Ryszard Kaczmarek
Górny Śląsk
odczas I I wojny światowej
Bekanntmachung
DEUTSCHE VOLKSLISTE
in SCHUTZHAFT GENOMMEN
;n sie wird mil aller Strenge vorgegangen werden.
Górny Śląsk
podczas II wojny światowej
Między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji
na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy
PRACE NAUKOWE
UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH
N r 2442
Ryszard Kaczmarek
Górny Śląsk
podczas II wojny światowej
Między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji
na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2006
Redaktor serii: Historia Sylwester Fertacz
Recenzent Marek Masnyk
N iniejsza p raca została opublikowana dzięki dotacji
b. K om itetu B adań Naukowych n a podstaw ie g ra n tu n r H01G00125
Na okładce: plakat werbunkowy do Waffen SS (u góry) oraz plakat informujący o zasadach wpisu na listę DVL (u dołu)
Na stronach działowych: I - budynek Zarządu Prowincjonalnego prowincji górnośląskiej, II - siedziba zarządu okręgowego NSDAP w Katowicach, III - zajęcie Katowic 4 września 1939 roku (ul. Mariacka), IV - Muzeum Śląskie po częściowej rozbiórce Źródła ilustracji w książce: APKat., Bundesarchiv Militärarchiv Freiburg, materiały własne
Projektant okładki i stron działowych: Małgorzata Pleśniar Redaktor: Jerzy Stencel
Redaktor techniczny: Barbara Arenhövel Korektor: Irena Turczyn
Copyright © 2006 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336 ISBN 83-226-1573-6
Wydawca
W yd aw n ictw o U n iw ersy tetu Ś lą sk ie g o ul. B a n k o w a 12B, 40-007 K atow ice
w w w .wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Nakład: 500 + 50 egz. Ark. druk. 31,5.
Ark. wyd. 36,5. P apier offset, kl. III, 80 g Cena 60 zł Czerny M arian. F irm a Pryw atna GREG. Zakład Poligraficzny
ul. Wrocławska 10, 44-100 Gliwice
Spis treści
Wykaz s k ró tó w ...11 W s t ę p ... 15
I
Górny Śląsk w strukturze terenów wcielonych do Trzeciej Rzeszy
1. Wrzesień 1 9 3 9 r o k u...2 1 Górny Śląsk w polsko-niemieckich stosunkach dwustronnych u schyłku lat
trzyd ziestych ...2 1 Niemieckie przygotowania wojskowe do bitwy o Górny Ś lą sk ... 2 4 Polskie przygotowania do obrony Górnego Śląska przed 1939 rokiem. . . . 3 0 Prowokacje nadgraniczne...4 2 Działania wojenne 1-3 września 1939 r o k u ... 4 7 Zajęcie górnośląskiego okręgu p r z e m y s ło w e g o ... 6 4 Górnoślązacy wobec wkraczających oddziałów n iem ieck ich ... 7 1 2 . Wcielenie do R zeszy...8 2 Zarząd w o js k o w y ...8 2 Tereny wcielone w rejencji katowickiej i o p o l s k i e j ...9 7 Nowa pruska prowincja na terenach wcielonych - prowincja górnośląska . . 1 2 3 3. Od „nowego Zagłębia Ruhry” do rabunkowej gospodarki wojennej 1 3 1
Górny Śląsk w strukturze gospodarczej Trzeciej R zeszy... 1 3 1 Wykorzystanie górnośląskiego przemysłu na potrzeby gospodarki wojennej . . 1 3 7
II
Górnoślązacy częścią niemieckiej wspólnoty narodowej 1. Polityka narodowościowa i r a s o w a ... 163
Założenia ideologiczne i praktyka niemieckiej polityki narodowościowej na
Górnym Ś lą sk u ...163
Osadnictwo n ie m ie c k ie ... 206
Polityka r a s o w a ...215
2. Terror w p a ń stw ie „stan u w yjątkow ego”...2 38 Górnoślązacy częścią „niemieckiej wspólnoty narodowej” w cieniu aparatu nazi stowskiego terroru...23 8 Rola KL Auschwitz w polityce „terroru państwowego” na Górnym Śląsku. . . 252
3. N a z y f ik a c j a ... 265
P a r t i a ...2 65 Nazistowskie organizacje... 2 75 Propaganda i ceremoniał p artyjny... 292
III D o p a s o w a n i e — r u c h o p o r u — k o la b o r a c j a 1. Zycie codzienne G órnoślązaków podczas II wojny św iatow ej . . 311
P r a c a ...312
Z aop atrzen ie... 331
Opieka społeczna...335
Szkolnictwo i n a u k a ... 342
Oficjalne życie k u lt u r a ln e ...352
2. R uch o p o r u ... 361
3. G órnośląski k o la b o r a c jo n iz m ? ... 374
IV „ F e s t u n g O b e r s c h l e s i e n ” 1 9 4 5 1. Wojna to ta ln a i p rzygotow ania do o b r o n y ... 385
2. U p ad ek „F estu n g O bersch lesien ” ... 400
Z akończenie ... 419
K alen dariu m n ajw ażn iejszych w yd arzeń 1 9 3 9 -1 9 4 5 ... 427
W ykaz źródeł i literatu ry ... 470
In deks o s o b o w y ...487
Table of contents
A list of a b b r e v ia tio n s ... 11 In tro d u c tio n ... 15
I
Upper Silesia in the structure of territories incorporated into the Third Reis
1. September 1 9 3 9 ... 2 1 Upper Silesia in the Polish-German bilateral relationship at the close of the
1930’s ... 2 1 German military preparations for the battle for Upper S i l e s i a ... 2 4 Polish preparations for the defence of Upper S ile s ia... 3 0 Over-border provocations...4 2 Military actions between 1st and 3rd September, 1939 ... 4 7 Occupation of the Upper-Silesian Industrial D i s t r i c t ... 6 4 Upper Silesians towards the invasion of German t r o o p s ...71 2 . Incorporation to the Third R e i s... 8 2 Military c o n t r o l... 8 2 Incorporated territories in the Regierungsbezirk Kattowitz and Provinz Oppeln 9 7 A new Prussian province in the incorporated territories - the Provinz Oberschlesien 1 2 3
3. From a “New Ruhr Basin” to the wasteful war economy . . . . 131
Upper Silesia in the economic structure of the Third R e is ...131
The exploitation of the Upper-Silesian industry for the war economy . . . 1 3 7
II
Upper Silesians as a part of the German nation commonwealth
1. National and racial p o l itic s... 1 6 3
Ideological assumptions and the practice of the national politics in Upper Silesia 163
German settlement ...206
Racial politics ...215
2. Terrorism in th e “s ta te o f em ergen cy” ... 23 8 Upper Silesians as a part of the “German national commonwealth” in the back ground of the machinery of the Nazi terrorism...2 3 8 The role of KL Auschwitz in the politics of “the state terrorism” in Upper Silesia 25 2 3. N a z if ic a t io n ... 265
The P a r t y ... 2 65 The Nazist organizations...2 7 5 Propaganda and the party ceremonial... 29 2 III A d a p t a t i o n — t h e r e s i s t a n c e m o v e m e n t — c o l l a b o r a t i o n 1. T he U p p er S ile s ia n s ’ everyd ay life d uring World War II . . . 3 1 1 Work... 312
S u p p ly ...331
Social w e lfa r e ... 335
Education and s c i e n c e ...342
The official cultural l i f e ...352
2. T he resista n c e m o v e m e n t ... 361
3. T he U p p er-S ilesia n c o l l a b o r a t i o n is m ? ... 374
IV “F e s t u n g O b e r s c h l e s i e n ” 1 9 4 5 1. The to ta l w a r and p rep aration s for d e f e n c e ...385
2. The fall o f “F e stu n g O b ersch lesien ”... 400
C o n c l u s i o n ... ... 419 A calen d ar o f th e m ost im p ortan t ev e n ts 1 9 3 9 -1 9 4 5 ... 42 7 A h s t o f sou rces an d l i t e r a t u r e ...47 0 N am e i n d e x ... 4 87
Inhaltsverzeichnis
A b k ü r z u n g s v e r z e ic h n is ... 11 E i n l e i t u n g ... 15
I
Oberschlesien in der Struktur der annektierten Gebiete
1. Sep tem ber 1939 ... 21 Oberschlesien in polnisch-deutschen bilateralen Beziehungen am Ende der 30er
J a h r e n ... 2 1 Deutsche Militärvorbereitungen auf den Kampf um O b ersch lesien ... 2 4 Polnische Vorbereitungen auf die Abwehr des Oberschlesiens...30 G renzprovokationen...4 2 Kriegshandlungen vom 1. bis zum 3. September 1939 ... 4 7 Die Besetzung des Oberschlesischen I n d u s tr ie b e z ir k s ... 6 4 Die Oberschlesier den einmarschierenden deutschen Truppen gegenüber . . 71 2. D ie E in glied eru n g in D r ittes R e i c h ... 82
Die M ilitä r v e r w a ltu n g ...8 2 Annektierte Gebiete im Kattowitzer und Oppelner R egierungsbezirk... 9 7 Neue preußische Provinz auf den annektierten Gebieten - Provinz Oberschlesien 123 3. Vom „neuen R uhrgebiet“ bis zur R au b k rieg sw irtsch a ft...131
Provinz Oberschlesien in wirtschaftlicher Struktur des Dritten Reiches . . . 131 Die für Kriegswirtschaft ausgenutzte oberschlesische I n d u s t r i e ...137
II
Die Oberschlesier als ein Bestandteil der deutschen Volksgemeinschaft
1. V olkstum s und R a ssen p o litik ... 163
Deutsche Volkstumspohtik in Oberschlesien in ideologischen Grundsätzen und in
der Praxis... 163
Deutsche S ied lu n gsp olitik ...2 06 Die Rassenpolitik...2 15 2. T e r r o r m e t h o d e n ... 23 8 Die Oberschlesier im Schatten des N S -T erro rs...2 3 8 Die Rolle des KL Auschwitz in der Politik des „staatlichen Terrors“ in Oberschlesien 252 3. D ie N a z if iz ie r u n g ... 2 65 Die P a r t e i ... 2 65 N S-O rganisationen... 275
Die Parteipropaganda und das P arteizerem on iell... 29 2 III Anpassung - Widerstand - Kollaboration 1. D er A llta g der O b ersch lesier w äh ren d d es 2. W eltk rieges . . . 311
Die A r b e it ... 312
Die Versorgung... 331
Die Sozialfürsorge...335
Schulwesen und W issen sch aft... 342
Offizielles K u ltu r le b e n ... 352
2. D ie W i d e r s t a n d s b e w e g u n g ...361
3. O b ersch lesisch e K o lla b o r a tio n ? ...3 74 IV „Festung Oberschlesien“ 1945 1. Totaler K rieg u nd A b w e h r v o r b e r e itu n g e n ... 385
2. D er Z u sam m en b ru ch der „F estu n g O b ersch lesien “ ... 4 00 A b s c h lu s s ...41 9 K alen d ariu m der w ic h tig ste n E reig n isse 1 9 3 9 -1 9 4 5 ... 4 27 L ite r a tu r v e r z e ic h n is ... 47 0 P e r s o n e n in d e x ... 487
Wykaz skrótów
AA - A usw ärtiges Amt
AK - A rm ia K rajowa
APKat. - Archiwum Państw ow e w Katowicach A PKat., OG - A rchiw um Państw ow e w K atow icach, Od
dział w Gliwicach
A PKat., OP - A rchiw um Państw ow e w K atow icach, Od dział w Pszczynie
BA B erlin-Lichterfelde - B undesarchiv B erlin-Lichterfelde BA MA - B undesarchiv M ilitärarchiv F reib u rg
BDO - B und D eutscher O sten
ChdDtP - Chef der D eutschen Polizei
DAF - D eutsche A rbeitsfront
DGO — D eutsche G em eindeordnung
DJM — D eutsche Ju n g m äd el
DJV - D eutsches Jungvolk
DVL - D eutsche Volksliste
GAK 3 - G renzschutz A bschnittskom m ando 3
Gestapo - Geheime Staatspolizei
GG - G eneralne G ubernatorstw o
GKBZH — Główna Komisja B adania Zbrodni Hitlerów skich w Polsce
GL - G w ardia Ludowa
GO - G rupa O peracyjna
GSPK - G eheim es S ta a tsa rc h iv P reu ssisc h e r K ul tu rb esitz B erlin-D ahlem
Hipo - Hilfspolizei
H J - H itler-Ju g en d
H SSuPF - H öhere SS und Polizei F ü h re r HTO - H a u p ttre u h an d ste lle O st
IPN - In s ty tu t Pam ięci Narodowej Jd P - Ju n g d eu tsch e P a rte i
KdF - K raft durch Freude
KLV - K inderlandverschickung
Kripo - K rim inalpolizei
MSZ - M inisterstw o Spraw Zagranicznych
NOW - N arodow a O rganizacja Wojskowa
NSBDT - N a tio n also z ia listisc h e r B und D eu tsch er Technik
NSDÄB - N a tio n also z ia listisc h e r D eu tsc h e r Ä rz te bund
NSDAP - N atio n also zialistisch e D eutsche A rb e ite r
p a rte i
NSDDB - N a tio n also z ia listisc h e r D eu tsch er D ozen
ten b u n d
NSDStB - N atio n also zialistisch er D eu tsch er S tu d e n ten b u n d
N SFK - N ationalsozialistischer F lieger Korps N S -F rauenschft - N ationalsozialistischer F rau e n sch a ft NSKK - N ationalsozialistisches K raftfah rerk o rp s NSKOV - N atio n also zialistisch e K rieg so p ferv erso r
gung
NSLB — N atio n also zialistisch er D eu tsch er L e h re r
bund
NSRB - N ationalsozialistischer R ech tsw ah rerb u n d NSV - N ationalsozialistische V olksw ohlfahrt
NSZ - Narodowe Siły Zbrojne
OKH - O berkom m ando des H eeres
Orpo - O rdnungspolizei
PPR - Polska P a rtia Robotnicza
PPS - Polska P a rtia Socjalistyczna Wolność - Rów
ność - Niepodległość
RAD - R eich sarb eitsd ien st
RDB - R eichsbund d er D eutschen B eam ten
RFSS - R eichsführer SS
RKFDV - R eichskom m issar fü r die F e stig u n g d e u tsch en Volkstum s
RM dl - R eichsm inisterium des In n e rn RSHA - R eich ssich erh eits-H au p tam t
R ül - R üstungs-Inspektion
RüKo - R üstungs-K om m ando
RVK - R eichsverteidigungskom m issar
RWHG - R eichsw erke „H erm an Göring”
SA - S tu rm ab teilu n g en
SD - S ich erh eitsd ien st
Sipo - Sicherheitspolizei
SN - Stronnictw o Narodowe
SP - Stronnictw o Pracy
SS - Schutzstaffel
SZP - Służba Zwycięstwa Polsce
VoMi - Volksdeutsche M ittelstelle
WHW - W interhilfsw erk
ZPŚ1. - Związek Powstańców Śląskich
ZWZ - Związek Walki Zbrojnej
Wstęp
Górny Śląsk do dzisiaj nie doczekał się syntetycznego historycznego opracow ania okresu II wojny światowej, kluczowego dla tego regionu.
Do tej pory w polu zainteresow ania historyków znajdowały się tylko poszczególne zagadnienia: k am p an ia w rześniow a (J. Przem sza-Zie- liński), działalność a p a r a tu te rro ru i policji (A. Szefer, I. Srokowa i A. Konieczny), funkcjonowanie górnośląskiego przem ysłu (A. Sulik, W. Długoborski), polityka narodowościowa (E. Serw ański, I. Srokowa, W. Długoborski), polski ruch oporu (J. N iekrasz, M. Starczew ski).
W b ad an iach tych nigdy nie próbowano spojrzeć n a zagad n ien ia sześciu la t wojny n a Górnym Ś ląsk u całościowo, a tru d n o uzyskać pełny obraz przeszłości, an alizu jąc oderw ane od siebie w y d arzen ia historyczne, które przecież n a siebie w zajem nie oddziaływały. J e d nocześnie nie chodziło o stw orzenie swego rodzaju rozbudow anego kalen d ariu m w ydarzeń, konieczne było znalezienie wspólnego w ątku, wokół którego koncentrow ała się wojna n a Górnym Śląsku. Ponieważ m a teriał źródłowy został wytworzony w przew ażającej m ierze przez o k u p an ta, to też nie p rz e d sta w ia faktów w idzianych oczyma zwy
czajnych Górnoślązaków. Tak się stało także w moich b ad an iach nad elitam i niem ieckim i w czasie wojny n a Górnym Śląsku, a przecież to nie plany niem ieckie i pom ysły zrodzone w głowach urzędników niemieckich oraz nazistow skich partyjnych funkcjonariuszy w Berlinie, Wrocławiu czy w Katowicach były najw ażniejsze, ale los G órnośląza
ków. Wokół mieszkańców tej ziemi ogniskowały się w szystkie wojenne konflikty w tym regionie.
Początkowo obszarem badawczym m iał być cały historyczny Górny Śląsk, ja k i ukształtow ał się w okresie późnego średniowiecza, mimo ciągle zm ieniającego się geograficznego i historycznego znaczenia tego pojęcia. Średniow ieczna Silesia Superior nie w ystępow ała jeszcze do XIII wieku. D zielnicam i historycznym i, odpow iadającym i w cześniej
szym plem iennym podziałom , były Ś ląsk i M ałopolska. Pom iędzy nim i znajdow ał się obszar utożsam iany dzisiaj z Górnym Śląskiem , później politycznie z K sięstw em O polsko-Raciborskim . Sam te rm in
„Górny Ś ląsk ” (H orni Slezsko, Silesia Superior, O berschlesien) upo
w szechnił się dopiero w XVI wieku. Po w ojnach śląskich, toczonych pom iędzy A u s trią i P ru sam i, doszło do trw ałego podziału. W iększą część Górnego Ś ląsk a zajęły Prusy, co oznaczało u k ształto w anie się obszaru zwanego coraz częściej od tej pory pru sk im Górnym Śląskiem (O berschlesien) i utożsam ianego z utw orzoną n a początku XIX w ieku re je n cją op o lsk ą (R egierungsbezirk Oppeln), n a le ż ą c ą do prow incji śląskiej (Provinz Schlesien). K sięstwo C ieszyńskie, południow e czę
ści K sięstw O paw skiego i K arniow skiego, których nie zajęły P ru sy w 1742 roku, pozostały w C esarstw ie A ustriackim pod n azw ą Ś ląsk A u striack i (Ö s te rre ic h isc h e s Schlesien), niekiedy w daleko idącym uproszczeniu nazyw anego Ś ląskiem C ieszyńskim (Teschener S chle
sien). Po I wojnie światowej a rb itra ln y m rozstrzygnięciem aliantów część obszarów K sięstw a Cieszyńskiego pozostała w granicach Cze
chosłowacji, a część w granicach Polski. Ten podział, który obydwie strony trak to w ały jako niespraw iedliw y, n a trw ale zakłócił s to su n ki między obydwoma p aństw am i, a problem m niejszości polskiej n a tzw. Zaolziu (południowej części K sięstw a Cieszyńskiego) próbowano później bezskuteczne rozwiązywać m ilitarn ie (w momencie rozbioru Czechosłowacji w 1938 roku wojska polskie zajęły te n obszar n a je den rok, a w czasie II wojny światowej przygotowywano p lan zajęcia Zaolzia w ram ach akcji „B urza”, jednocześnie zaś oddziały czechosło
wackie u boku A rm ii Czerwonej wyzwalały ten obszar). N a pru sk im Górnym Ś ląsku po I wojnie światowej h isto ria potoczyła się inaczej.
K am pania plebiscytow a i trzy pow stania śląskie w latach 1919-1921 spowodowały podział w 1922 roku niemieckiej prowincji górnośląskiej (Provinz Oberschlesien) n a niemiecki Górny Śląsk (W estoberschlesien) i polski Górny Śląsk, d la którego po stronie niem ieckiej coraz częś
ciej używano pojęcia Polnisches Oberschlesien, albo O st-Oberschlesien.
W granicach II RP tworzył jed n ak osobne województwo śląskie obej
mujące części zarówno dawnego pruskiego, jak i austriackiego Górnego Śląska. W tak im kształcie podzielony, historyczny Górny Śląsk zajęli w 1939 roku Niemcy.
N a podstaw ie b a d ań okazało się jed n ak , że nic, lub p raw ie nic, nie łączyło ju ż w czasie wojny G órnoślązaków - obyw ateli Rzeszy, p arty jn eg o O kręgu Rzeszy S u d ety i w cielonych do Rzeszy terenów należących przed wybuchem wojny do Polski. Nie trak to w a li ich jako wspólnoty an i Niemcy, ani takiej bliskości nie odczuwali również pom ię
dzy sobą w dużej części Górnoślązacy. Ich postaw y były motywowane
już wyborem nie regionalnym , ale państw ow ym i narodowościowym.
Trwały był ju ż podział n a mieszkańców zachodniego, uw ażanego za niemiecki, Górnego Śląska (W estoberschlesien) i wschodniego, postrze
ganego jako silnie spolonizowany (Ostoberschlesien). Dodatkowo jeszcze po utw orzeniu w 1941 roku prow incji górnośląskiej (Provinz O ber
schlesien), kiedy po raz drugi n a m apie Niemiec po latach 1919-1933 pojawiła się znowu sam a nazw a Górny Śląsk, to w żadnym razie nie staran o się sięgać do jakichkolw iek historycznych granic tego regionu, akceptując aneksję z 1939 roku powiatów należących przed w ojną do województw kieleckiego i krakowskiego. Różnica pomiędzy m ieszkań
cami Górnego Śląska, w granicach ustalonych przez Niemcy podczas II wojny światowej, w ynikała więc nie z trad y cji historycznej, ale z decyzji politycznej - posiadania przedwojennego obyw atelstw a Rzeszy lub zam ieszkiw ania na tzw. teren ach wcielonych (eingegliederte Gebie
te). C echą tych terenów, w odróżnieniu od innych obszarów okupow a
nych, była możliwość nabycia w przeważającej części rejencji katow i
ckiej i trzech powiatów rejencji opolskiej niemieckiego obyw atelstw a i stan ia się członkiem tzw. niemieckiej wspólnoty narodowej (Volksge
m einschaft). Pojawiła się n a nich oferta ze strony okupanta, k tó ra była testem dla Górnoślązaków. Wojna staw a ła się okresem specyficznej próby, konieczności opowiedzenia się za k tó rąś ze stron.
Na początku wojny Górnoślązacy zajęli zgodnie z ich w ielusetletnim już doświadczeniem postawę w yczekującą potem n astąp ił okres mniej lub bardziej świadomego spraw dzania intencji okupanta i dywersyfika
cja postaw mieszkańców terenów wcielonych. N iniejsza praca próbuje odpowiedzieć n a pytanie, jak ten swoisty te st Górnoślązacy zdali, oczy
wiście nie starając się redukować ich postaw do jednej, dominującej, byli bowiem i tacy, którzy uwierzyli w utopię budowy nazistowskiego
„nowego porządku” i „niemieckiej wspólnoty narodowej”, ja k i ci, którzy od początku sprzeciwili się czynnie barbarzyńskiej okupacji.
W pracy przyjęto podział n a trzy zasadnicze części. W pierw szej zaprezentow ano wcielenie Górnego Ś ląsk a do Rzeszy N iem ieckiej.
M iało to zarówno a sp e k t m ilitarny, ja k i ad m in istracy jn o -p raw n y oraz gospodarczy. Jednocześnie w celu skłonienia Górnoślązaków do w spółpracy posługiw ano się a rg u m e n tam i ideologicznymi, kreślono wizję modernizacji ich regionu pod hasłem budowy nowego Zagłębia Ruhry. W części drugiej przedstaw iono sposób realizacji p ro g ram u budowy tzw. niemieckiej wspólnoty narodowej i rolę, ja k ą w tych p la nach odegrali m ieszkańcy Górnego Śląska. Część o sta tn ia poświęcona je st postawom Górnoślązaków w czasie II wojny światowej. Swoistym epilogiem je st opis próby w ykorzystania mieszkańców Górnego Ś ląska do stw orzenia „Twierdzy Górny Ś ląsk” w 1945 roku.
A utor chciałby w tym miejscu serdecznie podziękować wielu osobom i instytucjom , bez których w sparcia niemożliwe byłoby ukończenie tej pracy. B ad a n ia sfinansow ano dzięki u zy sk an iu g ra n tu badaw czego ówczesnego K om itetu B ad ań Naukowych. Bez nieocenionej pomocy archiw istów z A rchiwum Państw owego w Katowicach i B undesarchiv w B erlinie nie m ożna byłoby dotrzeć do w ielu m ateriałów źródłowych.
Podziękow ania chciałbym wyrazić przy tej okazji również dla D oktora Krzysztofa Nowaka, który w sposób znaczący wspomógł moje poszu
kiw ania dotyczące Ś ląsk a Cieszyńskiego.
Specjalnie je d n ak jestem w inny słowa w dzięczności mojej Zonie M ałgorzacie i Córce M agdalenie - za cierpliwość w ykazyw aną podczas tych w ielu la t b a d ań oraz Doktorowi M ieczysławowi Piechocie, bez którego pomocy ta książk a n a pewno by nie pow stała.
I
Górny Śląsk
w strukturze terenów wcielonych
do Trzeciej Rzeszy
1. Wrzesień 1939 roku
Górny Śląsk w polsko-niemieckich stosunkach dwustronnych u schyłku lat trzydziestych
N iem iecka i polska polity k a zag ran iczn a w okresie dw udziestole
cia międzywojennego rozgryw ała się w cieniu rozliczeń po I wojnie św iatow ej. Niemcy za główny cel u zn aw ali konieczność renegocjacji postanow ień konferencji p aryskiej, P o lsk a z kolei p o d k re ślała rew i
zjonistyczne cele polityki swego zachodniego sąsiad a. Górny Śląsk, oprócz k w estii Wolnego M iasta G dańska, w dyplom acji obu p ań stw był uw ażany za jed en z głównych problem ów spornych. A ni gab in et G u stav a S tre s e m a n n a , a n i jego n a stę p c y do ro k u 1933 nie u k ry w ali swych rew izjonistycznych zam ysłów n a w schodzie (aczkolw iek stale podkreślano, że ich realizacja będzie dokonyw ana pokojowo), a to pow szechne p rzek o n an ie u trw aliło się w Polsce po dwóch sp ek ta k u la rn y c h w ydarzeniach: p o d p isan iu p a k tu re ń sk ieg o 1 i znanym w y stąp ien iu G otfrieda T rev iran u sa w 1930 roku, któ re uznaw ano za oficjalną akceptację przez rząd niem iecki i w szystkie p a rtie „koalicji w eim arsk iej” planów rew izjonistycznych, w któ ry ch tzw. w schodni Górny Ś ląsk odgryw ał kluczow ą ro lę2. Różniło to założenia polity -
1 Układ ten dla Stresem anna miał być przecież tylko wstępem do rewizji gra
nicy na wschodzie, czego nie ukrywał w poufnych rozmowach ze sw ym i w spół
pracownikami w A usw ärtiges Amt (K.-H. R o t h e n b e r g e r : Die elsass-loth rin gi- sche Heimat- und Autonomiebewegung zwischen den beiden Weltkriegen. Frankfurt a. Main 1975, s. 147).
2Szeroko na tem at Górnego Śląska w polsko-niemieckich kontaktach dyploma
tycznych patrz: P. Ł o s s o w s k i : Stabilizacja pozycji międzynarodowej Polski (czerwiec 1921 - marzec 1923)\ M. L e c z y k : Lata polokarneńskie (maj 1926 - listopad 1932).
ki niem ieckiej od k w e stii e w en tu a ln e j rew izji gran icy rów nież n a zachodzie3.
N iew ielkie znaczenie przypisyw ano problem atyce górnośląskiej w program ie i praktyce Narodowosocjalistycznej Niemieckiej P a rtii Ro
botniczej (N ationalsozialistische D eutsche A rb e ite rp a rte i - NSDAP).
M ieściła się ona w ram ach podnoszonej jeszcze od pierw szego, h isto rycznego p ro g ram u NSDAP z 1920 roku k w estii rew izji tra k ta tó w z W ersalu i S a in t G erm ain , przy jednoczesnym odw ołaniu się do p raw a do sam o stan o w ien ia narodów 4. Zgodnie z poglądam i G otfry
da F e d e ra , a u to ra p ro g ram u , m iało to ukoronow ać proces k s z ta ł
to w an ia się niem ieckiego p a ń stw a narodowego. W ta k ie j koncepcji polski Górny Ś ląsk w całości pow inien „wrócić” do Rzeszy. Isto tn y m elem entem tej idei było przy tym w ezw anie do w zięcia pod opiekę
„cierpiących pod polskim jarzm em ” Niemców w województwie śląskim . W „Völkischer B eobachter” z 21 m arca 1921 ro k u H itle r n ap isał, że przyznanie Górnego Ś ląsk a Niemcom oznaczałoby „możliwość życia d la p ię tn a s tu milionów Niemców”, w łączając p lan y rew izjo n isty cz
ne w ogólną ideę e k sp a n sji te ry to ria ln e j n a w schodzie, k o n ie cz n ą d la osiągnięcia p rz e strz e n i życiowej (Lebensraum )5. J e d n a k zarówno w całokształcie p ro g ram u p a rtii nazistow skiej, ja k i tylko w części dotyczącej planów rew izjo n isty czn y ch G órny Ś lą sk odgryw ał rolę dość m arg in aln ą.
S p raw a G órnego Ś lą sk a w d w u stro n n y ch sto su n k a c h d y p lo m a
tycznych pom iędzy N iem cam i i P o lsk ą stra c iła w polskiej i niem iec
kiej dyplom acji jeszcze b ard ziej sw ą nośność w m om encie dojścia nazistów do w ładzy. Było to efektem zbliżenia polsko-niem ieckiego po p o d p isan iu dw u stro n n ej d ek laracji w 1934 roku. Pozostały tylko z a d ra ż n ie n ia dotyczące p raw m niejszości narodow ych, k tó ry ch nie zdołały zlikw idow ać a n i o b u stro n n a d e k la ra c ja w 1934 roku, a n i - po w ygaśnięciu konw encji genew skiej - dek laracje rządow e o p rz e strz e g a n iu praw m niejszości narodow ych po obu stro n a ch granicy.
Były one podsycane bezkom prom isow ą p o lity k ą wojewody śląskiego
W: H istoria dyplom acji polskiej. Red. P. Ł o s s o w s k i . T. 4: 1918-1939. Warszawa 1995, s. 186-188, 321-332.
3 Por. R. K a c z m a r e k , M. K u c h a r s k i , A. Cy b u l a : Alzacja/L otaryngia a Górny Śląsk. Dwa regiony pogranicza 1648-2001. Katowice 2001.
4 W. W i p p e r m a n n : N SD A P - Programm und Mein Kampf. In: E nzyklopädie des N ationalsozialism us. Hg. von W. B e n z , H. G r a m i , H. We i ß . München 2001, s. 11-12.
6 M. M a c i e j e w s k i : Ruch i ideologia narodowych socjalistów w Republice Wei
marskiej. O źródłach i początkach nazizm u 1919-1924. Warszawa-Wrocław 1985, s. 297-299.
M ichała G rażyńskiego na tym obszarze, ale dość skutecznie tonowały je rządy w W arszaw ie i B erlin ie6.
Kryzys w stosunkach polsko-niem ieckich w latach 1938-1939 nie dotyczył ju ż pro b lem aty k i górnośląskiej. P rzed 1938 rokiem celem H itlera było przyciągnięcie Polski do antyradzieckiego sojuszu i stąd złożenie w spaniałom yślnej, w ocenie kanclerza Rzeszy, propozycji re zygnacji przez Niemcy z polityki rewizji granic pow ersalskich, naw et wbrew opinii większości konserw atyw nych elit politycznych7. Kiedy w m arcu 1939 roku Polska odrzuciła ofertę sojuszu antyradzieckiego za cenę u stęp stw w k w estii G d ań sk a i u łatw ień kom unikacyjnych w „korytarzu”, H itler zaczął planow ać rozw iązanie siłowe. Szef N a
czelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (Oberkommando der W ehrm acht - OKH) W ilhelm K eitel otrzym ał w łaśnie wówczas dyspozycję przy gotowania p lan u a ta k u na Polskę - P lan u „Białego” - „Fali W eiss”.
Dalej jed n ak nie rezygnował ze środków dyplom atycznych, tra k tu ją c rewizję granic, w tym problem górnośląski, instrum entalnie, jako jeden z elem entów nacisku na stronę polską. Jeszcze w o statn ich propozy
cjach niem ieckich - po tzw. rozm owach o statn iej szansy, prow adzo
nych z inicjatywy H erm an n a G öringa za pośrednictw em szwedzkiego przem ysłow ca B irg era D a h leru sa w nocy z 26 n a 27 sierp n ia 1939 roku - Hitler, precyzując niemieckie roszczenia tery to rialn e względem Polski, żądał tylko G dańska i „k o ry tarza”, nie w ym ieniając jeszcze Górnego Ś ląska. Dopiero 28 sierp n ia dodał przy okazji w arunków politycznych zw iązanych z ochroną m niejszości „poprawkę gran iczn ą na Górnym Ś ląsku”8.
Decyzja o wojnie spowodow ana fiaskiem planów u tw o rzen ia z Polski p ań stw a satelickiego, a jednocześnie przyjęcie przez Związek Radziecki oferty sojuszu antypolskiego w płynęły jed n ak ostatecznie na decyzję H itle ra o konieczności wojny n a wschodzie i to nie ty l
ko już m ającej n a celu p ro s tą rewizję granic pow ersalskich, a więc przyłączenia Pomorza, Śląska i Wielkopolski, ale mającej zrealizować cel ideologiczny - „przestrzeń życiową” dla Niemców n a wschodzie.
Pow racano w te n sposób do pierw otnych założeń nazizm u z la t dw u
dziestych i takie też zalecenia H itler przekazał niem ieckiem u m in i
strowi spraw zagranicznych Joachimowi Ribbentropowi w decydujących dniach sierp n ia 1939 roku9.
6 Por. R. K a c z m a r e k : Niemiecki Konsulat Generalny w Katowicach. W: Konsu
laty na pograniczu polsko-niemieckim i polsko-czechosłowackim w latach 1918-1939.
Red. R. K a c z m a r e k , M. M a s n y k . Katowice 2004, s. 90-118.
7 S. Ż er ko: Stosunki polsko-niemieckie 1938-1939. Poznań 1998, s. 459-460.
8 Ibidem, s. 447.
9 M. Bl o c h : Ribbentrop. Warszawa 1995, s. 188-189.
Niemieckie przygotowania wojskowe do bitwy o Górny Śląsk
B ezpośrednio po kryzysie m onachijskim , 24 listo p a d a 1938 roku, OKW n a zlecenie H itle ra skierow ało do W eh rm ach tu p ie rw szy rozkaz dotyczący zap lan o w an ia akcji m ilitarn ej, któ rej celem m iało być wówczas ew en tu aln e zajęcie G dańska. Dopiero po anek- sji Czechosłowacji, a więc po pogw ałceniu tr a k ta tu m onachijskiego i po udzieleniu Polsce gw arancji bezpieczeństw a przez W ielką B ry ta nię 31 m arca 1939 roku, został w ydany 3 k w ietnia 1939 roku przez OKW nowy rozkaz, któ ry zam ien ił p ie rw o tn ą dyspozycję lokalnej akcji wojskowej w G d ań sk u n a polecenie przygotow ania w ojsk lą dowych do inw azji n a Polskę. P la n opatrzono kry p to n im em „Fali Weiss”, wyznaczając te rm in zakończenia przygotow ań n a 1 w rześnia 1939 roku. 11 k w ietn ia 1939 roku H itle r w szczegółowej dyspozycji do W ehrm achtu określił cel strategiczny takiej agresji, definiując go jako konieczność rozbicia polskich sił zbrojnych w celu stw o rzen ia podstaw y do obrony n a przyszłość N iem iec p rzed zagrożeniem n a w schodzie. W ojna m iała ograniczyć się w yłącznie do Polski — bez zaangażow ania F ran cji i W ielkiej B ry tan ii. 23 m aja 1939 roku, n a szerszej naradzie z wyższymi dowódcami wojskowymi, H itle r u jaw nił inform ację o toczących się przygotow aniach sztabow ych i o swej gotowości do rozpoczęcia wojny, zaznaczając, że powodem nie je st już tylko kw estia G dańska, ale w alka o „przestrzeń życiową” i koniecz
ność stw orzenia zaplecza gospodarczego dla zao p atrzen ia żywnościo
wego Rzeszy. Według zapisu z tej n arad y a d iu ta n ta H itlera, R udol
fa S chm undta, oświadczył wówczas: „O dpada więc k w estia, Polskę oszczędzić, pozostaje decyzja, przy pierw szej nadarzającej się okazji n ap aść n a Polskę. Nie m ożna wierzyć, że pow tórzy się Czechosło
wacja. Dojdzie do w alki. Z adanie to izolowanie Polski. Powodzenie w izolacji Polski je s t rozstrzygające^..]. To sp raw a zręcznej p o lity ki, aby izolować Polskę”10. O stateczna decyzja zapadła n a spo tk an iu z dowódcam i wojskowymi 22 sierp n ia 1939 roku, gdzie cel d ziałań m ilitarnych H itler jasno określił jako konieczność zniszczenia Polski - bez zw racania uw agi n a środki, ponieważ zwycięzców nie p y ta się o praw o agresji: „Zniszczenie Polski stoi n a pierw szym planie. Celem
10 Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem Internationalen M ilitä r
gerichtshof. Nürnberg 14. November 1 9 4 5 - 1. Oktober 1946. Bd. 1. Einführungsband.
Nürnberg 1947, s. 222-225.
jest usunięcie sił żywych, a nie osiągnięcie jakiejś określonej linii. Jeżeli wojna w ybuchnie także n a zachodzie, zniszczenie Polski pozostanie n a planie pierw szym [...]. Dam propagandow y powód do rozpoczęcia wojny, obojętnie, czy wiarygodny. Zwycięzcy potem nie p y ta się, czy powiedział praw dę, czy nie. Przy rozpoczęciu wojny i jej prow adzeniu nie chodzi o prawo, ale o zwycięstwo[...]”n .
Te cele strategiczne, form ułow ane przez H itle ra od wiosny 1939 roku, d la OKW były w y ty czn ą d la o k reślen ia celów operacyjnych i taktycznych kam panii w Polsce, w tym n a obszarze Górnego Śląska.
Według s ta n u z 1 m arca 1939 roku Niemcy dysponowali: 52 zw iąz
kam i taktycznym i (35 dywizji piechoty, 4 dywizje piechoty zm otory
zowanej, 3 dywizje górskie, 5 dywizji pancernych, 4 dywizje lekkie, 1 brygada kaw alerii), a w planie mobilizacyjnym przew idziano dwie fazy dla sform ow ania kolejnych 51 dywizji piechoty: p ierw sza faza - rozwinięcie 35 skadrow anych dywizji, dru g a faza - m obilizacja 16 dywizji rezerwowych. W trzeciej fazie zam ierzano mobilizować dyw i
zje obrony krajowej (21), a w czwartej — jed n o stk i szkolne. Docelowo oznaczało to mobilizację 3,7 m in żołnierzy (2 m in w czynnej służbie) w 108 dyw izjach12.
W przygotow yw anym w sztab ie niem ieckim p lan ie operacji w Polsce Górny Ś ląsk zn alazł się w obszarze d z ia ła n ia G rupy A r
mii Południe (H eeresgruppe Süd). Do chwili mobilizacji w 1939 roku wojska niem ieckie były podzielone n a 4 tzw. dowództwa grup arm ii (H eeresgruppenkom m andos): 1) w B erlinie (gen. płk G erd R undstedt, gen. płk Fedor Bock), 2) w K assel (gen. płk W ilhelm Leeb, gen. płk W ilhelm L ist, gen. m jr E rw in W itzleben), 3) w D reźnie (gen. m jr Jo h a n n B laskow itz), 4) w L ip sk u (gen. płk W alth er B rau ch itsch , gen. m jr W alter Reichenau). W 1938 roku, po zajęciu A ustrii, dodano 5. dowództwo grupy w W iedniu (gen. płk Wilhelm List), a n a przeło
mie 1938/1939 utworzono ponadto dowództwo grupy 6. w H anowerze (gen. płk G ü n th er Kluge). Dowództwom tych grup były podporządko
wane dowództwa poszczególnych okręgów wojskowych (Śląsk tworzył okręg V III13), które odpowiadały w planie mobilizacyjnym korpusom arm ijnym . J u ż w trak cie realizacji planów m obilizacyjnych w 1939 roku z dotychczasowych dowództw grup utworzono dowództwa arm ii (A rm eeoberkom m andos), dołączając nowe (tak pow stały Arm eeober-
11 Ibidem.
12 J. R u s z c z a k : Mundury niemieckie 1939-1945. Warszawa 2000, s. 5-6.
13 W 1933 roku Manstein został szefem sztabu Wehrkreiskommando III - Prov.
Brandenburg und Nieder und Oberschlesien - ale w roku 1935 nastąpiło oddzielenie Śląska jako Wehrkreis VIII, którego Erich v. M anstein był dalej szefem sztabu (E. M a n s t e i n : Aus einem Soldatenleben 1887-1939. Bonn 1958, s. 182).
kommando: 1.,2.,3.,4.,7.,8.,10.,12.,14.). W momencie w ybuchu wojny A rm eeoberkom m ando 2. i 12. przekształcono 18 sierp n ia 1939 roku w dowództwa dwóch Grup Armii: Północ (Nord) i Południe (Süd), przy porządkowując im wg p lan u mobilizacyjnego odpowiednie a rm ie 14.
G rupa Arm ii Południe pow stała n a bazie: Arm eeoberkom m ando 12.
- ze sz ta b u przygotow yw anego przez G. R u n d ste d ta n a podstaw ie przy d ziału m obilizacyjnego oddziałów tzw. P a k ie tu N (N ürnberg), A rm eeoberkom m ando 8. - z tzw. P a k ie tu B (B reslau), A rm eeober
kom m ando 10. - z tzw. P a k ie tu D (Dresden), A rm eeoberkom m ando 14. - z tzw. P a k ie tu W (Wien)15. Oddziały należące do jednego, tzw.
arm ijnego p a k ietu mobilizacyjnego, oprócz przydzielonych związków taktycznych otrzymywały dodatkowo pododdziały: zwiadu, przeciw pan
cerny, saperów, zaopatrzenia, sanitarny, w eterynaryjny i żan d arm erii polowej. Dowódcą G rupy A rm ii Południe podczas k am p an ii polskiej był G erd R undstedt. W jej składzie znajdowały się we w rześniu 1939 roku trzy arm ie: 8., 10. i 14., a podporządkowano jej ponadto oddziały straży granicznej (G renzschutz)16.
Sztab G rupy A rm ii Południe umieszczono w Nysie, sztab 8. A rm ii we Wrocławiu, 10. w Opolu, a 14. w Novym Jićin ie 17. Poszczególnym arm iom należącym do G rupy A rm ii Południe wyznaczono w „Planie B iałym ” następujące główne k ieru n k i n atarcia:
1) 8. A rm ia m iała nacierać n a Sieradz i Łódź18.
2) 10. A rm ia u d erzała n a Częstochowę praw ym skrzydłem , obej
m ując w swym pasie d ziałan ia Górny Śląsk. Z adania jej 4 korpusów arm ijnych przedstaw iały się następująco:
- XV K orpus Arm ijny (AK - A rm eekorps), w którego składzie zn aj
dow ała się 2. Lekka Dywizja Piechoty i 26. Dywizja Piechoty (DP), nacierał przez Lubliniec w k ieru n k u n a Częstochowę;
- XVI AK, w którego składzie znajdow ały się 14. DP, 31. DP i 1.
Dywizja P an cern a (DPanc), nacierał z rejonu koncentracji w oko
licach O lesna n a Kłobuck;
- XIV AK, w którego składzie znajdow ały się 19. DP, 8. DP i 4.
DPanc, z rejonu koncentracji n a północny wschód od O lesna m iał kierować się n a Działoszyn;
14 Bundesarchiv M ilitärarchiv Freiburg (dalej: BA MA), RH 19 1, Einleitung, Heeresgruppe Süd.
15 Po zakończeniu kampanii polskiej została przeniesiona na front zachod
ni 26.10.1939 roku (Heeresgruppe A), potem kolejno jako Heeresgruppe Süd i Heeresgruppe B walczyła na froncie wschodnim.
IG Ibidem, RH 19-1, Einleitung, Heeresgruppe Süd.
17 Ibidem, RH 19-1, sygn.7, Heeresgruppe Süd, k. 17-18.
18 Ibidem, RH 19-1, sygn. 5, Heeresgruppe Süd, k. 8-9.
- XI AK, w którego składzie znajdowały się 3. Lekka DP, 13. Lekka DP i 29. Dywizja Zm otoryzow ana (DZmot), stanow iły odwód 10.
A rm ii19.
3) 14. A rm ii wyznaczono główny k ieru n ek n a ta rc ia n a Tarnów - Bochnię - Kraków. Przypadło jej zadanie zajęcia południowej części Górnośląskiego O kręgu Przemysłowego i Ś ląska Cieszyńskiego. Jej 4 korpusom arm ijnym wyznaczono następujące zadania:
- XVIII AK w składzie 2. i 3. Dywizji Górskiej (DGór) po w yładow aniu w Popradzie nacierał przez Tatry w k ieru n k u na Bochnię;
- XXII AK w składzie 2. D Panc i 4. Lekkiej DP n a cie ra ł z O raw y w k ieru n k u n a Chabówkę i Kraków;
- XVII AK w składzie 7. DP i 44 DP siłam i 7. DP ud erzał w k ieru n k u n a S u c h ą a 44. DP z M orawskiej O straw y n a B ia łą cały korpus docelowo n a Kraków;
- VIII AK w składzie 5. DPanc oraz 8. i 28. DP nacierał n a Oświę
cim i Kraków;
- 1. DGór i 45. DP stanow iły rezerw ę 14. A rm ii20.
N iem iecka dywizja piechoty W ehrm achtu (w charakterystycznych szarozielonych m u n d u rach feldgrau z nazistow skim i orłam i n a h eł
m ach i czapkach) sk ła d a ła się: z 3 pułków piechoty, b a ta lio n u s a perów, b a talio n u łączności, b a talio n u zapasowego i służb tyłowych.
Dywizja zm otoryzowana różniła się od dywizji piechoty pełnym zmo
toryzowaniem zam iast użycia tra n sp o rtu konnego oraz posiadaniem dodatkowego b a talio n u rozpoznawczego (w sile szw adronu piechoty n a motocyklach i szw adronu samochodów opancerzonych). Dywizja górska (oznaką rozpoznaw czą była szaro tk a um ieszczona jako hafto w ana naszyw ka n a praw ych rękaw ach k u rtek , płaszczy i m etalow a odznaka n a hełmie) sk ład ała się: z 3 pułków strzelców górskich, pułku arty lerii, dyw izjonu a rty le rii przeciw pancernej, b a ta lio n u saperów, batalio nu łączności, b atalio n u zapasowego i służb tyłowych. Dywizja pan cern a (m iała czarne m undury, n a kołnierzach z różow ą w y p u stk ą n aszy te były p a tk i z m etalow ym i tru p im i czaszkam i) s k ła d a ła się z dwóch brygad: pancernej i zmotoryzowanej, pułku artylerii, batalionu piechoty n a motocyklach, zmotoryzowanego batalionu rozpoznawczego, dywizjonu a rty le rii przeciw pancernej, b a talio n u saperów, b a talio n u łączności i służb tyłowych21.
W sparciem dla działań W ehrm achtu było lotnictwo (4303 samolo
tów, w tym 2750 bojowych) podzielone w czasie k am p an ii polskiej na
19 Ibidem.
20 Ibidem.
21 R u s z c z a k : M undury niemieckie..., s.7-8.
dwie floty pow ietrzne (Luftflotte). 1. F lota P ow ietrzna zo stała p rzy dzielona G rupie A rm ii Północ, a 4. F lota Pow ietrzna, operująca nad Górnym Śląskiem , pod dowództwem gen. A lex an d ra Löhra, G rupie A rm ii Południe. Floty pow ietrzne dzieliły się n a dywizje, te z kolei na: pu łk i (Geschwader) liczące ok. 120 samolotów, dywizjony (G rup
pe) po 36 sam olotów i esk a d ry (Staffel) po 12 samolotów. 4. Flota, w alcząca tak że n ad Górnym Śląskiem , dysponowała 590 sam olotam i, w tym 310 bombowcami, 160 bombowcami nurkującym i i 500 innym i m aszynam i bojowymi22.
Podczas wojny z P o lsk ą w ra m a ch niem ieckich w ojsk lądow ych operow ały rów nież oddziały szturm ow e (Verfügungstruppen S tu r m staffeln - SS) utw orzone w 1933 roku z przybocznego oddziału H it
le ra — L eib sta n d arte Adolf H itler. Prócz tego przed w ybuchem woj
ny z załóg obozów koncentracyjnych (SS-Totenkopfverbände) utw o rzono ta k że p u łk i SS: „O berbayern”, „ B ran d en b u rg ”, „ T h ü rin g en ” i „G erm ania”, z załóg obozów z D achau, B uchenw ald, O ran ien b u rg i M authausen. Podporządkowano je taktycznie dowódcom W ehrm achtu, m .in. 14. A rm ii przydzielono SS-R egim ent „G erm ania”, a 10. A rm ii podporządkowano L eibstandarte Adolf H itler i SS -P ioniersturm bann23.
Były to, w odróżnieniu od W ehrm achtu, oddziały ch arak te ry z u ją ce się wysokim stopniem długoletniego uparty jn ien ia. D ziałały podczas k am panii wrześniowej raczej n a zapleczu frontu, a już podczas toczą
cych się d ziałań wojennych, ze w zględu n a n a ra s ta ją c ą kry ty k ę ich postaw y bojowej ze stro n y W ehrm achtu, sta ra n o się je odsuw ać od pierw szej linii. Pełniły więc raczej funkcje policyjne i zabezpieczały tyły nacierających oddziałów niem ieckich24.
W ehrm acht otrzy m ał jeszcze p rzed w ybuchem wojny dyrektyw y potwierdzające słowa H itlera o wojnie, w której prawo międzynarodowe u stąp i przed w olą zwycięzców. Wojna m iała toczyć się z poszanowaniem konwencji haskiej z 1907 roku o zasadach prow adzenia wojny lądowej (potwierdzono to w wytycznych do „Fali Weiss”), jed n ak już 16 lutego 1939 ro ku ogłoszono, że w w ypadku rozpoczęcia d ziałań wojennych wzięci do niewoli m a ją być rozdzielani wg kryteriów rasowych. P rzed samym wybuchem wojny wydano zaś dyspozycje, by cywili zdolnych do noszenia broni (mężczyzn od 17 do 45 lat), jeżeli pozw alają n a to w aru n k i wojenne, internow ać n a pew ien czas jako jeńców wojennych,
22 A. K e s s e l r i n g : Kesselring żołnierz do końca. Przełożył i przypisy opracował D. L u b i ń s k i . Warszawa 1996, przyp. 1, s. 57, przyp. 3, s. 58.
23 M. Cüppers: „[...] a u f eine so saubere und anständige SS-m äßige Art". Die Waffen-SS in Polen 1939-1941. In: Genesis des Genozids Polen 1939-1941. Hg. K.-M.
M a l l m a n n , B. M u s i a l . Darmstadt 2004, s. 32-33.
24 Ibidem, s. 91-92, 94.
oddzielając od praw dziw ych jeńców. Miało to w ynikać z fan aty czn e
go p atrio ty zm u Polaków i w rozkazach dywizyjnych ostrzegano, by w sposób szczególny zwracać uwagę n a tego ty p u działalność katolic
kich duchownych i inteligencji. R ealizacja tego zam ierzenia w w a ru n kach wojennych okazała się zresztą niemożliwa25. W kręgu niemieckich wojskowych nie było wątpliw ości, że celem wojny w Polsce m a być nie tylko zwycięstwo, ale że zam ysłem H itle ra je st tak że u k a ra n ie Polski za odmowę podporządkow ania się i fiasko planów utw orzenia z Polski p ań stw a satelickiego. Dlatego E d u ard W agner nie w ah ał się stw ierdzić, powołując się n a H itle ra i Göringa, iż celem wojny było
„zniszczenie i w ytępienie narodu polskiego”26.
K luczow ą rolę w w alkach n a G órnym Ś ląsk u przyszło odegrać trzem wyższym dowódcom niem ieckim : dowódcy G rupy A rm ii Po
łudnie - Gerdowi R undstedtow i, dowódcy 14. A rm ii - W ilhelm owi Listowi i operującem u n a sk raju Górnego Ś ląsk a dowódcy 10. A rm ii - W alterowi R eichenau. Ten pierwszy, pom ijany w aw ansach w latach trzydziestych, wrócił do służby w okresie kryzysu czechosłow ackie
go. W k w ietn iu 1939 roku w p racach sztabow ych n ad „Fali W eiss”
kierow ał zespołem złożonym z gen. por. E richa M an stein a jako szefa sztab u i płk. G ü n th era B lu m e n tritta jako szefa oddziału operacyjne
go, przygotow ując kluczowe uderzenie n a Częstochowę i W arszawę.
W jego stylu dowodzenia charak tery sty czn e było zostaw ianie sporej dozy sam odzielności dowódcom podległych m u związków taktycznych.
P racow ał w yłącznie w k w aterze głównej, w ykorzystując m eld u n k i i mapy. Zgodnie jeszcze z tra d y c ją pruskiego sztab u generalnego roz
w iązania szczegółowe pozostawiał swem u sztabowi. Przez podwładnych był doceniany za swe niew ątpliw e um iejętności n ak reślan ia i realizacji celów strategicznych, bez zbytecznego n a tym szczeblu zag łęb ian ia się w m niej isto tn e kw estie ta k ty c z n e 27. W ilhelm L ist sw ą k a rie rę g e n e ra ls k ą i dośw iadczenie zaw dzięczał dopiero II w ojnie św iato wej, k tó rą rozpoczął od spraw nego dow odzenia 14. A rm ią podczas k am p an ii polskiej28. R eichenau z kolei był znany jako jed en z tych wyższych oficerów W ehrm achtu, któ ry zaangażow ał się b e z w a ru n kowo po stronie nazistow skiego reżim u ju ż w la ta c h trzydziestych,
25 J. B ö h l e r : „Tragische Verstrickung" oder Auftakt zum Vernichtungskrieg? Die Wehrmacht in Polen 1939. In: Genesis des Genozids..., s. 39-40.
26 C. Ma d a j c z y k : Die Verantwortung der Wehrmacht für die Verbrechen während des Krieges m it Polen. In: Kriegsverbrechen im 20. Jahrhundert. Hg. von W. We t t e , G.R. Ü b e r s c h ä r . Darmstadt 2001, s. 113-114.
27 E.F. Z i e m k e : Gerd von Rundstedt. Posłuszny sługa Führern. W: E lita Wehr
machtu. Red. R. S m e l s e r , E. S y r i n g . Warszawa 1999, s. 337-338.
28 P.R W i e c z o r k i e w i c z : Posłowie. W: E łita Wehrmachtu..., s. 373.
zad ając od swych podw ładnych, by byli „narodow ym i so cja lista m i rów nież bez p arty jn ej legitym acji”. N ależał więc w 1939 ro k u je sz cze wówczas do nielicznej nowej grupy wyższych oficerów nie tylko aprobujących istn ie n ie reżim u nazistow skiego, ale ta k ż e a k c e p tu jących jego ideologiczne założenia, co zbliżyło go podczas wojny do k o rp u su oficerów SS29.
Polskie przygotowania do obrony Górnego Śląska przed 1939 rokiem
Województwo śląskie znajdowało się n a obszarze V O kręgu Woj
skowego (DOK V) Kraków. Przygotow ania obronne w o statn im etapie przed wybuchem wojny, w drugiej połowie la t trzydziestych, oparto n a analizie gry wojennej przeprow adzonej w 1936 roku. W polskim dowództwie podjęto decyzję o przygotow aniu trw ałej obrony (zarzucono wcześniej planow any m anew r odwrotowy) z w ykorzystaniem fortyfika
cji O bszaru Warownego „Śląsk”. Zabezpieczenie zagrożonych atak iem skrzydeł spoczywało n a rozlokowanych tam jednostkach polskich30.
O brona Górnego Ś ląsk a p rzy p ad ła jednej z k ilku polskich a rm ii rozlokowanych lin earn ie wzdłuż granicy polsko-niem ieckiej — A rm ii
„Kraków”. Jej dow ódcą był gen. bryg. A ntoni Szyling31. N a północ
nej flance za skraw ek obrony Górnego Ś ląsk a odpow iadały oddziały częstochow skiej 7. DP (25. pp z Piotrkow a T rybunalskiego, 27. pp z Częstochowy, 74. górnośląski pp z Lublińca, 7. pal z Częstochowy) dowodzonej przez gen. bryg. Ja n u s z a Gąsiorowskiego oraz K rakow skiej Brygady K aw alerii (3. pu łk ułanów śląskich z Tarnow skich Gór, 8. pułk. ks. Józefa Poniatow skiego z Krakowa, 5 pu łk strzelców kon
nych z Dębicy, 5. dyon arty le rii konnej z Oświęcimia, 51. dyon p a n cerny) pod dowództwem gen. bryg. Zygm unta Piaseckiego. Kluczową
29 Cyt za: B. Bol i : Feldm arszałek Walter von Reichenau. W: Wojskowe elity III Rzeszy. Red. G.R. U e b e r s c h ä r . Warszawa 2004, s. 238.
30 P. S t a w e c k i : Przygotowania polskie do obrony p rzed agresją Niemiec na Śląsk.
W: Śląsk wobec wojny polsko-niem ieckiej 1939 r. Red. W. W r z e s i ń s k i . Wrocław - Warszawa 1990, s. 123.
31 Działania Armii „Kraków” w czasie polskiej wojny obronnej 1939 roku znalazły szczegółowy opis w licznych opracowaniach, standardowy charakter ma tutaj synte
tyczne ujęcie W. S t e b l i k a (Arm ia „Kraków" 1939. Warszawa 1975).
rolę w obronie Górnego Ś ląsk a i Zagłębia D ąbrow skiego odegrała osobno sform ow ana G rupa O peracyjna „Śląsk” (także Ś ląsk a G rupa O peracyjna) złożona z 2 dywizji piechoty (23. G órnośląskiej DP: 11.
pp z Tarnow skich Gór, 73. pp z Katowic, 75. pp z Chorzowa, 23. pal z B ędzina; 55. rezer. DP: 201. pp rez., 203. pp rez., 204. pp rez., 65.
pal rez.). U tw orzenie grupy utrzym yw ano w tajemnicy. Jej dowódcą został gen. bryg. J a n Jagm in-Sadow ski, m ianow any przez gen. Szy
linga ze w zględu na swoje w ieloletnie dośw iadczenie zeb ran e pod
czas pobytu n a obszarze Górnego Śląska, kiedy dowodził rozlokow aną w województwie śląskim 23. D P32. Południa Górnego Ś ląsk a broniła G rupa O peracyjna „Bielsko” dowodzona przez gen. bryg. M ieczysława Borutę-Spiechow icza (21. DP Górskiej: 3. pu łk strzelców p o d h a lań skich z B ielska, 4. psp z Cieszyna, 202. pp rez., 21. p al z B ielska;
6. DP: 12. pp z Wadowic, 16. pp z Tarnow a, 20. pp z K rakow a, 6.
pal z Krakowa).
U grupow anie wyjściowe A rm ii „Kraków” gen. Szyling przyjął po otrzym aniu 28 sierpnia rozkazu od Głównego Inspektora Sił Zbrojnych m arszałk a E dw arda Rydza-Śmigłego:
- N a północnej flance obrony Górnego Ś ląsk a zn alazł się O ddział Wydzielony „Lubliniec” w składzie: 74. górnośląski pp i II dyon 7.
pal, należące do 7. DP. F lankę dywizji zabezpieczały pododdziały Krakowskiej Brygady K aw alerii33.
Kluczową rolę w obronie województwa śląskiego m iała jed n ak ode
grać GO Ś ląsk (od p asa Św ierklaniec - Zawiercie n a północy do p asa Rybnik — Żory n a południu) uform ow ana w dw a zw iązki tak ty czn e rozmieszczone na flankach O bszaru Warownego „Śląsk”:
— n a północy, przed rejonem umocnionym „Niezdara”, zgrupowanie płk.
dypl. H en ry k a Gorgonia (Oddział Wydzielony „Tarnowskie Góry”:
11. pp, 1. dywizjon 23. pal, 56. baon ON „Tarnowskie Góry”);
- n a p o łu d n iu O d d ział W ydzielony „R ybnik” m jr. W ład y sław a M ażew skiego (1. baon 75. pp, 54. baon ON „R ybnik”, 5. b a te ria 23. pal).
— O bszar Warowny Śląsk dowodzony przez płk. W acława Klaczyńskie- go składał się z kolejnych odcinków: A - bobrownicki (IV baon 11.
pp), B - chorzowski (IV baon 75. pp), C - nowobytomski (IV baon 73. pp) oraz baonu ON „Chorzów” i osobnego odcinka „Mikołów”
dowodzonego przez płk. S tanisław a K alabińskiego (pododdziały 55.
32 J. Z i e l i ń s k i : Generał Jan Jagm in-Sadow ski - obrońca Śląska. Katowice 1988, s. 51-52.
33 Dane na podstawie: J. P r z e m s z a - Z i e l i ń s k i : Śląski front ’39. Obrona Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego we wrześniu 1939 roku. Sosnowiec 1999, s. 90-91.
rez. DP, baon forteczny „Mikołów”, 53. baon ON „Sosnowiec”, 55.
baon ON „Katowice”, 51. baon ON „Zawiercie”).
GO Ś ląsk p o siad ał odwód (tzw. Zgrupow anie Odwodowe dowód
cy 23. DP płk. dypl. W ładysław a Powierzy), składający się z reszty 73. i 75. pp kaw alerii dywizyjnej, 52. sam odzielnej kom panii czołgów i 2 kom panii kolarzy. Rozpoznanie lotnicze m iał zapew niać II pluton 26. eskadry obserwacyjnej (lotniska w Mysłowicach i Sosnowcu)34.
O brona Ś ląsk a Cieszyńskiego przypadła drugiej grupie wydzielo
nej - G rupie Operacyjnej „Bielsko” pod dowództwem gen. bryg. M ie
czysława Boruty-Spiechowicza. W jej pas d ziałan ia (od p a sa Rybnik - Oświęcim n a północy do p a sa Iste b n a - Andrychów n a południu) wchodziły dwa pasy obronne:
- odcinek „Pszczyna” płk. Ignacego M isiąga (I baon 16. pp, I baon 20. pp, 1. dyon 6. p al i pododdziały saperskie);
- odcinek „Bielsko” (23. DP Górska gen. bryg. Józefa K ustronia wzmoc
niona 50. baonem ON „Bielsko”).
W odwodzie znajdow ał się tylko b atalio n 12. pp i 51. kom pania czołgów TK. Rozpoznanie m iała zapew niać 23. e sk a d ra obserw acyjna z lo tn isk a w Palczowicach koło Z ato ra35.
N a p o łu d niu p as W ęgierska G órka - C zorsztyn p rz e sła n ia ła 1. B rygada G órska K orpusu Ochrony Pogranicza (1. pp KOP, 2. pp KOP, III dyon 65. pal) pod dowództwem płk. dypl. J a n u sz a Gałady- ka. Uformowano trzy odcinki obrony obsadzone przez pododdziały tej brygady w zm acniane przez baony ON „Żywiec” i „Zakopane”36.
N a w ypadek wojny O ddział II S ztabu G eneralnego przygotow yw ał także w dogodnym terenie, a tak im były silnie zurbanizow ane Górny Ś ląsk i Zagłębie D ąbrow skie, oddziały tzw. dyw ersji pozafrontow ej.
K ierował tym i przygotow aniam i w latach trzydziestych kpt. rez. Ry
szard Targosz. Szkolenie (strzeleckie, dyw ersyjne i sabotażow e) od
bywało się n a P u sty n i Błędowskiej. W 1939 roku, po porozum ieniu z działaczam i Polskiej P a r tii Socjalistycznej, szefem sieci dyw ersji pozafrontow ej o k ry p to n im ie „O krzeja-O dra” zo stał zn an y działacz PPS z Zagłębia Dąbrowskiego - Aleksy B ień37.
Uzupełnieniem przygotowujących się do obrony wojsk polskich były oddziały Obrony Narodowej (ON) złożone głównie z byłych powstańców i tzw. młodzieży powstańczej. W drugiej połowie lipca gen. J a n Jagm in-
34 Ibidem, s. 91-93.
35 Ibidem, s. 93—94.
38 Ibidem, s. 94—95.
37 M. S t a r c z e w s k i : Ruch oporu w Sosnowcu w latach 1939-1945. W: Sosnowiec.
100 lat dziejów m iasta. Red. J. W a l c z a k . Sosnowiec 2002, s. 190-191.
-Sadowski po porozumieniu z ZPŚ1. utworzył Ochotnicze Oddziały Po
wstańcze (OOP). Oficerem łącznikowym pomiędzy ZPS1. a wojskiem pol
skim został ppłk Władysław Czuma. W sierpniu 1939 roku planowano w porozumieniu z 23. DP zorganizowanie 22 batalionów powiatowych ON po ok. 600 ludzi w każdym (plan nie został jednak zrealizowany, bataliony walczyły zazwyczaj w składach kompanijnych czy pojedynczych plutonów).
Całą formacją dowodził komendant główny Związku Powstańców Śląskich - Em anuel Tomanek38. Do najliczniejszych należały: batalion z powiatu pszczyńskiego (we wschodniej części tego powiatu samoobrona powstańcza była podporządkowana dowództwu tyskiego 1. batalionu powstańczego na czele z Janem Baronem, organizatorem POW z 1919)39 i z powiatu rybnickiego - dowódcą I baonu rybnickiego ON był Józef Budny40.
W polskich planach wojennych - w momencie rozpoczęcia przygo
tow ań sztabowych do ew entualnej wojny n a zachodzie w 1936 roku - au to rzy gry wojennej, an alizu jąc ew en tu aln e k ie ru n k i n a ta rc ia niem ieckiego, przyjm ow ali, że najb ard ziej praw dopodobne s ą dwa z nich: pierw szy od Tarnow skich Gór n a Będzin i drugi dro g ą z Gliwic przez Mikołów w k ieru n k u na Oświęcim i Kraków. Było to p o d staw ą do opracow ania ogólnej koncepcji utw orzenia i ulokow ania um ocnień p a sa fortyfikacji - tzw. O bszaru W arownego Ś ląsk oraz koncepcji obrony regionu przemysłowego wzdłuż tej rubieży41.
Niemcy nie oceniali zbyt wysoko polskich przygotow ań obronnych n a Górnym Śląsku. Z ostatniego m eldunku przed wybuchem działań wojennych, sporządzonym przez sztab V III AK 14. Armii, p rzek aza
nego do sztabów dywizji 31 sierpnia 1939 roku, najbardziej obawiano się długotrw ałych w alk w pasie O bszaru W arownego Śląsk, przede w szystkim wzdłuż dobrze rozpoznanych bunkrów (podawano dokładne umiejscowienie i pododdziały znajdujące się w poszczególnych m iej
scowościach) n a wzgórzach od Pszczyny przez Kobiór do Mikołowa.
Jed n a k i w tym w ypadku wskazywano, że rozlokowane w tych umoc
nieniach oddziały polskie u stę p u ją niem ieckim zarówno pod wzglę
dem liczby żołnierzy, ja k i uzbrojenia. W yrażano rów nież niepokój o to, czy oddziały polskie nie b ęd ą stosować gazów bojowych42. W ięk
szość inform acji, którym i dysponował wywiad niem iecki, pochodziła z licznie zachowanych m eldunków członków m niejszości niem ieckiej
38 J. Z i e l i ń s k i : Generał Jan Jag m in-Sadow ski... Katowice 1988, s. 49-50;
T. F a l ę c k i : Powstańcy śląscy 1921-1939. Warszawa 1990, s. 270-271, 276.
39 P. D u b i e l : Wrzesień 1939 na Śląsku. Katowice 1960, s. 162.
40 Ibidem, s. 114-116.
41 P. S t a w ę c k i : Przygotowania polskie..., s. 123.
42 BA MA, RH 26-239, sygn. 3, 239 Infanteriedivision.
