Wprowadzenie
Tytu em wprowadzenia przypomnie nale y, e niektórzy naukowcy wyprowadzali po-chodzenie poj cia kultury fi zycznej ze spu cizny czasów stalinizmu i sowietyzacji Polski lat 50. XX w. Od razu wypada stwierdzi , e tego rodzaju pogl d by nieuprawnionym nadu yciem. Nie wchodz c bli ej w konkretne przyk ady i rezygnuj c z przytaczania nazwisk wyrazicieli tego pogl du, trzeba wyja ni , e by o to spowodowane brakiem odpowiednich studiów historycznych nad percepcj poj cia kultury fi zycznej w polskiej tradycji terminologicznej.
Znamienne s s owa Girolamo Mercurialego ze s ynnego renesansowego traktatu
De arte gymnas ca, który w sprawie rozumienia poj cia gimnastyki napisa :
Je li kto zamierza zajmowa si dok adnie jak umiej tno ci czy inn rzecz , powinien nie tylko wyja ni jej natur i w a ciwo ci, ale równie wskaza ró nice dziel ce j od innych, które maj podobn natur i nazw , aby czytelnik, oszukany dwuznaczno ci s ów, nie po-myli si co do samej rzeczy1.
Id c tym tropem, w przedstawionym artykule zaprezentowane zostan ustalenia naukowe dotycz ce genezy i zakresu znaczeniowego poj cia kultury fi zycznej w pol-skiej tradycji terminologicznej do 1939 r. B dzie to poniek d wype nienie postulatu Komitetu Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Spo ecznej PAN, który stwierdzi : „Dostrzegamy te piln potrzeb podj cia wnikliwych studiów nad ustaleniem apara-tu poj ciowego i terminologii. Braki w tym zakresie s powodem licznych ogranicze i zwolnionego post pu metodycznego i poznawczego”2.
1 G. Mercuriale, Gimnastyka…, [w:] Rozwój kultury fi zycznej w okresie odrodzenia i o wiecenia, oprac.
W. Ferens, R. Wroczy ski, Wroc aw 1964, s. 7.
Dobies aw Dudek
36
Poj cie kultury w polskiej tradycji terminologicznej
Aby zrozumie genez poj cia kultury fi zycznej, nale y rozpocz od przypomnienia, e w analizowanym okresie polscy autorzy kultur wyprowadzali od aci skiego s owa
co-lere, interpretowanego jako uprawa czego , przeróbka, zajmowanie si czym . Poj cie
to odnosili pierwotnie do zaj praktycznych, domowych, np. rolnictwa, budownictwa. Powszechnie twierdzili, e Cycero jako pierwszy nazywa kultur zaj cia duchowe, gdy mówi de cultura animi. Podobnie, ich zdaniem, pisa w. Augustyn, ale dopiero w XVIII stuleciu Herder mia u y s owa kultura w dzisiejszym znaczeniu. Uwa ali oni, e s owo kultura przej to od Niemców, którzy pos ugiwali si na oznaczenie zdobyczy ludzko ci we wszystkich dziedzinach wyrazem Kultur, w przeciwie stwie do Francuzów, którzy prawie wy cznie u ywali s owa civilisa on. Polscy autorzy nie wspominali jednak, kie-dy s owo kultura zacz o funkcjonowa w j zyku polskim3.
Podobne trudno ci w ustaleniu pojawienia si poj cia kultura w j zyku polskim maj wspó cze ni badacze. Powszechnie znany socjolog kultury A. K oskowska stwierdzi a:
Trudno jednak dot d okre li dok adnie, kiedy u nas zacz to pos ugiwa si tym termi-nem. […] Poj cie kultury, bardzo szeroko i nowocze nie rozumiane, wyst puje w dziele Joa-chima Lelewela Wyk ad dziejów powszechnych (1822–1824)4.
Z ustale wynika, e poj cie kultura w j zyku polskim by o znane ju przed przywo-an przez A. K oskowsk publikacj Lelewela, znale je mo na bowiem w traktacie pedagogicznym J. L. Czerwi skiego, Syn cnotliwy, czyli nauki iego, zatrudnienia i zabawy
do ko ca w adzy Oyca wydanym w Przemy lu ju w 1817 r.5
Termin kultura jest równie w s owniku aci sko-polskim F. Bobrowskiego6 z 1841 r., s owniku wyrazów obcych X. F. A. E. ukaszewskiego7 z 1847 r. i s owniku polsko aci -skim A. Bielikowicza8 z 1866 r. Natomiast s ownik j zyka polskiego J. Kar owicza9 z 1902 r. zawiera informacj , e s owa kultura u ywa zarówno Mickiewicz, jak i Kraszewski.
3 M. Czuchnowski, Nowa kultura, Nowy S cz 1934. J. Pastuszka pisa : „Kultura oznacza opanowa-nie natury przez ducha ludzkiego, tworzeopanowa-nie nowej rzeczywisto ci wed ug wymogów duchowych, wzgl dnie wytwory tej twórczo ci, ludzkiej dzia alno ci”, za: J. Pastuszka, Chrze cija stwo a kultura, „Kultura i Cywilizacja” 1937, t. 4, s. 3.
4 A. K oskowska, Kultura, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Poj cia i problemy o kulturze, red. A. K oskowska, Wroc aw 1991, s. 18.
5 J. L. Czerwi ski, Syn cnotliwy, czyli nauki iego, zatrudnienia i zabawy do ko ca w adzy Oyca…, Prze-my l 1817, s. 61.
6 „Cultura – obrabianie, wypracowanie, uprawa, pilnowanie, dogl danie, staranie, piel gnowanie, utrzymanie, pilny dozor; cultus – edukacja, wychowanie, wiczenie”, za: F. Bobrowski, S ownik aci
-sko-polski, Wilno 1841, t. 1, s. 504.
7 „Kultura – uprawa np. roli, tudzie rozumu i serca, czyli ukszta cenie, hodowanie drzew, pieczo owi-to i staranie oko o wszelkich rzeczy przyrodzonych, kultus – o wiata, wychowanie”, za: X. F. A. E.
ukaszewski, S ownik podr czny wyrazów obcych i rzadkich w j zyku polskim u ywanych, Królewiec 1847, s. 165.
8 „Kultura – uprawa”, za: A. Bielikowicz, S ownik polsko- aci ski, Kraków 1866, t. 1, s. 566.
9 „Kultura – ogó wytworów ducha ludzkiego i przeobra e w otaczaj cej przyrodzie usi owaniami cz owieka osi gni tych”, za: J. Kar owicz, S ownik j zyka polskiego, Warszawa 1902, s. 628.
Poj cie kultury fizycznej w polskiej tradycji terminologicznej do roku 1939
37
Do 1939 r. w prasie i publicystyce toczy y si ró ne dyskusje na temat zakresu zna-czeniowego poj cia kultury10. Nie wdaj c si w spory w tej materii, przywo a mo na publikacj W. Lexisa z 1908 r., który pisz c o teoretycznych podstawach kultury, dzieli j na kultur gospodarcz , techniczn , naukow , artystyczn , moraln i religijn , „po-niewa kultura powstaje na skutek rozwini cia si uzdolnie duchowych cz owieka, ta rozmaito jej przejawów odpowiada wielorako ci tych uzdolnie ”11. Dlatego W. Lexis konkludowa : „Kultura – jest podniesieniem cz owieka ponad stan naturalny przez wy-kszta cenie jego si duchowych i fi zycznych”12.
Wyodr bnienie si z poj cia kultury nowo ytnego sformu owania kultury fi zycznej by o wi c logicznym nast pstwem wszystkich obiektywnych do wiadcze i warto ci y-cia spo ecznego cz owieka. Inspiracj nowoczesnej kultury fi zycznej w polskim j zyku nale y wi za przede wszystkim z p yn cymi z Europy Zachodniej post powymi pr da-mi intelektualnyda-mi, obejmuj cyda-mi naukow refl eksj na temat roli kultury w rozwoju spo ecze stwa XIX w. ród em kultury fi zycznej mia by odpowiedni do tego okresu historycznego rozwój stosunków cywilizacyjnych. Na podstawie tych informacji mo na stwierdzi , e na danym etapie rozwoju spo ecznego, przy zachowaniu wspólnych cech europejskiej kultury fi zycznej, rodzima kultura fi zyczna, jako wyodr bniona sfera bytu oddzielnych narodów, posiada a indywidualne cechy b d ce odwzorowaniem tradycji oraz zwyczaju i obyczaju. Wiek XIX w polskich realiach by w gruncie rzeczy zdominowa-ny przez pozytywizmu, który sta si równie rodzajem wiatopogl du i reakcj przeciw romantyzmowi, w tym szczególnie przeciw jednostronnej wizji wiata przejawiaj cej si w prymacie ducha nad cia em. W owym czasie podj to i rozwini to wielkie idea y kultury o wiecenia, w a ciwie by tej kultury wyra nym odrodzeniem13. Dlatego poja-wienie si kultury fi zycznej by o równie odpowiedzi na jednostronn kultur umy-s ow ubieg ej epoki i dominacj pierwiaumy-stków czyumy-sto idealiumy-stycznych. W zwi zku z in-tensywnym rozwojem industrialnym i urbanizacyjnym w XIX w. kultura fi zyczna by a tak e reakcj na cywilizacyjny stres i zagro enie kultury ducha. Nietzsche uwa a , e: „Kultura jest w a ciwie dlatego tak s ab , poniewa ludzie gin wskutek zbytniego wy-subtelnienia intelektu, gin zarówno pod wzgl dem fi zycznym i moralnym”14. Podobnie twierdzi A. Mogilnicki, pisz c, e jednym z przejawów niedorozwoju kulturalnego by o „zwyrodnienie fi zyczne”15.
10 A. Mogilnicki, Kultura dnia codziennego, Warszawa 1917; Z. Wasilewski, O yciu i katastrofach
cywi-lizacji narodowej, Warszawa 1921; L. Bujak, Kamie w gielny. O podstaw narodowego programu. Z powodu ksi ki Z. Wasilewskiego „O yciu i katastrofach cywilizacji narodowej”, Warszawa 1921;
Z. D bicki, Podstawy kultury narodowej, Warszawa 1922, s. 8; S. W dkiewicz, Cywilizacja czy
kultu-ra? Z zagadnie terminologicznych nauk humanistycznych, Kraków 1927; Kultura wsi. Biuletyn XIII konferencji o wiatowej po wi conej zagadnieniu kultury wiejskiej w Polsce, Warszawa 1930, s. 50;
S. Czarnowski, Kultura, Warszawa 1938; C. Bia obrzeski, Nauka i kultura, [w:] Kultura i nauka, praca zbiorowa, Warszawa 1939.
11 W. Lexis, Istota i zadania kultury, Warszawa 1908, s. 7.
12 Ibidem, s. 5.
13 Z. empicki, Oblicze duchowe wieku dziewi tnastego, „Kultura i Wychowanie” 1933–1934, s. 47.
14 Ibidem, s. 69.
15 A. Mogilnicki, Kultura dnia codziennego, Warszawa 1917; recenzja ksi ki zob.: Kultura ycia
Dobies aw Dudek
38
Poj cie kultury fizycznej na ziemiach polskich pod zaborami
Pojawienie si w j zyku polskim w XIX w. poj cia kultury fi zycznej natrafi o jednak na pewne trudno ci, poniewa ju od XVIII w. na rynku wydawniczym ukazywa y si licz-ne traktaty pedagogiczlicz-ne i dzie a medyczlicz-ne poruszaj ce szeroko rozumialicz-ne problemy wychowania i profi laktyki zdrowotnej. We wszystkich tych ksi kach autorzy, co praw-da, nie u ywali jeszcze okre lenia kultura fi zyczna, jednak e ich szczegó owa analiza wskazuje, e dotyczy y takiego uj cia funkcjonowania spo ecznego cz owieka, które wy-czerpywa o znamiona nowo ytnej kultury fi zycznej. Ksi ek takich by o wiele, o czym
wiadcz zachowane katalogi16, ale nie wszystkie zachowa y si do naszych czasów. Za najbardziej reprezentatywne nale y uzna dzie a nast puj cych autorów: anonimowe
Powinno ci ycia domowego (1717)17, P. Tissota (1774)18, anonimowe t umaczenie Bal-lexserda (1774)19, S. L. Stroi skiego (1784)20, T. Meza (1790)21, B. K. Fausta (1795)22, J. Nowickiego (1800)23, A. H. Dampmar na (1804)24, J. L. Czerwi skiego (1817)25, E. W. Kainko (1822)26, C. W. Hufelanda (1824)27, T. Dzieko skiego (1825)28, anonimowego au-tora z 1825 r.29, J. K. Hartmanna (1848)30, oraz J. Horoszkiewicza (1848)31.
16 Katalog niektórych ksi ek polskich krajowych, których si dostatkiem znajduje z wyra eniem
ostat-niej ceny u Ignacego Grebla, Kraków 1781; Katalog niektórych ksi ek polskich, aci skich, niemie-ckich i francuskich znajduj cych si u Micha a Grölla…, Warszawa 1796.
17 Powinno ci ycia domowego…, Warszawa 1717.
18 P. Tissot, Rada dla literatow, sedentaryuszow y tych wszystkich, którzy przywi zanemi do urz du
swoiego, pracami rozumu zdrowie swoje wycie czai …, Warszawa 1774; P. Tissot, Porz dek ycia w czerstwosci zdrowia w d ugie prowadz cy lata…, Kalisz 1789.
19 Sposób dla rodziców fi zycznego wychowania dzieci napisany po francusku przez Ballexserda, bieg
e-go w sztuce lekarskiej…, Warszawa 1774.
20 [S. L. Stroi ski], Uwagi nad edukacy cz owieka, domow i publiczn a osobliwie m odzi szlachetney
do wiadczeniem, i czytaniem nabyte z okazyi Ustawy Rz dowey ponowione roku 1803, wydanie
pierwsze: „Podane roku 1784 we Lwowie Drukiem Pilerowskiego”.
21 T. Mez, Wychowanie cia a i duszy dzieci, Kraków 1790.
22 B. K. Faust, Katechizm zdrowia dla u ytku szkó y domowej edukacyi…, Warszawa 1829.
23 J. Nowicki, Wyobra enia o kszta ceniu rozumu i serca…, t. 1–2, Kraków 1800.
24 A. H. Dampmar n, Wyobra enia o kszta ceniu rozumu i serca z przy czeniem wypisów ro nych
an-gielskich t omaczone z francuskiego przez Jana Nowickiego, Kraków 1804.
25 J. L. Czerwi ski, Syn cnotliwy…
26 Sposób zachowania zdrowia, czerstwo ci i pi kno ci cia a we wszystkich chwilach ycia, wolne t u-maczenie przez E. W. Kainko, Wroc aw 1822.
27 C. W. Hufeland, Zasady moralnego i fi zycznego wychowania m odzie y p ci e skiej…, Warszawa 1824.
28 T. Dzieko ski, O wychowaniu dzieci ze szczególniejszem do p ci e skiej zastosowaniem…, Warszawa 1825.
29 Cz owiek wielkiego wiata, czyli jak si na wielkim wiecie w po yciu towarzyskim zachowa nale y, Lwów 1825.
30 J. K. Hartmann, Droga do szcz liwo ci ludzkiej czyli sztuka u ywania rozkoszy ziemskich, a
zachowa-nia i wydoskonalezachowa-nia przy tem zdrowia, urody oraz si y cielesnej i duszy, Kraków 1848.
Poj cie kultury fizycznej w polskiej tradycji terminologicznej do roku 1939
39
Wymieni nale y równie dzie o J drzeja niadeckiego pt. O fi zycznym wychowaniu
dzieci32. Traktat niadeckiego jest powszechnie znany i zosta doskonale zanalizowany, chocia by przez M. Demela, ale w tych rozwa aniach uwaga zostanie skupiona nad jed-nym w tkiem, który móg uj uwadze badaczom. J. niadecki w swoim traktacie nie u y ani razu terminu kultura, ale pos ugiwa si kilkana cie razy okre leniem hodowla, w tym dwa rozdzia y zatytu owa nast puj co: Rozdzia III. Hodowla niemowl t i Rozdzia
IV. Hodowanie dzieci po od czeniu a do siódmego roku. W kontek cie tre ci zawartych
w traktacie o fi zycznym wychowaniu dzieci, u yte przez niadeckiego s owo hodowla by o polskim t umaczeniem ma o znanego w tym czasie aci skiego terminu kultura, które oznacza o nie tylko upraw lub piel gnowanie, ale równie i hodowl . Przecie Demel pisa , e niadeckiego cechowa a tendencja do spolszczania nazewnictwa, a wyk ady swoje wyg asza po polsku – nie za po acinie, jak by o w tradycji – co mia o wywo ywa nawet sensacj 33. Wspomina o tym interesuj cym fakcie równie X. F. A. E. ukaszewski we wst pie do swojego s ownika wydanego w 1847 r., stwierdzaj c, e niadecki nale a do grona tych wybitnych polskich pisarzy i my licieli, którzy „zaja nieli, wzbogacili j zyk wybornymi dzie ami i oczy cili go z wielu obczyzn i makaronizmów”34. U yty przez niadeckiego zwrot hodowla nie podoba si jednak K. J. Turowskiemu, wydawcy jego dzia a z 1855 r., dlatego w przedmowie krytycznie zanotowa :
Wypada mi uczyni ró nic mi dzy wychowaniem i hodowaniem: to ostatnie ci ga si jedynie do dba o ci oko o cia a, o ile ta równocze nie na dusz si nie ci ga; pierwsze odnosi si do cz owieka, jako takiego35.
Przypuszczalnie takie by y pocz tki stosowania obcego poj cia kultury w polskiej tradycji terminologicznej. Jak zaznaczono wcze niej, wspomniane rozprawy by y pisane z pozycji nauk medycznych lub pedagogicznych. Wszyscy autorzy pisali o
integralno-ci wychowania fi zycznego i duchowego, które wyprowadzali z do wiadczenia antyku wsparte osi gni ciami najnowszej wiedzy naukowej. Przymiotnik „fi zyczny” rozumiany by zawsze jako cielesna istota cz owieka, a nie rodki ruchowego oddzia ywania. We wszystkich prezentowanych pogl dach wychowanie fi zyczne obejmowa o: higien
cia-a, ubioru, powietrza i miejsca zamieszkanicia-a, dietetyk ywienicia-a, obyczajno utrzymu-j c przymioty zdrowia, hartowanie cia a, wypoczynek, podró e, przechadzki, taniec, gry i zabawy, gimnastyk oraz wszelkie inne wiczenia cia a. W yciu prywatnym celem tak rozumianego wychowania fi zycznego by system warto ci zwi zany z „czerstwo ci cia a”, „doskona o ci cia a”, „powabem cia a”, „pi kno ci cia a”, „szcz ciem ludzkim” i „zdrowiem”, a w yciu spo ecznym podporz dkowane zadaniom po ytku publicznego. Wszyscy autorzy zgodnie przeciwstawiali si nadu ywaniu wicze ruchowych, ponie-wa , jak uczy o do wiadczenie historyczne i wiedza medyczna, wp yponie-wa o negatywnie na zdrowie i morale ludzi.
W tym miejscu mo na konkludowa : gdy jeszcze nie u ywano powszechnie poj cia kultury fi zycznej, ówczesne wychowanie fi zyczne rozumiane jako zwarty system ideowy
32 O fi zycznym wychowaniu dzieci, dzie o J drzeja niadeckiego wydanie Kazimierza Józefa
Turowskie-go, Sanok 1855.
33 J. niadecki, O fi zycznym wychowaniu dzieci ze wst pem Macieja Demela, Kraków 1990, s. VIII.
34 X. F. A. E. ukaszewski, S ownik podr czny wyrazów obcych…, s. 9.
Dobies aw Dudek
40
i jego praktyczne przejawy, by o terminem alternatywnym, eby nie powiedzie , prawie synonimem. W tym czasie podobnie traktowano inne systemy wychowania cielesne-go, takie jak: europejskie systemy gimnastyczne36, nurt angielskiego i ameryka skiego sportu wychowawczego, japo ski system ju-jitsu, a nawet nurt angielskiego skau ngu i rodzimego harcerstwa. Ca a wi c sfera aktywno ci fi zycznej cz owieka – jak mo na to obrazowo uj – by a wype niona ju istniej cymi zwartymi systemami ideowymi i organizacyjnymi w dziedzinie wychowania cielesnego. Funkcjonowa a równie uzna-na aparatura poj ciowa dotycz ca kszta towania psychofi zycznego rozwoju cz owieka, w tym szczególnie ta, która odwo ywa a si do podstaw ideowych wychowania cieles-nego greckiej kalokagathi i rzymskiej mens sana in corpore sano37. W latach 1888–1891 w Warszawie wydawane by y nawet czasopisma nosz ce tytu „Sport” i „Dodatek Sportu” pod has em „Mens sana in corpore sano”, które ujmowa y problematyk kulturalnego ycia sfer wy szych w dziedzinie aktywno ci psychofi zycznej w ten spo-sób, e wyczerpywa y cechy domy lnej i jeszcze nie zwerbalizowanej kultury fi zycznej. W polskiej prasie i publikacjach z tego okresu mo na by o zauwa y bardzo cz sto polskie t umaczenia tych obcoj zycznych zwrotów, które dla celów popularyzacyjnych obja niano jako: „harmonia pomi dzy duchem a cia em, inteligencj i fi zyczn stron organizmu”38.
W praktyce ycia codziennego nie istnia a wi c jaka g bsza potrzeba zast powa-nia znanych i powszechnie zrozumia ych poj , nowymi i nieznanymi terminami. Dla-tego wymienione realia uzasadniaj sformu owany wcze niej pogl d, e pojawienie si poj cia kultury fi zycznej natrafi o w pierwszej chwili na naturaln barier j zykow zwi zan z przyj ciem tego terminu.
Inn przyczyn , która wp yn a na powolne upowszechnianie si terminu kultura fi zyczna w XIX w., by fakt, e poj cie to mia o w tym czasie dla wielu ludzi charakter abstrakcyjny. Okre la o bowiem system ekskluzywnych warto ci wyznawanych wy cz-nie przez elity intelektualne. Za kultur fi zyczn , oprócz idei, cz-nie sta y przecie adne polityczne centra zarz dzaj ce, adne organizacje spo eczne, nie istnia a jaka wy cz-na sfera bazy materialnej, kultura fi zyczcz-na nie mia a swoich regulaminów ani przepi-sów, adnej metodyki wicze ruchowych i wytycznych jej technicznej strony realizacji. Przypuszczalnie, prze omem w zrozumieniu pozycji i upowszechnieniu poj cia kultury fi zycznej mog o by uznanie jej za ogólny i nadrz dny termin, którego przejawami lub rodkami by o szkolne i pozaszkolne wychowanie fi zyczne, wszystkie rodzaje
europej-36 Podobnie pisa M. Demel: „Ówczesne poj cie gimnastyki odpowiada mniej wi cej dzisiejszemu terminowi kultura fi zyczna (w znaczeniu potocznym)”, za: M. Demel, A. Sk ad, Teoria wychowania
fi zycznego, Warszawa 1974, s. 16.
37 Mens Sana, „Przewodnik Gimnastyczny Sokó ” 1890, nr 4, s. 25; W zdrowym ciele – zdrowy duch, „Przewodnik Gimnastyczny Sokó ” 1893, nr 10, s. 129; O „Duchu” sokolim, „Przewodnik Gimnastycz-ny Sokó ” 1893, nr 12, s. 157; R. Vetulani, Orandum est et-curandum, „Przewodnik GimnastyczGimnastycz-ny Sokó ” 1898, nr 2.
38 Zdrowa dusza w zdrowym ciele. Podr cznik sportowy, zawieraj cy nauk : gimnastyki, fechtunku,
boksowania, y wiarstwa, wios owania, jazdy konnej, jazdy welocypedowej, i ta ca, zebranych z roz-maitych autorów, Warszawa 1890, s. 1; Z. Przewórska-Czarnocka, „W zdrowym ciele, zdrowa dusza”. Pogadanki z higieny wychowania, Warszawa 1912.
Poj cie kultury fizycznej w polskiej tradycji terminologicznej do roku 1939
41
skich systemów gimnastycznych, angielski i ameryka ski sport wychowawczy, system japo skiego ju-jitsu oraz angielski skau ng i polskie harcerstwo.
Wobec tego nie dziwi fakt, e pierwszy znany zapis terminu kultury fi zycznej w j -zyku polskim zamieszczono w artykule w „Dzienniku Warszawskim” dopiero w 1827 r., po wi conym w a nie szkole gimnastycznej pu kownika F. Amorosa. Anonimowy autor, na tle ogólnych refl eksji dotycz cych europejskich systemów gimnastycznych, zano-towa : „Potrzeba widzie ca m odzie francusk równie jak i prusk cz c kultur w adz fi zycznych z kultur nauk i umiej tno ci”39.
Musia o jednak up yn sporo czasu, nim poj cie kultury fi zycznej znalaz o szersze spo eczne uznanie. Dlatego pe nego zdefi niowania tego terminu doczekano si dopiero w pierwszych latach XX w. Podj si tego trudnego zadania w 1905 r. Zygmunt Wa-silewski, wielki polski patriota, wybitny dzia acz narodowodemokratyczny, publicysta i redaktor naczelny „Przegl du Wszechpolskiego”, który w programowym artykule zaty-tu owanym O kulzaty-turze duchowej napisa :
Dzisiejszy cz owiek kulturalny z dusz opanowan i skonsolidowan stoi najwy ej w hie-rarchii dotychczasowych cywilizacji i najbardziej jest twórczy; stoi wy ej w kulturze ducha obywatelskiego od Greka, który by tylko kalos – kagatos. Idea kultury dzisiejszego obywate-la jest trójwymiarowy, jak idea bóstwa: kalos – kagatos – 40.
To nie by antyczny sposób widzenia kultury fi zycznej przez pryzmat poj „pi kny i dobry”, ale nowo ytny, w rozumieniu „pi kny i dobry i m dry”. Praktycznym prze-jawem tak rozumianej kultury fi zycznej by a dzia alno Towarzystwa Gimnastyczne-go „Sokó ”, które odwo ywa o si do idea ów kultury fi zycznej greckiej kalokagathi i rzymskiej mens sana in corpore sano, poszerzonych o przes anie Z. Wasilewskiego. Oparte na tych za o eniach sokole has a cielesnej i duchowej kultury mia y na celu pa stwowe odrodzenie narodu polskiego. Dlatego w pierwszym artykule odredakcyj-nym krakowskiego „Przegl du Gimnastycznego” z 1897 r. zawarto wezwanie: „Obudzi u piony kult cia a – przeze krzewi j drno musku ów i ducha – przeze wyrabia ludzi czynu, charakteru i woli”41. Sformu owanie nowo ytnego programu polskiej kul-tury fi zycznej nale y przypisa Narodowej Demokracji. Nie wolno wi c zapomnie , e u róde ideowych polskiej kultury fi zycznej le a dorobek intelektualny Narodowej Demokracji42.
Mniej wi cej w tym samym czasie inni autorzy przywo ywali ameryka ski sposób rozumienia kultury fi zycznej. W 1908 r. we Lwowie ukaza a si seria czterech ksi ek
39 Gimnastyka, „Dziennik Warszawski” 1927, t. 7, s. 254.
40 Z. Wasilewski, O kulturze duchowej, [w:] Dziesi ciolecie „Przegl du Wszechpolskiego”, red. R. Dmowski, Kraków 1905, s. 103; przedruk artyku u: Z. Wasilewski, Listy dziennikarza w sprawach
kultury narodowej, Lwów 1908.
41 „Przegl d Gimnastyczny” 1897, nr 1, s. 2.
42 „Program Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze rosyjskim, Kraków 1903; Z. Balicki, Zasady wychowania narodowego”, referat przedstawiony na Polskim Kongresie Pedagogicznym we Lwowie 1 listopada 1909 r., Warszawa 1909; Z. Wasilewski, Demokracja narodowa. W
Dobies aw Dudek
42
pod wspólnym tytu em Kultura cia a. W pierwszym zdaniu przedmowy anonimowy autor pisa :
Bezpowrotnie min y czasy, w których stary wiat by autorytetem dla ludzi i obszarów transatlantyckich. Ameryka w ka dej dziedzinie przeros a macierz swoj i to tak dalece, e w pokorze ducha, musimy schyli czo a […]. A dzieje si to wskutek tego, e w Ameryce, kraju przysz o ci, stosowane s wr cz genialne i tysi ckrotnie wypróbowane metody piel g-nowania powabu osobistego. I e physical culture, czyli uprawa kszta tów dosz a za oceanem do znaczenia sztuki, której nast pstwa wprowadzaj w podziw, której metody jednak dot d wcale nie s znane na kontynencie europejskim43.
Zatrzyma si tutaj nale y na chwil nad sformu owaniem kultura cia a, które poja-wi o si w polskim pi miennictpoja-wie na prze omie XIX i XX w. i cz sto by o u ywane jako synonim kultury fi zycznej. Prawdopodobnie dla wielu ludzi tamtych czasów, dookre le-nie przymiotnikowe kultury „fi zycznej” mia o le-nie zawsze jasne konotacje, wynikaj ce ze zbie no ci zjawisk, którymi zajmuje si fi zyka rozumiana jako dziedzina nauki44, w