(1917) Moja 30-letnia s u ba w armii carskiej dobieg a ko ca…
(1918) Chyba nikt nie przypuszcza , e po tym, jak utworzy em armi z nicze-go i doprowadzi em […] do zwyci stwa, dzi ki duchowi walki fi skich o nierzy i umiej tno ci ich ofi cerów oraz po wi ceniu, móg bym podpisywa si pod roz-kazami wystawionymi przez niemieck komisj wojskow …
(1933) Nie potrzebujemy d u ej pyta , gdzie inni byli 15 lat temu.
(1940) Dopóki armia nie jest pokonana, mamy mo liwo dyskutowa . Je li jed-nak dojdzie do katastrofy militarnej, takiej mo liwo ci zostaniemy pozbawieni… We Wspomnieniach [o Pi sudskim – po spotkaniu w 1932 r.]:
Rezydowa w Belwederze, ma ym pa acu niedaleko Parku azienkowskiego, gdzie mie ci y si kiedy koszary Brygady Kawalerii Gwardii. Pi sudski, którego maniery by y bezceremonialne, proste i naturalne, przyj mnie w swoim skromnie urz -dzonym biurze, a nasza konwersacja toczy a si wokó kwes i Rosji, która by a
ywotnie interesuj ca dla nas obu…
Carl Gustaf Emil Mannerheim
Mannerheim i Pi sudski: rówie nicy, urodzeni w 1867 r., uto samiani z odzyskaniem niepodleg ej pa stwowo ci swych ojczyzn, zdominowani przez s u b dla pa stwa, mianowani marsza kami, zaprowadzaj cy ad siln r k , przy udziale wiernych wojsko-wych, charakterologicznie skomplikowani, kontrowersyjni w pogl dach i w zachowa-niach. Czy Carl Gustaf Emil Mannerheim by Pi sudskim Finlandii? Pi sudski – polskim Mannerheimem? Ka dy z nich ka dym po trosze?
Mannerheim i Pi sudski w drodze do niepodleg o ci – biografia równoleg a
Carl Gustaf Emil Mannerheim urodzi si 4 czerwca 1867 r. jako potomek osiad ych w Finlandii szwedzkich arystokratów o niemieckiej proweniencji. Józef Klemens Pi sud-ski – 5 grudnia tego samego roku jako potomek spolonizowanej bia orusko-litewsud-skiej rodziny szlacheckiej o tradycjach powsta czych i patriotycznych w po o onym na
Wi-Marian Grzybowski
66
le szczy nie Zu owie. Mannerheim w rodzinnym zamku-pa acu w Louhisaari (Villnäs), w parafi i Askainen nieopodal Turku. Pi sudski w podwile skim dworze w a cicieli rozleg ego, acz nadwyr onego przez carskie represje maj tku. Mannerheim jako ba-ron1, Pi sudski z sygnetem i rodowym herbem, cho bez tytu u. „Urodzi em si na wsi, w szlacheckiej rodzinie, której cz onkowie […] nale eli do rz du tych, co niegdy byli zwani bene na et possessiona ” – pisa o sobie.
Mannerheim od m odych lat szkolony wojskowo (cho jako czternastolatek usuni ty ze Szko y Kadetów w Hamiusunie za usuniesubordynacj ). Pi sudski – absolwent wile -skiego gimnazjum, relegowany z uczelni, niedosz y medyk z uniwersytetu w Charkowie i niedosz y student uczelni w Dorpacie.
Mannerheim – historycznie potomek niemieckich emigrantów do Szwecji (z okolic Hamburga), wychowanek rosyjskiego korpusu kadetów i wietnie si zapowiadaj cy ofi cer carskiej armii. Krótkotrwale student uniwersytetu w Helsinkach, pó niej – s u-chacz Miko ajewskiej Ofi cerskiej Szko y Kawalerii w Sankt Petersburgu. Uczestnik eks-pedycji wojskowych w Azji rodkowej i na Dalekim Wschodzie. Od 1905 r. pu kownik gwardii i dowódca pu ku. Uczestnik wojny rosyjsko-japo skiej (1904–1905), pó niej szef rosyjskiej misji wojskowej w Chinach (1906–1908). Kilka lat potem mianowany – notabene podczas pobytu w Spale – genera em wity Cesarza Rosji. Okresowo – do rozstania – m Rosjanki.
Pi sudski – organizator bojówek do walki z carskim zaborc , wa na posta Orga-nizacji Bojowej PPS-u, za po roz amie w 1906 r. – PPS Frakcji Rewolucyjnej. W latach 1888–1892 zes aniec na Syberi (w Kiry sku nad Len i Tu ce), aktywista Sekcji Litew-skiej PPS i redaktor naczelny tajnego „Robotnika”. Przej ciowo zwolennik koncepcji odbudowy pa stwa polskiego w oparciu o wspó dzia anie z Austro-W grami. Nieufny wobec Rosji i rewolucjonistów rosyjskich. Zwolennik wykorzystania rewolucji rosyjskich i konfl iktu zaborców do wywo ania przez paramilitarne organizacje spiskowe powstania narodowego w celu odzyskania niepodleg o ci.
Mannerheim od 1911 r. stacjonuj cy w Polsce jako dowódca 13. W adymirskiego Pu ku Dragonów w Mi sku Mazowieckim2. Potem – dowódca doborowego pu ku u a-nów w lejbgwardii w Warszawie stacjonuj cego w okolicach warszawskiego Belwede-ru. Zaprzyja niony z przedstawicielami polskiej arystokracji, w tym – z rodzin Zdzis a-wa ks. Lubomirskiego i jego ony Marii. Uczestnik I wojny wiatowej (dowódca korpusu kawalerii), awansowany do stopnia genera a-lejtnanta i genera a-majora dowodzi pod Kra nikiem na Lubelszczy nie, potem na Bukowinie3.
Pi sudski – inspirator powo ania ponadpartyjnego Zwi zku Walki Czynnej, od 1912 r. organizator oddzia ów strzeleckich w Galicji (pod ber em Habsburgów) i komendant polskiej konspiracji wojskowej. Inicjator nieskutecznej próby polskiego powstania w zaborze rosyjskim w sierpniu 1914 r.4 Organizator i dowódca Legionów Polskich. 22 lipca 1917 r., po odmowie przysi gi na wierno cesarzowi Austro-W gier aresztowany
1 Na onalencyklopedin, t. 13, Höganäs 1994 (has o: C. G. E. Mannerheim).
2 T. Cie lak, Historia Finlandii, Wroc aw–Warszawa–Kraków 1983, s. 216.
3 Ibidem, s. 27.
4 J. Pi sudski, Pisma. Mowy. Rozkazy, t. 2, Warszawa 1937, s. 223; M. Sokolnicki, J. Pi sudski a
Urodzeni w 1867 r.: Mannerheim i Pi sudski
67
i przez Gda sk i Spandau przewieziony do twierdzy w Magdeburgu, tam internowa-ny. St d – mimo odmowy podpisania „lojalki” na rzecz Niemiec po wybuchu rewolucji przetransportowany do Berlina, za z Berlina do Warszawy.
Tu na dworcu powitany przez cz onka Rady Regencyjnej, znajomego Mannerheima, Zdzis awa ks. Lubomirskiego. Od 14 do 22 listopada faktycznie dzia aj cy jako regent Królestwa Polskiego, a po przyj ciu formy republiki, od 22 listopada 1918 r. mianowany przez rz d (Moraczewskiego) Tymczasowym Naczelnikiem Pa stwa. Od stycznia 1919 r. do grudnia 1922 r. z woli Sejmu Ustawodawczego Naczelnik Pa stwa i Naczelnik Wojska Polskiego – w nawi zaniu do tradycji powsta czej, ko ciuszkowskiej. Do czerwca 1923 r. minister spraw wojskowych i Generalny Inspektor Si Zbrojnych.
Mannerheim wytr cony w armii carskiej z ci gu awansów przez rewolucj lutow 1917 r., ostatecznie pozbawiony w niej perspektyw przez rewolucj pa dziernikow , od grudnia 1917 r. w ojczystej Finlandii z powierzonym mu przez Senat rz dz cy zadaniem sformowania armii niepodleg ego pa stwa5.
Odzyskanie niepodleg o ci (6 grudnia 1917 r.)6 otwar o drog ku formowaniu insty-tucji niepodleg ego pa stwa oraz fi skich si zbrojnych. Po okresie poszukiwa facho-wego dowódcy funkcj t przewodnicz cy Senatu, Svinhufvud, powierzy 16 stycznia 1918 r. Carlowi Mannerheimowi.
Wkrótce po obj ciu dowództwa nad armi Mannerheim stan przed perspektyw wojny domowej. Od po owy listopada 1917 r. po udnie Finlandii zdominowa y lewico-we oddzia y zbrojne, nawi zuj ce do tradycji Czerwonej Gwardii z 1905 r. Kr gi pra-wicowe przyst pi y do tworzenia formacji samoobrony, nad którymi komend obj li wychowankowie Szko y Kadetów w Haminie oraz ofi cerowie rozwi zanego w Niem-czech fi skiego batalionu jegrów. „Bia e” oddzia y uzyska y pomoc niemieck . Z kolei oddzia y „czerwone” wsparcie i uzbrojenie od zrewolucjonizowanych oddzia ów armii rosyjskiej7.
W styczniu 1918 r. rozpocz y si regularne walki mi dzy „bia ymi” wojskami Man-nerheima a oddzia ami „czerwonych”. Wzmocnieniu si ManMan-nerheima sprzyja a akcja rozbrajania garnizonów rosyjskich, atwa w warunkach panuj cego rozprz enia. Przy-sporzy a Mannerheimowi autorytetu i pomog a w dozbrojeniu wojska. Senat podpo-rz dkowa mu gwardi cywiln i powiepodpo-rzy (27 stycznia 1918 r.) dowództwo ca o ci si zbrojnych.
Równocze nie powsta y lewicowe o rodki w adzy: inspirowany przez socjaldemo-kratów Komitet Ludu Fi skiego oraz namiastka rz du Fi skiej Socjalistycznej Republiki Robotników. O rodki te nawi za y kontakty z bolszewikami w Rosji z nadziej na ich pomoc (polityczn i zbrojn ).
Wobec zagro enia z po udnia w adze Finlandii (z pe ni cym obowi zki przewod-nicz cego Senatu P. E. Svinhufvudem) podj y starania o pomoc niemieck . Manner-heim, by y ofi cer armii rosyjskiej, z niech ci przyj te starania. W telegramie do gen.
5 L. A. Pun la, Finlands poli ska historia, 1809–1966, Helsingfors 1972, s. 117–118.
6 J. Nousiainen, The Finnish Poli cal System, Cambridge 1971, s. 145–146.
7 Oddzia y „czerwonych” przej y kontrol nad po udniowymi i po udniowo-zachodnimi terenami Finlandii. Ich czna liczebno si gn a 30 tysi cy o nierzy; by y jednak e s abo skonsolidowane, nadto niedostatecznie uzbrojone i wyszkolone.
Marian Grzybowski
68
Ludendor a (5 marca 1918 r.) zastrzeg podporz dkowanie oddzia ów pomocowych dowództwu fi nlandzkiemu oraz zobowi zanie do nieingerowania w wewn trzne spra-wy Finlandii.
Mimo liczebnego wzrostu si Mannerheima (wskutek wst powania do nich by ych o nierzy armii carskiej opuszczaj cych oddzia y bia ogwardyjskie), konieczne sta o si og oszenie (18 lutego 1918 r.) powszechnej mobilizacji.
Do krwawych walk mi dzy armi Mannerheima a oddzia ami „czerwonych” dosz o wczesn wiosn 1918 r. 6 kwietnia armia Mannerheima (po trzech tygodniach walk) opanowa a zrewolucjonizowane Tampere8.
Wojskowa interwencja niemiecka, prowadzona od marca 1918 r., przyczyni a si do pokonania „czerwonych” i zepchni cia ich na granic Rosji. W walkach zgin o ok. 12,5 tys. o nierzy si Mannerheima (ok. 18 %), w obozach jenieckich zmar o ok. 10 tys. je ców9.
Po wkroczeniu na czele oddzia ów fi skich (w lad za interweniuj cymi wojskami niemieckimi) do Helsinek, Mannerheim niespodziewanie poprosi o dymisj z funkcji naczelnego dowódcy. Pe ne motywy tej decyzji s nieznanie i nie zosta y wyjawione w opublikowanych przez pó niejszego marsza ka pami tnikach. Przypuszczenia i spe-kulacje wskazuj , z jednej strony, na ch zdystansowania si przez Mannerheima od kajzerowskich Niemiec (motywowan rosn c u niego niewiar w zwyci stwo pa stw centralnych). Po wtóre, wysoce prawdopodobne motywy post powania Mannerheima tkwi w licznych rozbie no ciach mi dzy nim a stoj cym na czele Senatu rz dz cym P. E. Svinhufvudem10. Svinhufvud optowa w szczególno ci za wojskowym wspó
dzia-aniem Finlandii z Niemcami. Rekompensat za wojskowe i gospodarcze poparcie Niemiec mia a by akceptacja i pomoc Niemiec w realizacji idei Wielkiej Finlandii. Svinhufvud opowiada si nadto za szybk rozbudow armii fi skiej i korzystaniem z pomocy ofi cerów niemieckich w jej szkoleniu. Mannerheim wykazywa w tym zakre-sie daleko posuni t ostro no , a nawet sceptycyzm.
Rozbie no ciom towarzyszy y spory polityczno-militarne o przynale no kilku te-rytoriów: Wysp Alandzkich (zamieszka ych przez ludno szwedzkoj zyczn , optuj c za zwi zkami ze Szwecj ) oraz Karelii (zamieszka ej g ównie przez ludno fi sk , przy odr bno ciach j zykowych i wyznaniowych, z powodu dominacji prawos awia). Man-nerheim opowiedzia si za przy czeniem Karelii do Finlandii. Gor cym zwolennikiem tej idei by równie P. E. Svinhufvud (licz cy na pomoc ze strony Niemiec). Natomiast w adze Rosji porewolucyjnej nie dopuszcza y zgody na przy czeniem Karelii do pa -stwa fi skiego.
Opcja proniemiecka przeforsowa a zrazu zamiar nadania Finlandii formy monarchii, z zaproszeniem na jej tron najpierw syna cesarza Niemiec, Oskara, a po odmowie
ce-8 W walkach zgin o ok. 13 tys. osób; dalsze tysi ce ofi ar zmar o z g odu i wycie czenia w obozach jenieckich.
9 L. A. Pun la, Finlands poli ska historia… Wed ug szacunków Viljo Rasila, bezpo rednio w wojnie domowej 1918 r. zgin y 26 064 osoby, z czego 20 567 „czerwonych”, 4778 „bia ych” i 719 ludno ci cywilnej (lub bez identyfi kacji przynale no ci wojskowej).
10 A. M. Duszy ska, Carl Gustaf Emil Mannerheim (biografi a Mannerheima), portal: Aurinko.net.pl, www.aurinko.net.pl/kompendium/znani-fi nowie/biografi a-mannerheima.html.
Urodzeni w 1867 r.: Mannerheim i Pi sudski
69
sarza – ksi cia Fryderyka Karola Heskiego, powinowatego rodziny cesarskiej. Delegacja parlamentu fi skiego przywioz a t ofert do Niemiec na kilka dni przed kapitulacj 11. Kl ska Niemiec pokrzy owa a te plany, za Fryderyk Karol zrzek si aspiracji do tronu Finlandii (14 grudnia 1918 r.).
Zaoferowanie tronu Finlandii Fryderykowi Karolowi Heskiemu wywo a o ostr ne-gatywn reakcj g ównych pa stw ententy. Francja cofn a dokonane ju uznanie niepodleg o ci Finlandii, za Wielka Brytania i Stany Zjednoczone opó ni y uznanie pa -stwa fi skiego. Wobec kl ski pa stw centralnych Svinhufvud, pe ni cy (po rezygnacji Fryderyka Heskiego) funkcj regenta, podj inicjatyw skierowania gen. Mannerheima w misji dyplomatycznej do Francji i Wielkiej Brytanii z zamiarem „odzyskania” zaufania tych pa stw. Mannerheim zaaprobowa pomys odbudowy stosunków z pa stwami en-tenty, krytycznie natomiast oceni zasady wspó pracy z Niemcami. Przyczyni si w ten sposób do rezygnacji przez Svinhufvuda z funkcji regenta12. Nowy sk ad Senatu powie-rzy obowi zki regenta Mannerheimowi.
Na ziemiach polskich pa stwa centralne podj y prób ratowania swych wp ywów przez powo anie Rady Regencyjnej. W niemieckich kalkulacjach powstanie pa stwa polskiego (do czego móg przyczyni si Pi sudski) mia o zapobiec po czeniu rewolucji niemieckiej z bolszewick . Pi sudski, typowany zrazu (przez Rad Regencyjn ) na mini-stra spraw wojskowych w gabinecie Józefa nie y skiego, móg podreperowa pres ma o popularnej Rady i utworzonego pod jej egid rz du13.
Pierwotne plany musia y by skorygowane pod wp ywem wydarze , w tym zw asz-cza oznak zbli aj cej si kl ski pa stw centralnych. Rada Regencyjna (chc c zachowa swój wp yw na zmieniaj c si sytuacj ) powierzy a Pi sudskiemu funkcj Tymczaso-wego Naczelnika Pa stwa14. Za egnane zosta o niebezpiecze stwo dwuw adzy w re-prezentowaniu Rzeczpospolitej na paryskiej konferencji w sprawie powojennego adu w Europie. Udzielenie Komitetowi Narodowemu Polskiemu pe nomocnictw do repre-zentowania Polski i podj cie kontaktów z R. Dmowskim w sprawie sprowadzenia do kraju dzia aj cej we Francji „b kitnej armii” gen. Józefa Hallera wiadczy o o stawianiu przez Naczelnika interesu narodowego przed ambicj politycznej dominacji. Ofensywa na Litw (po nieudanej próbie ustanowienia rz du Wielkiego Ksi stwa pod przewod-nictwem Micha a Romera) oraz skierowana przeciw bolszewickiej Rosji wspó praca z atamanem Semenem Petlur na Ukrainie, mia y z kolei umocni wschodni fl ank odrodzonej Rzeczpospolitej, pomóc utworzeniu przyjaznej Polsce niepodleg ej Ukrainy przeddnieprza skiej, a w dalszej kolejno ci sprzyja powstaniu kordonu pa stw oddzie-laj cych Rzeczpospolit od bolszewickiej Rosji15.
11 W. Froese, Historia pa stw i narodów Morza Ba tyckiego, Warszawa 2007, s. 265.
12 Rezygnacj t z o y Svinhufvud 10 grudnia 1918 r. Por. Finland. Facts and Figures, Helsinki 1979, s. 42–43.
13 A. Micewski, W cieniu marsza ka Pi sudskiego, Warszawa 1969, s. 29.
14 J. Czajowski, J. M. Majchrowski, Sylwetki polityków Drugiej Rzeczpospolitej, Kraków 1987, s. 71.
15 S. Mikulicz, Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1972, s. 18–19; zob. te : J. Sieradz-ki, Bia owie a i Mikaszewicze. Mity i prawdy, Warszawa 1959, s. 42; P. ossowsSieradz-ki, Stosunki
Marian Grzybowski
70
Autorytet wspierany si – Mannerheima i Pi sudskiego wp yw na funkcjonowanie pa stwa
W okresie prac nad Aktem o Formie Rz du – konstytucj niepodleg ej Finlandii, Mannerheim opowiada si za nadaniem pa stwu formy monarchii oraz za wzmoc-nion pozycj g owy pa stwa. Przewag w Komisji Konstytucyjnej (kierowanej przez K. J. Ståhlberga) zdobyli jednak e zwolennicy republiki. Komisja uko czy a swe prac w maju 1919 r.16 Eduskunta aprobowa a projekt z czerwca 1919 r.; 17 lipca Akt o For-mie Rz du zosta podpisany i proklamowany przez Mannerheima jako tymczasowego regenta Finlandii.
Wedle ustanowionej konstytucji g ow pa stwa by prezydent wybierany w wybo-rach powszechnych i po rednich (przez specjalne kolegium elektów).
Skomplikowana sytuacja spo eczno-polityczna, brak ustawowo okre lonego trybu wyboru elektorów17 (w wyborach powszechnych), jak te procedury funkcjonowania kolegium sprawi y, e pierwszego prezydenta Finlandii mia a wybra – na zasadzie wy-j tku – Eduskunta (parlament). Kandydatura Mannerheima zosta a zg oszona, niemniewy-j w g osowaniu parlamentarnym przegra on rywalizacj z przewodnicz cym Komisji Konstytucyjnej, prof. Kaarlo Juho Ståhlbergiem18. Ura ony przegran podpisa – jako regent – tekst konstytucji. Nast pnie (25 lipca 1919 r.) wycofa si z czynnego ycia politycznego.
W kolejnych latach – podobnie jak Pi sudski po z o eniu funkcji Naczelnika Pa stwa – Mannerheim nie uczestniczy w czynnym yciu politycznym. Zachowywa jednak licz-ne wp ywy. Nie znik z areny publiczlicz-nej, bior c udzia w pracach organizacji spo ecznych (w tym przede wszystkim – fi skiego Czerwonego Krzy a).
Przed kolejnym wyzwaniem politycznym stan w 1920 r. W warunkach napi cia, zapocz tkowanego demonstracj m odzie ówki socjalistycznej w Lapua (23 listopa-da 1929 r.) i ostrej reakcji przeciwników lewicy z konserwatywno-zachowawczego, autorytarnego ruchu lappowców Finlandia stan a u wrót kryzysu. Kraj ogarni ty zosta potyczkami lappowców ze zwolennikami lewicy, Ci pierwsi domagali si rozpisania no-wych wyborów, zniesienia proporcjonalnego podzia u mandatów oraz po czenia par i prawicowych i eliminacji komunizuj cej lewicy.
Mannerheim otrzyma ofert powrotu do czynnego ycia publicznego i przyj cia w adzy dyktatorskiej. Ofert t jednak zrazu odrzuci . W lipcu 1930 r. powo any zosta „rz d silnej r ki” P. E. Svinhufvuda. Kadencja prezydencka atakowanego przez lap-powców K. J. Ståhlberga dobieg a ko ca. Nowym prezydentem zosta konserwatysta P. E. Svinhufvud19. Zwróci si do Mannerheima o powrót do czynnej s u by pa
stwo-16 J. Osi ski, Wst p, [w:] Konstytucja Finlandii, Warszawa 1997, s. 23.
17 Ustawa o wyborze elektorów uchwalona zosta a dopiero 19 grudnia 1924 r., ustawa o okr gach wy-borczych i liczbie elektorów – 4 lipca 1924 r. 22 lutego 1924 r. uchwalona zosta a natomiast ustawa o wyborze prezydenta Republiki.
18 W ostatecznym g osowaniu na K. J. Ståhlberga g osowa o 143 deputowanych z Par i Socjaldemo-kratycznej, Unii Agrariuszy oraz Narodowej Par i Post powej (konserwatystów).
19 K. J. Ståhlberg uzyska w g osowaniu 149 g osów elektorskich; 151 g osów pad o na zwyci zc , P. E. Svinhufvuda.
Urodzeni w 1867 r.: Mannerheim i Pi sudski
71
wej, mianuj c go (w 1931 r.) przewodnicz cym Rady Obrony Pa stwa (stanowisko to Mannerheim pe ni do 1939 r.). W 1933 r. Mannerheim zosta pierwszym (i jedynym w niepodleg ej Finlandii) marsza kiem (polnym). Pomys tej nominacji pojawi si ju w 1928 r. Zosta jednak porzucony przez urz duj cego wówczas prezydenta, Lauri Re-landera. Rang Marsza ka Finlandii uzyska Mannerheim w 1940 r.
W warunkach napi wewn trznych oraz wysi ków rz du i prezydenta, obliczonych na zaprowadzenie porz dku (zw aszcza po tzw. wypadkach w Mäntsälä, w 1932 r.)20, Mannerheim skoncentrowa si na reorganizacji i dozbrojeniu armii, co zapewni o jej znaczn skuteczno w przysz ych dzia aniach wojennych. Z jego inicjatywy powsta pas umocnie na przesmyku karelskim, tzw. linia Mannerheima21, maj cy s u y ochro-nie terytorium Finlandii przed roszczeniami jej wzrastaj cego w si po udniowego s siada.
Ostatnia dekada ycia
Józef Pi sudski, od 19 marca 1920 r. Marsza ek Polski, zmar 12 maja 1935 r., w rocznic zamachu majowego. Rówie nik Marsza ka, Carl Gustaf Mannerheim prze y go o lat 16. Zako czy ycie 28 stycznia 1951 r. w szwajcarskiej Lozannie.
Dla obu marsza ków ostatnie lata ycia up yn y jako kombinacja okresów aktyw-no ci publicznej i usuwania si na margines. Sekwencja tych okresów kszta towa a si dla równolatków odr bnie. Pi sudski, po zmiennych (w skuteczno ci) próbach kszta to-wania rz dów oraz polityki w adz Rzeczpospolitej oraz po zaprzestaniu pe nienia funk-cji Naczelnika Pa stwa od 14 grudnia 1922 r. usun si w zacisze Sulejówka. Pozosta wszak e uwa nym i krytycznym obserwatorem funkcjonowania pa stwa.
Mannerheim aktywny w armii przez pi tnastolecie 1931–1946, w latach 1945–1946 podj obowi zki prezydenta, z funkcji tej ust puj c w 1946 r.
Pi sudski powróci do gry, staj c na czele majowego przewrotu w 1926 r. Doprowa-dzi do ust pienia konstytucyjnego prezydenta (dawnego towarzysza z niepodleg o cio-wej konspiracji) i konstytucyjnego rz du, nie przyj jednak prezydentury z wyboru.
Mannerheim skupi si na obronie integralno ci terytorium Finlandii przed eks-pansj zewn trzn w dwóch kolejnych ods onach wojny z ZSRR: zimowej (1939–1940) i kontynuacyjnej (1941–1944). Przyj te prezydentur z wyboru, by – w nowych uwa-runkowaniach geopolitycznych – jako 79-latek – dobrowolnie ust pi z urz du.
Krytycyzm wobec biegu spraw publicznych, „sejmow adztwa” i „partyjniactwa” oraz wsparcie wiernej kadry legionowej sk oni y Pi sudskiego do zmiany w adz dla – jego zdaniem – „sanowania” systemu rz dów. W realizacji zamachu autorytet Marsza
-20 Dosz o tam do rozbicia zebrania miejscowej organizacji socjaldemokratów przez oddzia y lappow-ców. Prezydent postawi w pogotowie policj i wojsko i nakaza lotnictwu przeprowadzenie lotów ostrzegawczych nad Mäntsälä, po czym zmusi uczestników buntu od poddania si . Ironi losu by o skazane uczestników akcji na podstawie antykomunistycznych ustaw wyj tkowych, których byli zwolennikami. Zob. T. Cie lak, Historia Finlandii…, s. 252.
Marian Grzybowski
72
ka, potwierdzony g osowaniem przez parlament22, zosta wsparty si . Wybór 31 maja 1926 r. na urz d prezydenta – przez Pi sudskiego odrzucony (by mo e – z powodu nie-dostatecznych prerogatyw urz du), oznacza de facto legalizacj dokonanego zamachu. Kolejnym potwierdzeniem akceptacji by o powierzenie prezydentury protegowanemu Pi sudskiego, Ignacemu Mo cickiemu.
* * *
Ostatni dekad ycia Pi sudskiego zdominowa a rola „mentora spoza kulis”. Na udzia w czynnym yciu publicznym pozwala a mu nadto funkcja Generalnego Inspektora Si Zbrojnych23 oraz – okresowo – ministra spraw wojskowych. Dwukrotnie (1926–1928, 1930) przypad a mu tak e w udziale funkcja premiera. Zakulisowo poci ga za cugle polityki zagranicznej (realizowanej w ko cowej fazie przez zaufanego ministra Becka) i sterowa obronn . Wyst pi jako zwolennik zawarcia paktów o nieagresji z ZSRR (1932 r.) i Niemcami (1934 r.); architekt polityki „równego dystansu”. Od 1932 r. z powo-du k opotów ze zdrowiem by ju mniej czynny w yciu publicznym, ale wspierany i wy-r czany pwy-rzez zaufanych: J. Becka (spwy-rawy zagwy-raniczne) i W. S awka (spwy-rawy kwy-rajowe).
Mannerheim od 1931 r. by nieodmiennie czynny w roli przewodnicz cego Rady Obrony Pa stwa. Skoncentrowany na sprawach armii (bliskich tak e Pi sudskiemu), po-strzeganych okiem zawodowego ofi cera i dowódcy polowego, mniej – polityka. St d widoczna jest troska o sprawno oddzia ów i ich wyszkolenie bojowe, o wyposa enie w sprz t dostosowany do surowych warunków pó nocnego wschodu Europy, o budo-w umocnie na granicy po udniobudo-wej.
Analogie i ró nice
Polska i Finlandia odzyska y niepodleg o przez splot wydarze u schy ku I wojny. Od-rodzi y to samo i odr bno pa stwow . W Polsce ten prze om fi rmuje nazwisko Pi sudskiego, przy trwaj cych sporach o wk ad innych osób24. W Finlandii bliski wspó -pracownik napisa o Mannerheimie: „bez jego umiej tno ci przywódczych i bez sta-nowczo ci i si y jego woli, nasi ludzie nie staliby w miejscu, w którym stoj teraz na swojej w asnej ziemi, jako naród pomi dzy narodami”25.
22 23 czerwca 1923 r. Sejm przyj uchwa , e „Marsza ek Józef Pi sudski jako Naczelnik Pa stwa i Naczelny Wódz zas u y si Narodowi”.
23 Funkcj t pe ni marsza ek Pi sudski od sierpnia 1926 r. Premierem by dwukrotnie: w okresie od pa dziernika 1926 r. do czerwca 1928 r. i ponownie, ju krócej, do sierpnia do grudnia 1930.
24 J. Czajowski, J. M. Majchrowski, Od autorów, [w:] Sylwetki polityków Drugiej Rzeczpospolitej…, s. 5–6.
25 A. E. Heinrichs, Mannerheim Suomen kohtaloissa (Mannerheim a losy Finlandii), t. 1–2, Helsin-ki 1958. Gen. Axel Erik Heinrichs (1890–1965) by znanym fi sHelsin-kim dziennikarzem, a nast pnie uczestnikiem walk w 1918 r. w szeregach Gwardii Cywilnej (m.in. o Tampere i Vyborg), wy szym zawodowym ofi cerem armii fi skiej, szefem sztabu generalnego i dowódc armii na froncie karel-skim w latach 1941–1944. Jako jedyny zosta odznaczony przez Mannerheima Krzy em Manner-heima I klasy. W 1945 r. zast pi MannerManner-heima na stanowisku g ównodowodz cego armii. Wkrót-ce poda si do dymisji i usun z ycia publicznego.
Urodzeni w 1867 r.: Mannerheim i Pi sudski