nieredukowalne do indywidualnych umysłów. Tworzą one społeczną „infrastrukturę” niezbędną do funkcjonowania języka w podobny sposób, w jaki w przykładzie Whiteheada bankowość elektroniczna czy policja tworzą kontekst pozwalający kawałkowi plastiku funkcjonować w roli karty płatniczej. Szczególnie istotne, wręcz kluczowe, dla powstania i funkcjonowania komunikacji językowej jest ukonstytuowanie się podwaliny kooperatywnych relacji społecznych, których rangę podkreślamy w Rozdziale V.

Duża część tych mechanizmów podlega dziedziczeniu niebiologicznemu, które powoli przesuwa się w centrum uwagi badaczy ewolucji języka. W przypadku gatunków potrafiących w znacznym stopniu modyfikować swoje środowisko, a takim niewątpliwie jest człowiek, kolejnemu pokoleniu, obok genów, przekazywana jest także konstruowana nisza ekologiczna. Chris Sinha (np. 2009) używa tu pojęcia

fenogenotypu (phenogenotype), czyli podlegającego dziedziczeniu nie tylko genotypu,

ale całego kompleksu biokulturowego, np. kiedy młode bobry oprócz DNA otrzymują w spadku wzniesioną przez rodziców tamę. U ludzi ten proces jest wzbogacony o aspekt uczenia się, które Sterelny (2012) określa jako hybrydowe uczenie się (hybrid

146

strukturyzowanie go w taki sposób, by wspomagało proces pedagogiczny; jak mówi Sterelny, nasze umysły są ewolucyjnie przystosowane do nauki, ale i nasze środowiska są tak skonstruowane, by łatwo się w nich (i o nich) uczyć. Być może najważniejszą treścią takiej nauki są nie informacje technologiczne czy ekologiczne, ale normy społeczne, będące przykładem podwójnego dziedziczenia (dual

inheritance; Henrich i Henrich, 2007), tj. przekazywania z pokolenia na pokolenie

zarówno biologicznej skłonności do normatywności jak i samych kulturowo wyspecyfikowanych systemów normatywnych.

Na powyższych przykładach widzimy, jak ewolucja biologiczna przeplata się z kulturową i wchodzi z nią w interakcje. Szczególnie istotne jest zbieżne działanie obu tych procesów, czyli koewolucja biologiczno-kulturowa, kiedy wpływy biologii i kultury wzajemnie się amplifikują. Deacon (1997) przedstawia koewolucję na przykładzie tolerancji laktozy. Organizmy ludzi epoki paleolitu, podobnie jak wszystkich innych ssaków, produkowały laktozę – enzym trawiący cukier mleczny – tylko przez pierwszy okres życia. Udomowienie zwierząt przyniosło masową dostępność mleka, które było jednak dla ówczesnych ludzi ciężkostrawne. Z pomocą przyszła technologia przerobu mleka i eliminowania laktozy np. przez jej fermentację. Równocześnie mutacje utrzymujące produkcję laktazy (enzymu trawiącego laktozę) u dorosłych, jako wysoce adaptatywne, były zatrzymywane w populacji. Zarówno większa powszechność biologicznej zdolności trawienia mleka, jak i kulturowo-technologicznej sprawności jego przerobu, czyniła daną kulturę bardziej zależną od tego pokarmu, wzmagając presje selekcyjne na obu tych poziomach. Podobny proces koewolucji musiał mieć miejsce w przypadku zdolności językowych (zob. też rozwinięcie tej koncepcji w: Dor i Jablonka, 2014).

Po drugie, to co Chomsky nazywa E-językiem nie jest epifenomenem. Poszczególne systemy językowe mają własną dynamikę zmian, która zależy od właściwości indywidualnych umysłów, ale nie jest przez nie całkowicie determinowana. Nawet jeżeli biologiczny substrat języka, czyli nasze mózgi, pozostaje relatywnie niezmienny, sam kod językowy może podlegać zmianie, której charakter – jak pamiętamy, jest ewolucyjny. Sukces reprodukcyjny poszczególnych elementów systemu językowego – czy będą to słowa, czy fonemy czy reguły gramatyczne – zależy od spełnienia warunków, takich jak atrakcyjne brzmienie, czy łatwość zapamiętania. Język jest użytecznym pasożytem (Christiansen, 1994; zob.

147

2.2), a mózg – środowiskiem, do którego ów organizm musi się dostosować (Christiansen i Chater, 2008).

Mówimy tutaj o ewolucji przez dobór naturalny, ale na poziomie glottogenezy: kulturowej ewolucji języków jako zewnętrznych systemów reguł i elementów. Zasadniczo taka intuicja nie jest nowa, np. już w 1907 r. David S. Jordan pisał:

Walka o przetrwanie toczy się wśród słów tak samo jak i wśród zwierząt. Na przykład w języku angielskim słowa „begin” i „commence”, odpowiednio saksońskie i francuskie, nieustanie ze sobą rywalizują. Na koniec przetrwa to lepiej dostosowane, czyli lepiej służące celom języka angielskiego. Jeśli dostosowane jest częściowo i jedno, i drugie, podzielą się wpływami. Nieme litery w słowach są reliktami ich historii, podobnie jak szczątkowe organy zwierząt są świadectwem ich pochodzenia. (Jordan, 2013 [1907]: 325)

W ostatnich latach opracowano jednak narzędzia pozwalające uchwycić formalnie mechanizm takiej zmiany. Najbardziej znanym z nich jest paradygmat

iterowanego uczenia się rozwijany przez szkołę edynburską (uchodzącą za

najważniejszy ośrodek badań nad ewolucją języka). Jego podstawą jest obserwacja, że wiedza językowa nie przemieszcza się telepatycznie z głów rodziców do głów dzieci w niezmienionym kształcie, tylko jest przekazywana kulturowo i ulega przy tym zmianom. Za każdym razem podczas międzypokoleniowej transmisji języka produkcja językowa (output) starszego pokolenia P1 stanowi dane wejściowe (input) dla młodszego pokolenia P2.

Edynburczycy zwracają uwagę, że transmisja ta nie jest stuprocentowo dokładna. Ma na to wpływ szereg czynników nazywanych filtrami (bottlenecks). Mogą one leżeć po stronie nadawcy produkującego dane wyjściowe, np. być rezultatem wad wymowy czy asymilowania głosek podczas szybkiego mówienia; mogą wynikać ze środowiska, np. hałasu czy innych zakłóceń, a także środowiska społecznego, np. aktualnej mody; mogą wreszcie wynikać z konstrukcji systemu poznawczego odbiorcy, czyli jego wrodzonych założeń – oczekiwań odnośnie przyswajanego języka (biases) lub ograniczeń pamięci roboczej (Kirby i in., 2004). Wszystkie te czynniki przesądzają, że system językowy S2 opanowany przez młodsze pokolenie będzie nieznacznie różnił się od systemu S1 ich poprzedników. Jak się okazuje, owe drobne zmiany nie są przypadkowe, a ich kumulacja w wyniku dziesiątek i setek takich międzypokoleniowych transmisji prowadzi do regularyzacji i

148

optymalizacji kodu językowego. Do najciekawszych wyników zespołu z Edynburga należy eksperymentalne wykazanie takiej regularyzacji (Kirby i in., 2008).

Il. 3.4. Transmisja języka w modelu uczenia iterowanego (za Kirby i in., 2004: 600)

3.4 Etapy

Próba jakiejkolwiek, nawet ogólnej, rekonstrukcji etapów, w których przebiegała ewolucja języka musi być przedsięwzięciem mocno spekulatywnym. Mimo to zarysowanie przynajmniej ramowego modelu stadiów tego procesu wydaje się celowe, ponieważ stanowi pomoc poznawczą, która pozwala uporządkować wiadomości i odnieść je do wspólnego mianownika. Taki właśnie ramowy model przestawiamy poniżej (zob. Il. 3.5). Zdajemy sobie sprawę, iż nasza rekonstrukcja wiąże się z podjęciem szeregu decyzji teoretycznych, które, jak choćby hipotetyczny status protojęzyka, nie są przedmiotem szerokiego konsensusu. Staraliśmy się jednak do istniejących konsensusów nawiązać w jak największym zakresie.

149

Il. 3.5. Hipotetyczne etapy powstania i rozwoju języka