Ubezpieczenie społeczne rolników prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą

3. Ubezpieczenie społeczne rolników prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą

W ogólnej charakterystyce zagadnienia nie można pominąć uregulowania, które, w moim przekonaniu z przyczyn ekonomicznych, doprowadziło do masowej zamiany systemów, czyli wyboru rolniczego ubezpieczenia społecznego w zbiegu z ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.

Ustawą z 12 września 1996 r.407 do ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników408, z dniem 1 stycznia 1997 r. dodany został art. 5a stanowiący, że rolnik lub domownik, który podlegając ubezpieczeniu (rolniczemu) w pełnym zakresie z mocy ustawy nieprzerwanie co najmniej 1 rok, podejmuje pozarolniczą działalność gospodarczą nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbowym, podlega nadal temu ubezpieczeniu. Mógł on podlegać innemu ubezpieczeniu społecznemu wówczas, gdy złożył w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych lub w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oświadczenie, że chce podlegać ubezpieczeniu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej, o ile spełniał w tym zakresie warunki określone w odrębnych przepisach.

Ponadto, ustawa z 12 września 1996 r. zawierała przepis (art. 2), w myśl którego, rolnik lub domownik, który w dniu wejścia w życie niniejszej ustawy, tj. 01.01.1997 r., podlegał innemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbowym, a spełniał inne warunki podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy w pełnym zakresie, mógł złożyć w ZUS lub w KRUS oświadczenie, że chce podlegać temu ubezpieczeniu z wyłączeniem innego ubezpieczenia społecznego.

W świetle przytoczonych regulacji należy stwierdzić po pierwsze, że tylko rolnicy i domownicy podlegający ubezpieczeniu rolników w pełnym zakresie (obowiązkowo) nieprzerwanie co najmniej 1 rok, podejmujący działalność gospodarczą, mogli od 1

406

Tak też K. Dziwota, Komentarz do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych pod redakcją J. Wantoch - Rekowskiego, op. cit. s. 90.

407 Ustawa z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. Nr 124 z 1996 r., poz. 585).

408

169 stycznia 1997 r. wybrać system ubezpieczenia rolników bądź osób prowadzących działalność gospodarczą, i po drugie, rolnik lub domownik, który w dniu wejścia w życie ustawy z 12 września 1996 r. podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej lub z tytułu wykonywania współpracy (nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbowym), a spełniał inne warunki podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy w pełnym zakresie, miał prawo wyboru ubezpieczenia bez względu na okres prowadzenia gospodarstwa rolnego.

Z powyższego wynika więc, że nowelizacja przepisów nie objęła zakresem działania osób, które po dniu 1 stycznia 1997 r. rozpoczęły prowadzenie działalności gospodarczej i po tej dacie nabywały gospodarstwa rolne. A ponieważ prawo wyboru pomiędzy dwoma systemami przysługiwało tylko rolnikowi (domownikowi), który podjął działalność po okresie 1 roku podlegania rolniczemu ubezpieczeniu, w powołanym stanie faktycznym, aby dokonać takiego wyboru należało zlikwidować przedsiębiorstwo (firmę), i dopiero po rocznym nieprzerwanym podleganiu w KRUS, ponownie, bez konsekwencji utraty ubezpieczenia rolniczego, rozpocząć działalność gospodarczą. To właśnie wskazane powyżej przepisy dokonały „rewolucji” w ówczesnych systemach ubezpieczeń – przyczyniły się do nagminnego przechodzenia osób z systemu powszechnego do systemu rolniczego. Niestety, nie taki był zamiar ustawodawcy. Wprowadzając bowiem w dniu 1 stycznia 1997 r. owe prawo wyboru zakładano, że skorzystają na nim przede wszystkim ci rolnicy posiadający i prowadzący gospodarstwa rolne, dla których dodatkowa praca w niewielkim rozmiarze mogła poprawić ich sytuację materialną (finansową). Tymczasem okazało się, że wprowadzone do ustawy z 1990 r. zmiany stały się źródłem nadużyć przez osoby, które nabywały gospodarstwa rolne, bądź je dzierżawiły, po to, aby skorzystać z przysługującego prawa wyboru ze względu na niższą składkę, co w ostateczności doprowadziło do zmiany przepisu art. 5a409

. Jak wynika z uzasadnienia ustawy z 2 kwietnia 2004 r., konieczność wprowadzenia zmian w zakresie racjonalizacji zasad podlegania ubezpieczeniu była spowodowana tylko i wyłącznie uszczelnieniem systemu, a nowe rozwiązania, wprowadzone do omawianego przepisu, miały ograniczyć dostępność do systemu rolniczego osobom, dla których działalność rolnicza

409 Art. 5a zmieniony ustawą z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 91 z 2004 r., poz. 873).

170 i praca w gospodarstwie rolnym nie stanowiła jedynego ani głównego źródła utrzymania.

Porównując znowelizowany art. 5a z treścią poprzednio obowiązującą zauważyć trzeba, iż faktycznie ustawodawca zaostrzył przesłanki, od spełnienia których zależała skuteczność wyboru pomiędzy systemami. I tak, pod rządami obowiązującego od 2 maja 2004 r. przepisu, rolnik lub domownik podejmujący pozarolniczą działalność gospodarczą mógł dokonać wyboru ubezpieczenia po spełnieniu następujących warunków: 1) przed podjęciem działalności gospodarczej musiał podlegać ubezpieczeniu rolniczemu przez co najmniej 3 lata, 2) złożyć, w terminie 14 dni od daty rozpoczęcia tej działalności, w KRUS oświadczenie o kontynuowaniu tego ubezpieczenia, 3) rozliczać się z urzędem skarbowym w formie ryczałtu, 4) nie przekroczyć ustawowej kwoty podatku, która wynosiła 2.528,00 zł., 5) nie pozostawać w stosunku pracy, ani w żadnym innym stosunku służbowym.

Przytoczony przepis okazał się nie tylko „nieżyciowy”, ale również niezgodny z Konstytucją410. Po raz kolejny okazało się, że wprowadzenie w trakcie roku kalendarzowego przepisów mających związek z prawem podatkowym zbyt drastycznie uderza w zainteresowanych, tym razem w rolników i domowników. Okazało się bowiem, że po zmianie przepisu, z ubezpieczenia społecznego w KRUS zostali wyłączeni nie tylko ci, którzy nie dostosowali się do nowych regulacji, ale również rolnicy opodatkowani na zasadach ogólnych, ponieważ nie mieli możliwości zmiany formy opodatkowania w trakcie roku podatkowego. W rezultacie „uszczelnienie” systemu nie przyniosło zakładanych efektów, ponieważ rolnicy rezygnowali z prowadzenia działalności gospodarczych, po to, aby nie podlegać ubezpieczeniom społecznym w ZUS.

410 Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 marca 2006 r., P 8/05 (System Informacji Prawnej Lex Nr 182490), art. 5a ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników został uznany za niezgodny z art. 2 i art. 32 Konstytucji, w zakresie, w jakim ze względu na formę opodatkowania wyłączał z obowiązkowego ubezpieczenia społecznego rolników, z końcem trzeciego kwartału 2004 r., rolnika lub domownika prowadzącego pozarolniczą działalność gospodarczą.

Wyrokiem z dnia 18 lipca 2006 r., P 6/05 (System Informacji Prawnej Lex Nr 198675), Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 5a ust. 6 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 3 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r., w zakresie, w jakim w 2004 r. z dniem 1 października 2004 r. wyłączył, ze względu na formę opodatkowania i wysokość należnego za 2003 r. podatku, z obowiązkowego ubezpieczenia społecznego rolników lub domowników prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji.

171 Aby umożliwić powrót do ubezpieczenia społecznego rolników tym, którzy zostali z niego wyłączeni ze względu na formę opodatkowania, Sejm, ustawą z 1 lipca 2005 r.411

, znowelizował art. 5a stanowiąc: Rolnikowi lub domownikowi, prowadzącym pozarolniczą działalność gospodarczą lub współpracującym przy prowadzeniu tej działalności, którzy na podstawie art. 5a ust. 2 zostali wyłączeni z ubezpieczenia z dniem 1 października 2004 r., z uwagi na formę opodatkowania pozarolniczej działalności gospodarczej, przywraca się prawo do podlegania temu ubezpieczeniu, jeżeli należny podatek dochodowy z pozarolniczej działalności gospodarczej za 2004 r. nie przekroczył kwoty 2.528,00 zł. Po spełnieniu tych warunków rolnik lub domownik byli obejmowani ubezpieczeniem społecznym w KRUS z pierwszym dniem kwartału następującego po kwartale, w którym został złożony wniosek o przywrócenie do ubezpieczenia, z tym zastrzeżeniem, że prawo do podlegania przywracało się na wniosek złożony do 31 grudnia 2005 r.

Warto przy tym zwrócić uwagę, iż na potrzeby ustawy z 1990 r. sformułowana została definicja pozarolniczej działalności gospodarczej, za którą w pierwotnej wersji, tj. od 2 maja 2004 r., uważana była działalność gospodarcza prowadzona na podstawie przepisów o działalności gospodarczej. W myśl natomiast obowiązującego od 24.08.2005 r. art. 5a ust. 10⁴¹², za pozarolniczą działalność gospodarczą uważa się działalność prowadzoną na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez osoby fizyczne na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, z wyłączeniem wspólników spółek prawa handlowego oraz osób prowadzących działalność w zakresie wolnego zawodu: 1) w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, 2) z której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych.

Nie ulega wątpliwości, że obowiązująca na gruncie ustawy z 1990 r. definicja jest konsekwencją dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego, który wielokrotnie wypowiadał się w kwestii wyboru ubezpieczenia przez rolnika prowadzącego gospodarstwo rolne i będącego jednocześnie wspólnikiem spółki jawnej, co wynikało nie tylko z braku czytelności przepisów ale również z rozbieżności przedstawianych

411

Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 150 z 2005 r., poz. 1248). Ustawa weszła w życie z dniem 24 sierpnia 2005 r.

412 Art. 5a ust. 10 zmieniony ustawą z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 150 z 2005 r., poz. 1248). Ustawa weszła w życie po upływie 14 dni od daty ogłoszenia czyli 24 sierpnia 2005 r.

172 stanowisk judykatury⁴¹³. Ostatecznie, w uchwale z 22 lutego 2006 r., Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że rolnik prowadzący gospodarstwo rolne oraz pozarolniczą działalność gospodarczą jako wspólnik spółki jawnej nie korzysta po dniu 1 stycznia 2003 r. z prawa wyboru rolniczego tytułu ubezpieczenia społecznego dokonanego na podstawie art. 5a ustawy 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników414

.

W obowiązującym obecnie stanie prawnym nie zaszły istotne zmiany w obrębie art. 5a ustawy z 1990 r. Nadal rolnik lub domownik rozpoczynający prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej może podlegać ubezpieczeniu rolniczemu, jeśli był ubezpieczony w KRUS w pełnym zakresie z mocy ustawy nieprzerwanie co najmniej 3 lata i nadal prowadzi działalność rolniczą (stale pracuje w gospodarstwie rolnym, obejmującym obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego, lub w dziale specjalnym), złoży w Kasie oświadczenie o kontynuowaniu tego ubezpieczenia w terminie 14 dni od rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności gospodarczej415

, nie jest pracownikiem i nie pozostaje w stosunku służbowym, nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty albo do świadczeń z ubezpieczeń społecznych a kwota należnego podatku dochodowego za poprzedni rok podatkowy od przychodów z działalności gospodarczej nie przekracza 3.166,00 zł.416

. Oczywiście, po wyroku Trybunału Konstytucyjnego, przy wyborze ubezpieczenia, nie ma już znaczenia forma opodatkowania działalności gospodarczej, która jest prowadzona równocześnie z działalnością rolniczą.

W wyroku z dnia 8 października 2008 r. SN stwierdził, że w obowiązujących obecnie przepisach nie ma żadnego uregulowania, z którego można wyprowadzić wniosek, iż rolnik prowadzący równocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą i podlegający ubezpieczeniu z mocy ustawy z 1990 r., traci prawo do pozostawania w

413

Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2005 r., I UK 335/04. System Informacji Prawnej Lex Nr 171445.

414 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2006 r., I UZP 4/05. System Informacji Prawnej Lex Nr 172135.

415 Zgodnie z art. 5a ust. 5 niezachowanie terminu do złożenie tego oświadczenia jest równoznaczne z ustaniem ubezpieczenia od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności gospodarczej. Przepis art. 5a ust. 5 zmieniony z dniem 1 października 2009 r. przez ustawę z dnia 24 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. Nr 79 z 2009 r., poz. 667). Zgodnie z art. 5a ust. 3 i 4, kwotę należnego podatku rolnik lub domownik obowiązany jest udokumentować zaświadczeniem właściwego naczelnika urzędu skarbowego i złożyć w KRUS do 31 maja każdego roku podatkowego. Niezachowanie tego terminu jest równoznaczne z ustaniem ubezpieczenia z dniem, do którego rolnik lub domownik obowiązany był złożyć zaświadczenie w Kasie, chyba że ten rolnik lub domownik zaprzestał prowadzenia działalności gospodarczej w sposób trwały lub okresowy przed upływem terminu na złożenie tego zaświadczenia. Przepis zmieniony z dniem 1 października 2009 r. ustawą z dnia 24 kwietnia 2009 r.

416 Kwota za rok 2014 r. Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie rocznej kwoty granicznej z dnia 14 kwietnia 2014 r. (M.P. z 2014 r., poz. 320). Na podstawie obwieszczenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie rocznej kwoty granicznej z dnia 30 kwietnia 2015 r. (M.P. z 2015 r. poz. 412) kwota graniczna za rok 2015 wynosi 3.204,00 zł.

173 tym ubezpieczeniu z tego powodu, że przez oznaczony czas był niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym i pobierał z tego tytułu rentę rolniczą. W ocenie Sądu pobieranie okresowej renty rolniczej jest swoistą „przerwą” w podleganiu ubezpieczeniu społecznemu rolników, jednak nie można jej traktować na równi z innymi przypadkami, w których dochodzi do ustania ubezpieczenia rolniczego z mocy ustawy... A zatem korzystanie z prawa do renty rolniczej nie pozbawia, po upływie okresu pobierania tego świadczenia, statusu ubezpieczonego rolnika osoby, która prowadząc równocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą, spełniała i spełnia nadal warunki do podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników417

.

4. Podleganie ubezpieczeniom społecznych z tytułu prowadzenia