Od samego początku okupacji specjalne trak to w an ie Górnego Ś lą
ska, jako te re n u w istocie należącego ju ż do Trzeciej Rzeszy, mimo że oficjalny fa k t inkorporacji n a stą p ił dopiero 8 października, zade
cydował, że staran o się tworzyć pospiesznie n o rm a ln ą adm inistrację, odpow iadającą wzorcowi p ru sk iem u w ytw orzonem u jeszcze w okresie reform S tein a i H ardenberga, a więc z podziałem n a prowincje i re- jencje. Było to rozw iązanie, które n a polskich ziem iach wcielonych przyjęto tylko w Suw ałkach, również wcielonych jako rejencja Ziche- n au do prowincji P ru sy W schodnie. Pod względem adm inistracyjnym i urzędniczym rysow ała się jed n ak zasadnicza różnica. Po pierw sze, Górny Śląsk stał się ostatecznie sam odzielną, now ą p ru s k ą prowincją, je d y n ą stw o rzo n ą w okresie is tn ie n ia Trzeciej Rzeszy n a te re n a c h wcielonych. Odwoływano się w niej do tradycji pruskiej, a nie nowej nazistow skiej s tru k tu ry władzy. Po drugie, n a wcielonych ziem iach Górnego Śląska staran o się obsadzać adm inistrację cyw ilną tzw. fa
chowymi urzędnikam i, co z kolei różniło tę prowincję od Wielkopolski, P ru s W schodnich i Pom orza40.
381. S r o k a : P olicja h itlerow ska w rejencji katow ickiej w latach 1939-1945. Opole 1997, s. 15-18.
39 BA MA, Rüstungskommando Kattowitz 21-31 (dalej: RW 21—31), sygn. 1, Kriegs
tagebuch Nr. 1 Wehrwirtschaftsstelle Gleiwitz. Gleiwitz, 27.10.1939, k. 170.
40 Autor poświęcił tej koncepcji osobną publikację. Por. R. K a c z m a r e k : P od rzą d a m i gau leiterów ...
W III Rzeszy, akceptując zasadę wodzostwa (F ührerprinzip), odrzu
cono klasyczny trójpodział władzy. F ü h re r spełniał trzy funkcje: kiero wał za pośrednictw em p a rtii państw em i narodem (Führung), bronił p ań stw a, stojąc n a czele arm ii (Verteidigung) i zarząd zał państw em ( Verwaltung), w ykorzystując dotychczasowy a p a r a t b iu ro k raty czn y 41.
Z asada wodzostw a obowiązywała nie tylko na szczeblu cen traln y m , ale schodziła stopniowo n a coraz niższe szczeble. W polikratycznym system ie w ładzy w Trzeciej Rzeszy te z ad a n ia w p ru sk iej prow incji związane z Führerprinzip spełniał nadprezydent a jednocześnie gaulei- te r NSDAP42. To on przekazyw ał je landratom , a n a poziomie m ia sta wydzielonego, jak im były i Katowice, nadburm istrzom . S tą d kluczowe znaczenie w system ie adm inistracyjnym w pow iatach m iejskich tych w łaśnie urzędników.
A utorem zasad w cielenia Górnego Ś ląska w 1939 roku były dwie osoby: śląsk i g a u le ite r Jo se f W agner i jego ówczesny b ezp o śred n i doradca, p rezy d en t rejencji F ritz D ietlof von S ch u len b u rg 43. P ie rw szy swe dośw iadczenia zdobył w W estfalii, a w ykorzystał je później, po tzw. puczu Röhm a, n a te re n ie Ś ląsk a. M iał przy tym duże do
św iadczenie zw iązane z kierow aniem gospodarką, ze w zględu n a w spółpracę z m ened żeram i z atru d n io n y m i w sztab ie gospodarczym P lan u Czteroletniego. Dość dobrze również znał specyfikę górnośląskich problemów narodowościowych. Od połowy la t trzydziestych był mocno zaangażow any we w sp ieran ie i działalność I n s ty tu tu W schodniego z W rocławia (O st-E uropa In s titu t) i Związku N iem ieckiego W schodu (B und D eu tsch er O sten - BDO), któ re to in sty tu cje w ykorzystyw ał w propagow aniu ideologii nazistow skiej wśród m niejszości niem ieckiej n a polskim Górnym Ś ląsk u 44. Schulenburg wnosił z kolei dośw iadcze
n ia pruskiego urzędnika, połączone zarówno ze sporym ju ż dośw iad
czeniem praktycznym , ja k i zacięciem teoretycznym , czego św iad e
41 E. J ę d r z e j e w s k i : H itlerow ska koncepcja a d m in istra cji p a ń stw o w ej 1933-1945.
S tu d iu m polityczn o -p ra w n e. Wrocław-Warszawa-Kraków—Gdańsk 1975, s. 56-57.
42 Szczególną rolę odgrywali zaś gauleiterzy na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy (tzw. G ren zgau leiter), których uprawnienia były znacznie szersze niż na ob
szarze Rzeszy w granicach z 1939 roku (por. R. K a c z m a r e k : N iem ieck a p o lity k a n arodow ościow a na ziem ia ch wcielonych do Trzeciej R zeszy. W: Wieki sta re i nowe.
Red. I. P a n i c , M.W. W a n a t o w i c z . T. 2. Katowice 2001).
43 O ich roli we wcieleniu Górnego Śląska patrz: R. K a c z m a r e k : P od r z ą d a m i g a u le ite ró w ..., s. 35—46; T e n ż e : N a zisto w sk ie e lity w ła d z y na G órnym Ś lą sk u 1 9 3 9 -1 9 4 5 . W: „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami H itlerowskim i”. T. 23. Red.
K. J o ń c a . Wrocław 2000, s. 165-198.
44 K. F i e d o r : J o se f Wagner - w ielkorządca Ś lą sk a w latach 1 9 3 4 -1941. W: Ś lą sk w m yśli p o lityc zn e j i d zia ła ln o śc i P olaków i N iem ców w X X w ieku. Red. D. K i s i e - l e w i c z , L. R u b i s z . Opole 2001, s. 197—199.
ctwem było opracowanie przez niego bezpośrednio przed wybuchem wojny specjalnego m em oriału m ającego służyć pomocy w reform ie a d m in istra c ji p ru sk iej. Obydwaj jednocześnie u progu wojny m ieli dość krytyczne n astaw ien ie do angażow ania się a p a r a tu H im m lera w spraw y adm inistracyjne. U Schulenburga wynikało to z jego n eg a
tyw nych doświadczeń w P ru sach Wschodnich, gdzie popadł w konflikt z E richem Kochem, a w przypadku W agnera było to re z u ltatem jego doświadczeń adm inistracyjnych oraz wpływu katolickiego środow iska rodzinnego, objaw iających się licznym i k o n flik tam i z w rocław skim H SSuPF E richem Bachem-Zelewskim , które pogębiły się jeszcze we w rześniu 1939 roku.
W pragm atyce p ru sk iej biurokracji funkcje wykonawcze w teren ie były w ypełniane przez prezydia rejencji i prezydentów stojących n a ich czele (R eg ieru n g sp rä sid en t). W czasach n azisto w sk ich ich rola uległa znacznem u o słab ien iu n a rzecz n ad p rezy d en tó w -n am iestn i- ków (O berpräsidenten-R eichsstatthalter), pełniących z reguły funkcję zw ierzchnika okręgu party jn eg o (G auleiter). M usiało się to w iązać z przenoszeniem tradycyjnych upraw n ień p rezy d en ta rejencji do nad- prezydium (O berpräsidium ), które sta ra ło się n aw et przejm ow ać na w schodzie k o n tro lę n ad u rz ę d am i nadzw yczajnym i w ytw orzonym i w Trzeciej Rzeszy i d ziałający m i poza s tr u k tu r a m i n o rm aln ej a d m in istra c ji (w czasie wojny najw ażniejszym z nich we w schodnich prow incjach były z pew nością urzędy nadzw yczajne: pełnom ocnika k o m isarza Rzeszy do spraw u m acn ian ia niem czyzny - B eauftragter des R eich sko m m issa rs fü r die F estig u n g des D eutschen Volkstum s - RKFDV i k o m isarz do sp raw obrony Rzeszy - R eich sverteid i- g u n g sko m m issa r — RVK). Do 1933 ro k u to prezydenci rejencji byli głów nym i w ykonaw cam i p o lity k i p a ń stw a , p o siad a ją c możliwość zw racan ia się bezpośrednio do M in isterstw a Spraw W ew nętrznych (R eichsm inisterium des In n e rn - RMdl), k tó rem u bezpośrednio pod
legali, bez ingerencji nadprezydentów . Zerw ano z t ą tra d y c ją po raz pierw szy jeszcze p rzed w ybuchem wojny po u tw o rzen iu tzw. o k rę gów Rzeszy (R eichsgau) w la ta c h 1938-1939 w A u strii i S udetach.
Wdrożono j ą zaś po an ek sji terenów wcielonych n a wschodzie, gdzie u p ra w n ie n ia n a d p rezy d en tó w zarów no w sferze leg islacy jn ej, ja k i bezpośredniego z a rz ą d z a n ia (głównie n o m in o w an ia urzędników ) rozrosły się kosztem prezydentów rejencji. Sam odzielność p rezy d en tów rejencji pozostała tylko w m entalności urzędników wychowanych w p ru sk ie j p ra g m a ty ce u rzędniczej, je d n a k w istocie byli oni ju ż tylko w ykonaw cam i poleceń n ad p rezydentów -gauleiterów 45.
45 Por. R. K a c z m a r e k : Pod rzą d a m i g au leiterów ..., rozdz. 3.
N a obszarze Górnego Śląska w w yniku wcielenia nowych obszarów po 1939 roku utworzono bądź zmieniono granice dwóch rejencji: należącej przed 1939 rokiem do Rzeszy rejencji opolskiej (R egierungsbezirk O p
peln), w której tereny wcielone obejmowały trzy nowe powiaty: Zawiercią B lachow nia i L ubliniec, oraz nowo utw orzonej rejen cji katow ickiej (R egierungsbezirk K attow itz), k tó ra praw ie w całości p o w stała n a obszarze zaanektow anych polskich powiatów.
R ejencja opolska po w spom nianej korekcie swych g ran ic n a po łudniow ym w schodzie obejm ow ała obszar 11 711 k m 2 i wg s ta n u z 1939 roku liczyła 1,5 m in mieszkańców. Z m iana dotyczyła wciele
nia: części pow iatu częstochowskiego (w czasie wojny był to pow iat Blachow nia - B lach städ t) i zaw ierciańskiego (w czasie wojny pow iat Zawiercie - W arth en au ) z byłego województwa kieleckiego i pow ia
tu lublinieckiego z dawnego województwa śląskiego (w czasie wojny pow iat Lubliniec—Lublinietz/Loben, do którego dołączono jego d a w n ą część sprzed 1918 roku - pow iat dobrodzieński)46.
R ejencja katow icka stan o w iła trzo n terenów wcielonych, chociaż w czasie zarząd u wojskowego jej granice nie ukształtow ały się je d n ak jeszcze o stateczn ie. Rów nież po w y d an iu d e k re tu H itle ra z 8 p a ź d ziern ik a 1939 ro k u (wchodził w życie 26 p aźd z ie rn ik a 1939 roku) 0 w cieleniu do Rzeszy i ad m in istracji terenów wschodnich ostateczny k s z ta łt rejen cji był n a d a l niejasny. W par. 4 zapow iedziano la k o nicznie, że „po przyłączeniu granicznych terenów zostanie stw orzona w prow incji śląskiej rejencja katow icka”. W par. 5 i 10 tego d e k re tu oddaw ano zarząd adm inistracyjny nad te re n am i wcielonym i ad m in i
stra c ji cywilnej, a RM dl m iało wyznaczyć granice powiatów, m ia st 1 gmin, oddzielając teren y wcielone od pozostałych polskich ziem ok u pow anych47. W piśm ie m in iste rstw a z 20 p aźd ziern ik a 1939 roku szef re so rtu W ilhelm Frick dokonał takiego rozgraniczenia z GG, pisząc, iż „linia g ran iczn a GG przeb ieg a w zdłuż N arw i i W isły do Płocka, stą d zbacza n a południe, żeby przebiec n a w schód od G ostynina, K u tn a i Łodzi, mocno n a zachód od C ieszyna i n a w schód od Z a
wiercia, Dąbrowy, C hrzanow a i Żywca [...]. W spraw ie rozgraniczenia rejencji katow ickiej i opolskiej uw ażam za konieczne, żeby niektóre części w zajem nie wym ienić”48. Ju ż 13 listo p ad a (z term in em wejścia w życie 17 listopada) F rick zadecydował, iż należące do tej pory do
48 E. J ę d r z e j c z a k : O n iem ieckiej a d m in is tr a c ji na teren ach w łą czo n ych do rejen cji opolskiej w la ta c h 1 9 3 9 -1 9 4 5 . W: „Studia Śląskie”. Seria nowa. T. 16. Ka
towice 1969, s. 47—48.
47 „Reichsgesetzblatt” I 1939, s. 2042.
48 BA Berlin-Lichterfelde, R18, sygn. 5401, Der RMdl an ChdZ und OP, Berlin, 20.10.1939, k. 100.
rejencji opolskiej trzy pow iaty miejskie: Bytom, Zabrze (H indenburg) i Gliwice oraz pow iaty ziem skie bytom sko-tarnogórski i toszecko-gli- wicki włączono do rejencji katowickiej, a pow iaty należące do tej pory do polskiego po w iatu rybnickiego p o w racają do pow. raciborskiego w rejencji opolskiej, wg stan u sprzed 1922 roku. P rzekazanie powiatów w ręce nowej ad m in istracji katowickiej nastąp iło zaś dopiero decyzją p re z y d en ta rejencji opolskiej 31 m arca 1940 ro k u 49. J e d n a k n a d al is tn ia ła g ran ica między wschodnim i zachodnim G órnym Śląskiem . G ranica celna została zniesiona już 15 w rześn ia50, a granica policyjna m iędzy dawnym polskim i niem ieckim Górnym Śląskiem w południe 24 w rześnia 1939 ro k u 51. RM dl nadzorowało stale w tym pierw szym okresie spraw y adm inistracji i granic nowej rejencji. M inister Wilhelm F rick był trzy k ro tn ie osobiście n a Górnym Śląsku. Po raz pierw szy na krótko już 4 października 1939 roku, a później ju ż n a zaproszenie B rach ta 26-27 p aźd ziern ik a 1940 roku i w kw ietn iu 1941 ro k u 52.
G ran ica w schodnia i południow a rejencji k szta łto w a ła się w spo
sób bardziej skom plikowany. Tereny te należały przecież pierw otnie w okresie z arzą d u wojskowego do obszaru ad m inistrow anego przez k rak o w sk i z arzą d cywilny. 6 p a ź d z ie rn ik a szef z a rz ą d u cyw ilnego w K rakow ie z aw ia d a m iał la n d ra tó w w C ieszynie i w B ielsk u , że p ow iaty C ie sz y n -F ry sz ta t i B ielsko-B iała, z k o n ie cz n ą w y m ia n ą teren ó w z Żywcem, z o sta n ą mimo w rześniow ych k o n tro w ersji, d e cyzją R M dl p rz e jęte p rzez szefa z a rz ą d u cyw ilnego w K atow icach z dniem 9 p aźd ziern ik a 1939 roku. P lan y dotyczące odtw orzenia n a obszarze tzw. O lsa-G ebiet daw nego (czeskiego) po w iatu frysztackie- go, w ydzielonego z p o w iatu cieszyńskiego (w ydaw ał się ze swym i 340 tys. m ieszkańców zbyt wielki) ostatecznie nie zostały zrealizo w ane. O drzucono tę koncepcję w g ru d n iu 1939 ro k u po n a ra d z ie u p re z y d e n ta rejen cji W altera S p rin g o ru m a, poniew aż u zn an o , iż
„utw orzenie po w iatu , k tó ry obejm ow ałby p ra w ie w yłącznie g ó rn i
ctwo, w ydaje się n iep o żąd an e”53. N iejasn y o stateczn y s ta tu s p o łu
49 GSPK, Rep. 151, sygn. 2983, Allg. und grundsätzliche Verwaltungs- sowie Beamtenangelegenheiten 1939-1945, RMdl an den Obersten Reichsbehörden, Berlin, 7.12.1939, k. 169; Der RP an RMdl, Oppeln, 31.03.1940, k. 96.
60 BA MA, RW 21-31, sygn. 1, Kriegstagebuch Nr. 1 W ehrwirtschaftsstelle Glei- witz, Gleiwitz, 15.9.1939, k. 156.
61 Ibidem, RW 21-31, sygn. 1, Kriegstagebuch Nr. 1 W ehrwirtschaftsstelle Glei
witz, Gleiwitz, 24.09.1939, k. 161.
62 I. J a m r o c h a : W izyty p rzyw ó d có w n azisto w sk ich na G órnym Ś lą sk u w latach 1 939-1945. Maszynopis pracy magisterskiej. Katowice 2003, s. 19-21.
63 APKat., Regierung Kattowitz (dalej: RK), sygn. 39, Niederschrift über die Besprechung mit den Regierungspräsidenten, Kattowitz, 21.12.1939, k. 8.
dniowej granicy rejencji katow ickiej, k o n k retn ie p rzeb ieg u granicy między O kręgiem Rzeszy Sudety z jednej stro n y a rejen cją kato w ick ą z drugiej, w idać było ta k ż e przy kolejnych k o re k ta c h p rz y p o rz ą d kow ania ob szaru tzw. O lsa-G ebiet do odpow iedzialnej za produkcję zbrojeniow ą Inspekcji Zbrojeniowej (R ü stu n g sin sp ek tio n - R ül). We w rz eśn iu 1939 ro k u n a k a z a n o we w rocław skiej R ü l (n a le ż a ła do śląskiego V III O kręgu Wojskowego) przyłączyć do placów ki gliwickiej cały obszar wojew ództw a śląskiego i w schodnie te re n y po linię Z a
w iercie - Zator - Andrychów, a n a obszarze pow iatów cieszyńskiego i bielskiego przyłączyć je do placów ki w Opawie z n atychm iastow ym pow ołaniem do życia filii w C ieszynie. Decyzję o ta k im p o dziale potw ierdzano jeszcze 24 p aźd ziern ik a. J e d n a k 26 lutego 1940 roku decyzję tę odwołano, n ak azu jąc odłączenie od Opawy i przyłączenie do nowo utw orzonej placów ki katow ickiej - Kom endy Zbrojeniowej K atowice (R üstungskom m ando K atto w itz - RüKo)54.
Przy okazji korekty n a południu doszło również n a początku p a ź d ziern ik a do chwilowej zm iany decyzji w spraw ie Zagłębia D ąbrow skiego. Szef krakow skiego zarządu cywilnego Dill przejął w przeddzień decyzji o w cieleniu obszarów n a wschodzie, dotychczas ad m in istro w a
ne przez szefa katow ickiego z arzą d u cywilnego, pow iaty Sosnowiec i B ędzin55. Czasowo la n d ra te m B ędzina został m ianow any wówczas G rotjan zam iast la n d ra ta S eyfartha, powracającego do Opola56. O sta tecznie pow iaty Zagłębia Dąbrow skiego pozostały je d n a k w rejencji katow ickiej po decyzji RM dl, k tó ra zap ad ła pod naciskiem G öringa i H im m lera 19 listo p ad a 1939 roku ze w spom nianym u zasadnieniem gospodarczym specjalistów P lan u C zteroletniego i w brew stanow isku g a u leitera W agnera57. N ad al jed n ak pojaw iały się jeszcze przez cały rok 1940 pom ysły p rzy łączen ia tych tzw. s tr e f w schodnich rejencji katow ickiej do GG, forsow ane przede w szystkim ze stro n y a d m in i
stracji H a n sa F ra n k a ze w zględu n a coraz bardziej widoczny n a tym obszarze problem narodowościowy. Tylko racje gospodarcze przekony
wały o u trzy m an iu takiej w łaśnie granicy, chociaż w yrażano w ątpliw o
ści, czy powinno to dotyczyć również obszarów na wschód od Białej.
54 BA MA, Rüstungskommando Troppau 21-60 (dalej: RW 21-60), sygn. 1, Rü
stungskommando Troppau, Kriegstagebuch v. 11.09.1939, k. 7, v. 22.09.1939, k. 7, v. 24.10.1939, k. 9, v. 26.2.1940, k. 16.
55 Ibidem, RH 20-14, sygn. 180, Übernahme der Landkreise Będzin und Sosno- witz durch den ChdZ in Krakau und Abgabe der Landkreise Teschen-Freistadt und Bielitz-Biala [1939], k. 75.
56 Ibidem, RH 20-14, sygn. 179, Übernahme der Landkreise Bendzin [1939], k. 238.
67 Por. R. K a c z m a r e k : P om iędzy p ra g m a tyzm e m ..., s. 103-119.
W relacji sporządzonej po rozm owach w prezydium rejencji i wroc
ław skim zarządzie prow incjonalnym przez oddział katow icki R ül za
notowano, iż: „Dążenie GG do w łączenia Sosnow iecko-D ąbrow skie
go Zagłębia do G u b ern ato rstw a m usi zostać odrzucone ze względów gospodarczo-zbrojeniow ych. Również ze względów strateg iczn y ch i geograficznych zbyt ciasne wytyczenie granicy wydaje się niem ożli
we ze względu n a bezpieczeństwo okręgu przemysłowego. Przeciw nie je st w w ypadku oddzielenia wschodnich obszarów rejencji (powiatów:
Chrzanów, Żywiec, Wadowice, Olkusz), gdzie nie m a ta k ic h racji, ponieważ te obszary zarówno z uw agi n a jakość ich ziemi, ja k i s tru k tu ry ludności m ogą być obciążeniem ”58.
Również p rezy d en t rejencji katow ickiej Springorum początkowo akceptujący negatyw ny stosunek W agnera do zbyt daleko na wschód przesuniętego w cielenia, poza historyczne granice Górnego Ś ląska, zm ienił w końcu swe zdanie n a te n te m a t i o ile jeszcze na przeło
mie 1939-1940 roku był zw olennikiem tylko niezbyt isto tn y ch ko
re k t granicznych, to po odw ołaniu W agnera i w yznaczeniu B rach ta na kom isarycznego g au leitera Ś ląsk a utrzym yw ał, odpow iadając na pow tarzające się z K rakow a interw encje o zm ianę granicy, że sy tu acja uległa już zm ianie. W notatce sporządzonej po tych rozmowach znalazło się naw et tw ierdzenie, że: „On [Springorum ] nie wierzy, by p an B rach t zgodził się z kiedyś złożonym w nioskiem przez nadpre- zy d en ta W agnera. Zm ieniły się w m iędzyczasie ta k że w a ru n k i n a tym obszarze. Dla [ówczesnego] w niosku n ad p rezy d en ta Ś ląsk a była bardzo isto tn a sytuacja zaopatrzenia w żywność n a tym obszarze. Te w aru n k i jed n ak się polepszyły, ta k że nie m a już niebezpieczeństw a w sprawie wyżywienia. Także z p u n k tu widzenia gospodarczego rozwój tych obszarów je st lepszy, ta k że Śląsk, rów nież z p u n k tu w idzenia ekonomicznego, jest nim zainteresow any i chce go zatrzym ać. Pozostają jed n ak względy demograficzne i polityczne, które p rzem aw iają za od
dzieleniem tych terenów od Rzeszy”59. Dywagacje n a te m a t wschodniej granicy rejencji katowickiej u stały dopiero późną je sie n ią 1940 roku
— po podjęciu decyzji o utw orzeniu prowincji górnośląskiej.
Rejencja katow icka obejmowała ostatecznie obszar 8924 km 2, a li
cząc wg stan u z 1939 roku - ok. 2,9 m in mieszkańców. W czasie wojny pow iaty wcielone n a wschodzie, poza historycznym Górnym Śląskiem , dzieliła tzw. granica policyjna w prow adzona 25 w rześnia 1939 roku
58 BA MA, RW 21-31, sygn. 1, Kriegstagebuch des Rüstungskommando Kattowitz, Kattowitz, 7.03.1940, k. 226.
69 BA Berlin-Lichterfelde, R 43 Reichskanzlei (dalej: R 43), sygn. 6476, Vermerk betr. Änderung der Grenze in Oberschlesien, Berlin, 17.09.1940.
(granica policyjna p rzeb ieg ała m niej więcej w zdłuż daw nej granicy niem iecko-austriacko-rosyjskiej sprzed 1914 roku). Do jej przekrocze
n ia była p o trz e b n a sp ecjaln a zielona p rz e p u stk a . 15 czerw ca 1941 roku wprowadzono szaro-zielone b lan k iety dowodów upraw niających do p rzek raczan ia granic razem z p rz e p u stk ą bądź n a podstaw ie p a sz portu. G ranica celna pomiędzy Zagłębiem D ąbrow skim a GG została wprow adzona 20 listo p ad a 1939 roku (można było j ą przekroczyć po okazaniu brązowej p rz e p u stk i granicznej - Passierschein)60.
W te re n ie za całość z ad a ń ad m in istracy jn y ch odpow iadali lan- draci, którym pozostaw iono bez zm ian dotychczasowe u p raw n ien ia.
O ile n a większości terenów wcielonych istn ia ła zbieżność stanow isk k re isleitera i la n d ra ta , to n a Górnym Ś ląsku wzorem pozostałej czę
ści Rzeszy sta ra n o się w yraźnie oddzielić te stan o w isk a. Istn iejący n a szczeblu po w iatu sam orząd m iał c h a ra k te r w yłącznie fasadowy, był to zarząd powiatowy (K reisausschuss), który przejął u p raw n ien ia dawnego sejm iku powiatowego (Kreistag). Radcy pow iatow i byli m ia
now ani n a w niosek n ad p rezy d en ta (Gauleiter) i po siad ali w yłącznie upraw nienia opiniodawcze. L andraci skupiali w swych ręk ach znaczny zak res upraw nień, m .in. naw et nadzór nad urzędam i specjalnym i, co w p rak ty ce czyniło ich odpow iedzialnym i za całość d z iałań a d m in i
stracji niem ieckiej w te re n ie 61.
Do po w iató w n a te r e n a c h w cielonych n a G órnym Ś lą s k u n a leżały:
B ie lsk o
Pow iat p o w stał z połączenia przedw ojennego p o w iatu bielskiego (województwo śląskie) i bialskiego oraz części w adowickiego (woje
wództwo krakow skie). Obejmował obszar 1447,5 km 2 i w edług sta n u z 1939 ro k u liczył 302 tys. m ieszkańców (w 1943 roku: 15,6 tys.
reichsdeutschów , 13,9 tys. osadników niem ieckich, 85,4 tys. w p isa nych na niem iecką listę narodow ościow ą — Deutsche Volksliste - DVL - 202,7 tys. Polaków, 875 Czechów i in.)62.
60 I. S r o k a : W ładze oku pacyjne i sy tu a c ja lu dn ości p o lsk iej. W: Sosnow iec. 100 la t dziejó w m ia sta . Red. J. Wa l c z a k : Sosnowiec 2002, s. 181.
61 Por. R. K a c z m a r e k : P od rzą d a m i gau leiterów ..., rozdz. 2.
62 G ru n d riß zu r deu tsch en V erw altungsgeschichte 1 8 1 5 -1945. Reihe A: Preußen.
Bd. 4: Schlesien. Bearb.von D. S t ü t t g e n , H. N e u b a c h , W. H u b a t s c h . Marburg 1976, s. 292-293.
T a b e l a 1 P o d z ia ł p o w ia tu B ie lsk o (B ielitz) n a m ia sta i gm in y w g sta n u z 1941 roku*
Miasta, gminy, okręgi urzędowe Burmistrzowie
(komisarze urzędowi!Amtskommissare) nazwy niemieckie nazwy polskie
M iasta
Andrichau Andrychów Pirl
Auschwitz Oświęcim Gutsche
Kenty Kęty Grünweller
Wadowitz Wadowice Josef Kuhnert
Zator Zator Kurt Härtwig
G m iny
Batzdorf Ost Komorowice Oswald Rost
Zabrzeg Zabrzeg ?
Osiek/Bratmannsdorf Osiek ?
Schwarzwasser Strumień Hans Pecher
O kręgi u r z ę d ó we!A m ts b e z ir k e
Chocznia Chocznia Ladislaus Swietek
Ernsdorf Jaworze Otto Zeitz
Heinzendorf Jasienica Otto Zeitz
Kosy Kozy Wilhelm Burtz
Wilmesau Wilamowice Eichhof
Birkenau Brzezinka Gutsche
Schirk Szczyrk Otto Oettinghaus
‘ Landraci: 1939-1942 Siegfried Schm idt, 1943-1945 B e rn h ard N ienaber, 1942 Friedrich L ohm ann (pełniący obowiązki).
Ź r ó d ł o : D eutsches Reichsadressbuch. D ie O stgebiete. Bd. 4. Berlin 1941.
B ę d z in
Pow iat obejmował obszar 455,45 km 2, należał przed w ojną do wo
jew ództw a kieleckiego. W 1943 roku liczba ludności osiągnęła 194,9 tys. (w 1943 roku 13,4 tys. reichsdeutschy oraz w pisanych n a DVL,
179,8 tys. Polaków i in.)63.
63 Ibidem, s. 288.
T a b e l a 2 Podział pow iatu B ędzina (Bendsburg) na m iasta i gm iny w g stanu z 1941 roku*
Miasta, gminy, okręgi urzędowe Burmistrzowie
(komisarze urzędowi/Amtskommissare) nazwy niemieckie nazwy polskie
M iasta
Dombrowa Dąbrowa Górnicza Beier
Czeladz Czeladź ?
O kręgi u r z ę d ó wA m ts b e z ir k e
Bobrowniki Bobrowniki Heidbüchel
Golonog Gołonóg Schuba
Grodzietz Grodziec Dultz
Lagischa Łagisza Heinz Filmer
Losien Łosie ń Baunet
Niwka Niwka Petersen
Sontschow Sączów 9
Strzemieszyce Strzemieszyce Zur
Zagorze Zagórze Gerstenberg
Zombkowitz Ząbkowice ?
*Landraci: 1939-1940 G rotjan, 1940-1945 K laus Udo, 1941 Hieronim Wolff (pełniący obowiązki), 1942-1945 H ans F elden (pełniący obowiązki).
Ź r ó d ł o : Deutsches Reichsadressbuch: Die Ostgebiete. Bd. 4. B erlin 1941.
B la c h o w n ia
Blachownia (Blachstädt) przed 1939 rokiem należała do pow iatu czę
stochowskiego w województwie kieleckim. Powiat obejmował 785,5 km 2,
stochowskiego w województwie kieleckim. Powiat obejmował 785,5 km 2,