Na mocy § 90 zarządzenia cesarskiego z dnia 19 marca 1916 roku (tzw. trzecia nowela do ABGB)221 przepisom § 879 ust. 1 i ust. 2 pkt 4 ABGB, ulokowanym w Części II „O prawie rzeczowym” (Zweiter Teil: Von dem Sachenrechte), Rozdziale II „O osobowych prawach rzeczowych” (2. Abteilung: Von den persönlichen Sachenrechte), Części 17. „O umowach i czynnościach prawnych w ogólności” (17. Hauptstück. Von Verträgen und
Rechtsgeschäften überhaupt) nadano następujące nowe brzmienie:
„Umowa, która sprzeciwia się zakazowi ustawy lub dobrym obyczajom, jest nieważna (ust. 1). W szczególności następujące umowy są nieważne: (…) 4. gdy ktoś wyzyskuje
lekkomyślność, przymusowe położenie, niedołęstwo rozumu, niedoświadczenie lub wzruszenie umysłu drugiej strony przez to, iż dla siebie lub dla kogoś innego za świadczenie przyjmuje obietnicę świadczenia wzajemnego albo świadczenie wzajemne, którego wartość majątkowa rażąco nie odpowiada wartości świadczenia” (ust. 2 pkt 4). 222
O ile zdanie 1 przywołanego przepisu było regulacją nową, tak nietrudno zauważyć, iż przepis § 879 zd. 2 pkt 4 ABGB stanowił niemal dosłowne powtórzenie § 1 zarządzenia cesarskiego z 1914 o lichwie.
Trzecia nowela do ABGB w zasadzie więc jedynie „podniosła rangi kodeksowej” przepis, który i tak obowiązywał już od dwóch lat, lokując przy tym wyzysk jako szczególny
221
Kaiserliche Verordnung vom 19. März 1916 über die dritte Teilnovelle zum allgemeinen bürgerlichen Gesetzbuch, opubl. Reichsgesetzblatt für die im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Länder (RGBl) rok 1916 nr 69.
222 W oryginale: „Ein Vertrag, der gegen ein gesetzliches Verbot oder gegen die guten Sitten verstößt, ist
nichtig." (§ 879 zd. 1 ABGB). „Insbesondere sind folgende Verträge nichtig: (…) 4. wenn jemand den Leichtsinn, der Zwangslage, Verstandesschwäche, Unerfahrenheit oder Gemütsaufregung eines anderen dadurch ausbeutet, daß er sich oder einem Dritten für eine Leistung eine Gegenleistung versprechen oder gewähren läßt, deren Vermögenswert zu dem Werte der Leistung in auffallendem Mißverhältnisse steht“ (§ 879
65
przykład czynności sprzecznej z dobrymi obyczajami. Warto jednak zwrócić uwagę, że propozycja zmiany ABGB w takim kształcie została już zgłoszona wcześniej w pierwszych projektach z 1909 roku223, wobec czego można przyjąć, że zarządzenie z 1914 niejako wyprzedziło zmianę, która i tak miała się dokonać.
Mając na względzie kształt dyskusji nad projektem trzeciej noweli można przyjąć, iż panował ogólny konsensus tak co do lokalizacji nowego przepisu § 879 ust. 2 pkt 4 ABGB, jak i jego treści. W toku obrad komisji legislacyjnej wskazywano, że proponowana regulacja wzorowana była na § 138 ust. 2 BGB224 (przy uwzględnieniu szwajcarskiego przepisu art. 21 OR225) oraz uwzględniała doświadczenie legislacyjne zdobyte przy tworzeniu regulacji antylichwiarskich.226 Podkreślono przy tym, że prawo cywilne nie może uznawać czynności nagannych moralnie, które potępia ustawa karna. Kontrakty nacechowane wyzyskiem powinny być przy tym nieważne ex tunc, a nie jedynie zaskarżalne (jak to uregulowano w Szwajcarii).
W toku obrad nad ostatecznym brzmieniem § 879 ust. 2 zd. 4 ABGB wskazano, że dla zastosowania tego przepisu dysproporcja świadczeń musi być „rażąca”, a więc musi „rzucać
223
Por. tekst projektu (§ 160) oraz tekst ostatecznie przyjęty (§ 90 trzeciej noweli do ABGB) w: R. Langrod (oprac.), Die dritte Teilnovelle zum allgemeinen bürgerlichen Gesetzbuch nebst zweiter Teilnovelle : mit
Erläuterungen aus den Materialien und Verweisungen auf den früheren Gesetzestext, Moriz Perles, Wien 1916,
s. 92. 224
„Czynność prawna, sprzeciwiająca się dobrym obyczajom jest nieważna” (§ 138 ust. 1 BGB). „Nieważna jest
w szczególności czynność prawna, w której ktoś wyzyskując ciężkie położenie, lekkomyślność lub niedoświadczenie drugiego, każe za pewne świadczenie przyrzec lub przysporzyć sobie albo osobie trzeciej korzyści majątkowe, które tak dalece przewyższają wartość świadczenia, że według zachodzących okoliczności pozostają w rażąco nieodpowiednim stosunku do świadczenia” (§ 138 ust. 2 BGB). Polskie tłumaczenie za: Z.
Lisowski (tłum.), Kodeks cywilny…, s. 57-58. W oryginale „Ein Rechtsgeschäft, das gegen die guten Sitten
verstößt, ist nichtig“ (§ 138 ust1 1 BGB). „Nichtig ist insbesondere ein Rechtsgeschäft, durch das jemand unter Ausbeutung der Zwangslage, der Unerfahrenheit, des Mangels an Urteilsvermögen oder der erheblichen Willensschwäche eines anderen sich oder einem Dritten für eine Leistung Vermögensvorteile versprechen oder gewähren lässt, die in einem auffälligen Missverhältnis zu der Leistung stehen“ (§ 138 ust. 2 BGB).
225 Art. 21 szwajcarskiego prawa o zobowiązaniach (Obligationenrecht, „OR”): „W razie oczywistej dysproporcji
między świadczeniem a kontrświadczeniem ustalonym w umowie, której zawarciu towarzyszyło wyzyskanie wyzyskania ciężkiego położenia, lekkomyślności lub braku doświadczenia jednej ze stron, strona pokrzywdzona może w ciągu roku oświadczyć, że zrywa umowę oraz żądać zwrotu tego, co uiściła. Termin roczny biegnie od chwili zawarcia umowy" (tłumaczenie własne). W oryginale: art. 21 OR „Wird ein offenbares Missverhältnis zwischen der Leistung und der Gegenleistung durch einen Vertrag begründet, dessen Abschluss von dem einen Teil durch Ausbeutung der Notlage, der Unerfahrenheit oder des Leichtsinns des andern herbeigeführt worden ist, so kann der Verletzte innerhalb Jahresfrist erklären, dass er den Vertrag nicht halte, und das schon Geleistete zurückverlangen. Die Jahresfrist beginnt mit dem Abschluss des Vertrages”.
226 Bericht der Kommission für Justizgegenstände über die Gesetzvorlage, betreffend die Änderung und
Ergänzung einiger Bestimmungen des allgemeinen bürgerlichen Gesetzbuches, Beilage zu den stenografische Protokollen des Herrenhauses - XXI Session 1912, [w:] Stenographische Protokolle über die Sitzungen des Herrenhauses des Reichsrates 1911 bis 1914. XXI Session (1. bis 39. Sitzung), k.k. Hof- uns Staatsdruckerei,
Wien 1914, s. 141. (W dalszej części pracy na określenie tego źródła używam powszechnie przyjętego w literaturze austriackiej skrótu "BlgHH XXI. Session 1912".)
66
się w oczy” i budzić istotną wątpliwość przez wzgląd nad treść podobnych kontraktów.227 Zdecydowano także, że przesłankami subiektywnymi po stronie wyzyskanego będzie „przymusowe położenie” (niem. Zwangslage), a nie jak proponowano początkowo - „trudne położenie” (niem. Notlage).228 Z treści projektu usunięto także wymóg by wyzyskanie dotyczyło „znanego” (niem. „bekannte”) krzywdzącemu przymusowego położenia.229 Następnie, w ramach podsumowania obrad, wyrażono także przekonanie, iż nowy przepis z całą pewnością nie otworzy drogi unieważniania umów „niewygodnych”, albowiem ustawa stawia wyraźny wymóg, by dysproporcja był „rażąca” oraz wymaga by przesłance tej towarzyszyło także wyzyskanie szczególnej sytuacji kontrahenta.230
W doktrynie do propozycji nowego przepisu § 879 ust. 2 pkt 4 ABGB podchodzono z aprobatą. Podnoszono w szczególności, że regulacja ta stanowić będzie istotny krok naprzód w budowaniu skutecznych klauzul mających przeciwdziałać wyzyskowi.231 Kwalifikacja takich umów jako sprzecznych z obyczajami nie budziła przy tym wątpliwości, zresztą taka właśnie kwalifikacja tego typu umów w literaturze wyrażana była już wcześniej.232
*
W toku obrad nad treścią trzeciej noweli do ABGB odniesiono się także do problemu relacji § 879 ust. 2 pkt 4 ABGB oraz skargi z powodu pokrzywdzenia powyżej połowy (§ 934 ABGB). W sprawozdaniu wskazano, że pojawiły się postulaty, by w ramach nowelizacji usunąć z kodeksu instytucję laesio enormis jako „przestarzałą”, tudzież „zawierającą” się w nowym remedium. Propozycje te jednak odrzucono, przyjmując, że korzystne dla słabszych uczestników obrotu, będzie pozostawienie przepisu § 934 ABGB bez zmian, dając w ten sposób kontrahentom możliwość wyrównania obiektywnej niesprawiedliwości, płynącej z umowy „krzywdzącej powyżej połowy”.233
Ostatecznie treść przepisu § 934 ABGB nie została zmieniona.
227 Erläuternde Bemerkungen zu de Entwurfe eines Gesetzes, betreffend die Änderung und Ergänzung einiger
Bestimmungen des allgemeinen bürgerlichen Gesetzbuches, Beilage zu den stenografische Protokollen des Herrenhauses - XXI Session 1911, [w:] Stenographische Protokolle über die Sitzungen des Herrenhauses des Reichsrates 1911 bis 1914. XXI Session (1. bis 39. Sitzung), k.k. Hof- uns Staatsdruckerei, Wien 1914, s. 128.
228BlgHH XXI. Session 1912, s. 141. Odnotować trzeba, że w tym zakresie nie uwzględniono nie tyle propozycji
jednego ze wstępnych projektów, przy czym w późniejszym okresie postulat zastąpienia przesłanki „przymusowego położenia”, szerszą przesłanką „trudnego położenia” złożyli także w toku konsultacji adwokaci z jednego z okręgów – patrz: Gutachten über den Entwurf einer Novelle zum allgemeinen bürgerlichen
Gesetzbuch erstattet von der niederösterreichischen Advokatenkammer, Verlag der niederösterreichischen
Advokatenkammer, Wien 1913, s. 24. Postulat ten nie został jednak uwzględniony. 229 78 BlgHH XXI. Session 1912, s. 141.
230
78 BlgHH XXI. Session 1912, s. 142.
231 W tym duchu R. Bartsch, Die Reform des österreichisches Privatrechts, Manz’sche k.u.k. Hof-Verlags- und – Universitäts-Buchhandlung, Wien 1908, s. 22.
232 Por. przykładowo J. von Schey, Die Obligationsverhältnisse…, s. 149. 233