Jednak największym osiągnięciem polskiego rzemiosła było wprowadzenie pod obrady Sejmu w 1965 r. projektu ustawy o ubezpieczeniu społecznym rzemieślników, która miała doprowadzić do stabilizacji pozycji rzemieślnika, zahamować odpływ uczniów po przeszkoleniu zawodowym i zagwarantować przyrost zatrudnienia w tym sektorze gospodarki46.
Rzeczywiście, przyjęcie takich rozwiązań przyczyniło się do wzrostu liczby zakładów rzemieślniczych oraz zatrudnionych w nich pracowników i uczniów, co obrazują poniższe dane statystyczne.
RZEMIOSŁO PRYWATNE
ZAKŁADY ZATRUDNIENIE
LATA
ogółem w tym wieś razem
w tym uczniowie 1963 132 447 51 148 83 918 44 004 1964 135 612 53 381 93 303 50 179 1965 138 516 54 328 102 722 54 842 1966 147 412 57 877 115 970 58 253 1967 159 571 62 531 129 564 59 041 1968 167 637 65 541 145 724 63 917 1969 170 342 66 741 148 856 67 074
Źródło: Rocznik statystyczny 1972, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1972, s. 440.
4. Ubezpieczenie społeczne rzemieślników i osób współpracujących w latach 1965 – 1971
W dyskusji nad rządowym projektem ustawy o ubezpieczeniu społecznym rzemieślników podkreślano nie tyle jej socjalny charakter, tj. zapewnienie opieki
45 Podaję za Z. Kopeć, Rzemiosło...op. cit. s. 588 - 590.
46 Poseł Stanisław Walendowski w dyskusji nad rządowym projektem ustawy z 1965 r., op. cit. s. 28. W okresie przeprowadzonej przez Związek Izb Rzemieślniczych ankietyzacji - 91% rzemieślników wypowiedziało się za wprowadzeniem ustawy, zaś 9% ustosunkowało się negatywnie, podaję za posłem Józefem Raźnym op. cit. s. 33.
32 lekarskiej i systemu zaopatrzenia rentowego, co polityczno – gospodarcze oczekiwania (cele) ówczesnych władz. Konieczność uchwalenia ustawy uzasadniano argumentem „lepszego zaspokajania potrzeb społeczeństwa na niezbędne w codziennym życiu usługi i wyroby rzemieślnicze47, a wśród licznych wypowiedzi dominował pogląd, że „rozwój warsztatów rzemieślniczych powinien iść w parze z istniejącymi potrzebami społecznymi i gospodarczymi kraju, powinny powstawać małe placówki rzemieślnicze na wsiach i w małych miasteczkach, szczególnie w branżach, w których występuje wyraźny niedostatek świadczonych usług i produkcji uzupełniającej”48. Co więcej, nie ukrywano, iż państwo może nie poradzić sobie w przyszłości z usługami w związku z szybkim rozwojem rolnictwa (maszyny, urządzenia, środki transportu) i postępem technicznym miast49.
Można wywieść z tego wniosek, że ówczesne władze, poprzez stworzenie rzemiosłu systemu zabezpieczenia społecznego, chciały dostosować ich oczekiwania do aktualnej i przyszłej polityki gospodarczej kraju. Dla organów samorządu rzemiosła najważniejszy był jednak fakt, że ta starzejąca się grupa zawodowa będzie miała zagwarantowaną przez państwo ochronę ubezpieczeniową. Podkreślić bowiem trzeba, iż z ogólnej liczby osób wykonujących rzemiosło 49,3%, a więc prawie połowa rzemieślników, liczyła sobie 50 lat, a 16% ponad 60 lat50
. W tym celu, w dniu 29 marca 1965 r., Sejm PRL uchwalił ustawę o ubezpieczeniu społecznym rzemieślników51
, na mocy której do systemu obowiązkowego ubezpieczenia włączono rzemieślników i osoby z nimi współpracujące.
Rzemieślnikiem w rozumieniu ustawy była osoba, która wykonywała samoistnie rzemiosło na podstawie wymaganego uprawnienia przemysłowego – zezwolenia bądź karty rzemieślniczej.
Do osób współpracujących ustawodawca zaliczył małżonka oraz najbliższych krewnych i powinowatych52 rzemieślnika, stale pracujących w jego zakładzie, w wymiarze co najmniej połowy czasu pracy, jaki obowiązywał pracowników gospodarki
47
Sprawozdanie posła sprawozdawcy Józefa Piskorskiego, op. cit. s. 15.
48 Poseł Stanisław Walendowski w dyskusji nad rządowym projektem ustawy z 1965 r., op. cit. s. 30.
49 Poseł Helena Martyka w dyskusji nad rządowym projektem ustawy z 1965 r., op. cit. s. 20 - 21.
50 Podaję za M. Brojewskim, Ubezpieczenia społeczne rzemieślników, PiZS Nr 5 z 1965 r., s. 40.
51 Ustawa z dnia 29 marca 1965 r. o ubezpieczeniu społecznym rzemieślników (Dz. U. Nr 13 z 1965 r., poz. 90). Ustawa weszła w życie 1 lipca 1965 r.
52 W kwestii znaczenia tych pojęć ustawa odsyłała w tym zakresie do dekretu z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (t. j. Dz. U. Nr 23 z 1958 r., poz. 97 z późn. zm.). Zgodnie z art. 5 ust. 3 dekretu, najbliższymi krewnymi i powinowatymi były: dzieci własne i przysposobione, pasierbowie, rodzice, ojczym, macocha, wnuki, dziadkowie, rodzeństwo, teściowie, zięciowie i synowe.
33 uspołecznionej. Z tym jednak zastrzeżeniem, że osoba współpracująca musiała mieć ukończone 16 lat.
Omawiane ubezpieczenie ustawodawca oparł na zasadach, jakie obowiązywały w powszechnym systemie ubezpieczenia pracowników a przewidywane odstępstwa wynikały ze „szczególnych warunków samodzielnego wykonywania pracy w rzemiośle”53
.
Obowiązek ubezpieczenia dotyczył w zasadzie wszystkich rzemieślników oraz osób współpracujących i powstawał od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego następującego po miesiącu, w którym następowało rozpoczęcie wykonywania rzemiosła lub w którym osoba współpracująca rozpoczęła pracę. Z chwilą zaprzestania działalności bądź współpracy, obowiązek ubezpieczenia ustawał z końcem miesiąca kalendarzowego. W razie równoczesnego wykonywania rzemiosła lub pracy w dwóch lub więcej zakładach, rzemieślnik lub osoba współpracująca obejmowani byli obowiązkiem ubezpieczenia tylko w jednym zakładzie – wybór należał do zainteresowanych. W przypadku jednak zbiegu z innymi tytułami, ubezpieczenie nie obejmowało tych którzy byli równocześnie:
1) rencistami z tytułu własnej pracy albo pracownikami w rozumieniu dekretu z 25 czerwca 1954 r., zatrudnionymi w wymiarze godzin nie niższym niż połowa obowiązującego w danym zwodzie wymiaru czasu pracy, lub mieli zapewnione zaopatrzenie z innego tytułu (np. zaopatrzenie oficerów, podoficerów i szeregowców Sił Zbrojnych, Milicji Obywatelskiej itp.),
2) właścicielami lub współwłaścicielami przedsiębiorstwa nie związanego z wykonywanym rzemiosłem,
3) właścicielami, posiadaczami lub użytkownikami gospodarstwa rolnego, tj. tych osób, których praca w warsztatach nie stanowiła głównego źródła utrzymania. Na mocy art. 5 ust. 2 omawianej regulacji, istniała również możliwość objęcia ubezpieczeniem rzemieślników uprawnionych do renty inwalidzkiej na podstawie przepisów o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych. Jednak warunkiem było wystąpienie z takim wnioskiem w ciągu 12 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy lub rozpoczęcia wykonywania rzemiosła (art. 5 ust. 2).
53
34 Ustawa z 1965 r. nakładała na rzemieślnika obowiązek zgłoszenia do ubezpieczenia siebie oraz osoby z nim współpracujące54 a także obowiązek opłacania składek za każdy miesiąc kalendarzowy, w którym on lub osoba z nim współpracująca byli objęci ubezpieczeniem. W przypadku niewykonywania pracy z powodu choroby powodującej niezdolność do pracy lub służby wojskowej, następowało zwolnienie z obowiązku płacenia składki za każdy pełny miesiąc kalendarzowy.
Podstawa wymiaru składki i jej wysokość była uzależniona od strefy miejscowości wykonywania rzemiosła (podział według wielkości miejscowości), kategorii wykonywania rzemiosła (I lub II) oraz rodzaju wykonywanego rzemiosła (usługowe lub nie usługowe). Wysokość składek, ze względu na rodzaj działalności, również była zróżnicowana. Niższą, tj. 11%, płaciły osoby świadczące usługi dla ludności lub rolnictwa. Pozostałe rodzaje rzemiosł (nie usługowe) zostały obciążone składką w wysokości 13%55
.
Rządowy projekt ustawy od samego początku zakładał samowystarczalność finansową, co oznacza, że koszty (świadczenia) miały być pokrywane w całości ze składek opłacanych przez rzemieślników.
Z drugiej jednak strony, przy określaniu zakresu i wysokości świadczeń wzięto pod uwagę przewidywaną liczbę osób, którym od razu lub w najbliższych latach trzeba było wypłacić renty starcze lub renty inwalidzkie, a na ich liczbę wpływał stosunkowo wysoki średni wiek osób wykonujących wówczas rzemiosło. Na podstawie danych statystycznych wyliczono56, że w okresie pierwszych 10 lat obowiązywania ustawy, o renty starcze i inwalidzkie wystąpi około 45 tysięcy osób, a o renty rodzinne 12 tys. członków rodzin rzemieślników, co stanowiło ok. 40% ówczesnego stanu osobowego rzemiosła. Na pokrycie tych wydatków przyjęto, że każdy z rzemieślników powinien wpłacać miesięcznie składki w wysokości 233,00 zł.57. Zakładano również zwiększenie liczby ubezpieczonych, co w konsekwencji miało w przyszłości przyczynić się do zmniejszenia obciążeń wynikających z tytułu ubezpieczenia na każdego rzemieślnika58
.
54 Organem uprawnionym był również Zakład Ubezpieczeń Społecznych który, na mocy art. 39 ust. 1, z urzędu mógł dokonać zgłoszenia do ubezpieczenia.
55 Rozporządzenie Przewodniczącego Komitetu Pracy i Plac z dnia 24 czerwca 1965 r. w sprawie podstawy wymiaru rent i wysokości składek na ubezpieczenia społeczne rzemieślników (Dz. U. Nr 27 z 1965 r., poz. 180).
56 Przytaczane wcześniej przeze mnie dane statystyczne potwierdzają, że w 1965 r. 49,3% rzemieślników i osób współpracujących była w wieku ponad 50 lat, a 16% w wieku ponad 60 lat.
57 Przy przeciętnym wynagrodzeniu miesięcznym 1.867,00 zł.
58
35 W tym celu, rozporządzeniem Rady Ministrów z 19 czerwca 1965 r., utworzono fundusz ubezpieczenia społecznego rzemieślników59
.
Aby zmobilizować adresatów ubezpieczenia do płacenia składek, ustawa w określonych sytuacjach nie przewidywała prawa do świadczeń. I tak, nieopłacenie ich za okres przekraczający 3 miesiące pozbawiał prawa do korzystania ze świadczeń leczniczych, udzielanych bezpłatnie przez zakłady służby zdrowia. Ponadto, nie przyznawała prawa do renty starczej oraz renty inwalidzkiej (mimo spełnienia warunków), jeżeli rzemieślnik zalegał z opłatą należnych składek za okres 6 lub więcej miesięcy. W przypadku opłacenia zaległości, przyznanie renty następowało od dnia ich uregulowania. Jeżeli zaległości w opłacaniu składek dotyczyły okresu krótszego niż 6 miesięcy, zaległe składki były potrącane z należnego świadczenia60
.
W zamian za składkę, osobom objętym zakresem ubezpieczenia oraz członkom ich rodzin, ustawa z 1965 r. przyznawała prawo do świadczeń leczniczych i pieniężnych. Trzeba jednak zwrócić uwagę, iż wspomniane wcześniej okoliczności, w których doszło do uchwalenia ustawy (wiek ubezpieczonych), miały wpływ na ograniczenia w zakresie dostępu do świadczeń. Regulacja nie przewidywała zasiłków chorobowych, połogowych (macierzyńskich) i rodzinnych. Pozostaje więc stwierdzić, że ochrona ograniczała się do świadczeń niezbędnych, tj. na wypadek starości, inwalidztwa oraz w razie śmierci żywiciela.
Świadczenia lecznicze, udzielane bezpłatnie przez zakłady społeczne służby zdrowia, przysługiwały rzemieślnikom, osobom współpracującym oraz pozostającym na ich utrzymaniu członkom rodziny. Jednakże za leki i środki opatrunkowe wydawane przez apteki, zainteresowani byli obowiązani ponosić pełne koszty. Prawo do bezpłatnych świadczeń leczniczych przysługiwało przez okres trwania obowiązku ubezpieczenia, jak również przez okres niezdolności do pracy z powodu choroby – nie dłużej jednak niż przez 6 miesięcy.
W zakresie świadczeń pieniężnych ustawa przewidywała: rentę starczą, rentę inwalidzką, rentę rodzinną, dodatki do rent oraz zasiłek pogrzebowy.
Uzyskanie prawa do wyżej wymienionych świadczeń wiązało się z okresami ubezpieczenia, w których rzemieślnik lub osoba współpracująca byli objęci obowiązkiem ubezpieczenia, jeżeli za te miesiące zostały opłacone składki (art. 7). Do wymaganych
59 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 czerwca 1965 r. w sprawie utworzenia funduszu ubezpieczenia społecznego rzemieślników (Dz. U. Nr 26 z 1965 r., poz. 173).
60 M. Brojewski, Jakie następstwa w zakresie świadczeń powoduje nieopłacanie składek na ubezpieczenie społeczne rzemieślników? PiZS Nr 4 z 1966 r., s. 56 - 59.
36 okresów zaliczało się również: wykonywanie rzemiosła i odbywania nauki w rzemiośle przed wejściem w życie ustawy, przerwy w wykonywaniu rzemiosła lub pracy w rzemiośle po wejściu w życie ustawy, spowodowane niezdolnością do pracy (nie więcej jednak niż 3 miesiące w roku kalendarzowym), okresy zatrudnienia w charakterze pracownika oraz inne okresy, tj. zaliczane pracownikom, np. służba wojskowa zawodowa i nadterminowa pełniona w Wojsku Polskim po dniu 1 listopada 1918 r., działalność rewolucyjna61
. Prawo do renty starczej przysługiwało rzemieślnikowi i osobie współpracującej po spełnieniu dwóch warunków: osiągnięcia wieku starczego – 65 lat mężczyźni i 60 lat kobiety (art. 18) oraz posiadania wymaganego okresu ubezpieczenia – 25 lat dla mężczyzn i 20 lat dla kobiet (art. 17), z tym zastrzeżeniem, że osoby, które osiągnęły już wiek starczy lub miały go osiągnąć do dnia 31.12.1968 r. musiały posiadać co najmniej trzy lata ubezpieczenia (opłacania składek), natomiast od osób, które wiek starczy miały osiągnąć po dniu 31.12.1968 r., wymagany był pięcioletni okres ubezpieczenia (art. 17 i art. 40).
Prawo do renty inwalidzkiej przysługiwało tylko osobom zaliczonym do I lub II grupy inwalidów w rozumieniu dekretu z 25 czerwca 1954 r. Nie mieli tego prawa rzemieślnicy i osoby współpracujące zaliczone do III grupy inwalidów. Okresy ubezpieczenia wymagane do uzyskania prawa do renty inwalidzkiej były takie same jak dla pracowników, tj. najwyżej 5 lat62
.
Na podstawie art. 27, osobie uprawnionej do renty (starczej, inwalidzkiej, rodzinnej), odznaczonej orderem lub tytułem określonym w przepisach dekretu z 1954 r.,63 przysługiwał miesięczny dodatek w wysokości 25% świadczenia (art. 27). Natomiast osoby uprawnione do renty starczej na podstawie ustawy z 1965 r., pobierające rentę inwalidzką w związku ze służbą wojskową, miały prawo do dodatku w wysokości 10% renty (art. 28).
Renta rodzinna przysługiwała uprawnionym członkom rodziny pozostałym po rzemieślniku lub osobie współpracującej w wysokości i na zasadach określonych dla członków rodzin pracowników, a jej przyznanie było niezależne od wysokości zaległych składek na ubezpieczenie społeczne. W razie braku warunków do uzyskania
61
Na podstawie dekretu z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu pracowników i ich rodzin.
62 Ustawa z dnia 29 marca 1965 r. o ubezpieczeniu społecznym rzemieślników nie regulowała kompleksowo prawa do świadczeń i odsyłała w tym zakresie do przepisów dekretu z dnia 25 marca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
63
37 świadczenia mogły być przyznane renty w drodze wyjątku, na zasadach przewidzianych dla pracowników.
Poza rentami ustawa z 1965 r. gwarantowała prawo do zasiłku pogrzebowego, który był wypłacany członkom rodziny w razie śmierci ubezpieczonego, oraz rzemieślnikowi i osobie współpracującej w przypadku śmierci członków ich rodzin (art. 29).
5. Ewolucja regulacji prawnych ubezpieczenia społecznego rzemieślników