1. Prawo, kultura i społeczeństwo to triada rzeczy i wyrażających je po-jęć, które zostały stworzone przez ludzkość w procesie rozwoju cywi-lizacyjnego. Nie ma dowodów świadczących o tym, żeby którakolwiek z nich istniała naturalnie bez udziału społeczności ludzkich i bez doj-rzałości tych społeczności do stanu determinującego ich stworzenie. Tak więc prawo, a wraz z nim będąca tak, jak ono, wytworem kultury ogólnej kultura prawna oraz społeczeństwo jako organizacja bytowa-nia ludzkiego, zostały stworzone wówczas gdy ludzie osiągnęli odpo-wiedni poziom rozwoju cywilizacyjnego niezbędny do życia w systemie społeczeństwa zorganizowanego, nadto wtedy, gdy powstała potrzeba układania stosunków między ludźmi na podstawie norm kulturowych i prawnych.
Rzeczy, o których mówimy, nie mają charakteru constans. Po pierw-sze dlatego, że zmieniały się i nadal zmieniają się w przebiegu dzie-jowym. Społeczeństwa współczesne nie mogą być porównywane ze społeczeństwami archaicznymi, zarówno ze względu na całkiem inną strukturę społeczną (zwłaszcza ze względu na eliminację niewolnictwa, wprowadzenie zasady równości człowieka i obywatela, a także ustano-wienia ochrony wolności i praw jednostek oraz zbiorowości), sposób zorganizowania, jak i potrzeby w zakresie regulowania stosunków spo-łecznych na podstawie prawa. Pomniki prawne trzech starożytnych de-spotii: egipskiej, mezopotamskiej i greckiej, nie były jednakowe w czasie ich powstawania, podlegały ewolucji w czasach antycznych, zakończyły
swoje istnienie gdy zmieniły się stosunki społeczne, których regulowa-niu służyły1. Będąc wytworem kultury antycznej i panujących wówczas stosunków społecznych, w zmienionych warunkach nie zachowały cią-głości w pierwotnej postaci. Mogły natomiast w pewnym stopniu służyć jako wzorzec do tworzenia prawa w warunkach społecznych starożytne-go Rzymu i powstałej w nim kultury prawnej. Z kolei prawo rzymskie w schrystianizowanej formie i stało się podwaliną zarówno dla naucza-nia, jak i tworzenia oraz stosowania prawa w państwach europejskich2.
Na przestrzeni dziejów ludzkich dokonały się także doniosłe zmiany w sferze kultury. Od czasu gdy Cyceron – opierając się na poglądach fi lozofów greckich – traktował kulturę jako uprawianie duszy3, stała się ona czynnikiem nie tylko dokonywania przez ludzi zmiany istniejącej rzeczywistości, lecz przede wszystkim siłą wszelkiego rozwoju, zarówno materialnego, jak i niematerialnego. Pod wpływem kultury, społeczeń-stwa zmieniły nie tylko życie na Ziemi, ale penetrują jej bliższe i dal-sze otoczenie, aby wykorzystywać z pożytkiem dla ludzkości, istniejące w przestrzeni kosmicznej możliwości.
Spośród wielu idei świata antycznego i kultury śródziemnomorskiej na uwagę zasługuje urzeczywistniona praktycznie idea organizowania wspólnot ludzkich i stosunków międzyludzkich na podstawie prawa. Dla Europy i jej kręgu kulturowego (kultur kierujących się wzorcami wytworzonymi na gruncie fi lozofi i greckiej, prawa rzymskiego i wiary judeochrześcijańskiej) stała się ona relewantną wartością społeczną, w rozwoju społeczeństw doprowadziła bowiem do stworzenia konsty-tucji (ustaw o zasadniczym znaczeniu dla egzystencji społeczeństw zorganizowanych we wspólnoty państwowe) i wykreowania klauzuli
1 R. Tokarczyk: Współczesne kultury prawne, Warszawa 2012, s. 108.
2 T. Giaro (za: B. Biondi, Il diritto romano cristiano, t. 1–3, Milano 1952–1954) za-uważa, że dotychczas mylnie szukano wpływu prawa rzymskiego na prawo euro-pejskie, zwłaszcza w prawie klasycznym okresu pryncypatu, mimo że systemem prawnym, który zasadniczo oddziałał na dalszą historię Europy było dopiero późne prawo rzymskie, stopniowo chrystianizowane – począwszy od cesarza Konstantyna Wielkiego, panującego w początku IV w. n.e. Por. T. Giaro,
Euro-pejska geneza polskich wartości konstytucyjnych, „Państwo Prawne” 2013, nr 3.
Podobny pogląd wyraża R. Wojciechowski, twierdząc, że podstawą uniwersytec-kich studiów prawa świeckiego od końca XI w. aż do końca XVIII w. było ustawo-dawstwo justyniańskie tworzone w VI stuleciu. R. Wojciechowski, Źródła prawa
rzymskiego jako przedmiot studiów uniwersyteckich w średniowieczu, [w:] Consul est iuris et patriae defensor. Księga pamiątkowa dedykowana dr A. Kramerowi, red.
F. Longchamps de Bérier, R. Sakowicz, M. Szpunar, Warszawa 2012, s. 234. 3 Cyceron, Rozmowy tuskulańskie. O starości. O przyjaźni. O wróżbiarstwie,
państwa prawnego, będącej fundamentem zarówno poszczególnych państw demokratycznych, jak i wartości, na których zbudowana jest Unia Europejska4.
Druga kwestia zasługująca na wyróżnienie – ze względu na doko-nujące się zmiany – to wpływ interakcji między prawem, kulturą i spo-łeczeństwem. Istniejące między nimi związki i wzajemne oddziaływa-nie powodują oddziaływa-nieustające zmiany w charakterze i treści prawa, kultury i społeczeństwa. Prawo, które pierwotnie ograniczało się do norm zwy-czajowych, współcześnie najczęściej ma postać norm ustanawianych przez upoważnione przez społeczeństwo podmioty i swoim zakresem obejmuje niemal wszelkie przejawy życia społecznego. Zauważa się m.in., że rozważanie „relacji prawa z kulturą czy też kultury z prawem, wskazuje jednoznacznie na wpływ prawa na kulturę i odwrotnie kul-tury na prawo”5. W systemach demokratycznych określone interakcje zachodzą też między społeczeństwem i stworzoną przez nie kulturą a prawem. Społeczeństwa dzisiejsze nie są, jak w dawnych formacjach ustrojowych, jedynie inercyjnym adresatem prawa, ale w systemach demokratycznych stają się aktywną stroną procesu prawotwórczego. Społeczeństwo – zwłaszcza społeczeństwo obywatelskie – jeżeli potrafi wymóc dla siebie niezbędne kompetencje konstytucyjne w tym zakresie i jest przygotowane do partycypacji w dziedzinie tworzenia prawa, to tym samym zapewnia sobie możliwość artykułowania wartości, które jego zdaniem powinny być wyrażone w postaci norm prawnych, oprócz tego ma szanse dysponowania prawem formułowania własnych po-trzeb legislacyjnych. Ma też możliwość – przy pomocy mechanizmów demokratycznych – wpływania na treść stanowionego prawa i kontroli jego wykonywania. Patrząc retrospektywnie na sprawy, które tu okre-śliliśmy jako istnienie interakcji między prawem, kulturą i społeczeń-stwem, należy odnotować fakt, że upodmiotowienie społeczeństwa w obecnej formie nie jest oparte na długoletnich doświadczeniach. Nie tylko ze względów ustrojowych, lecz także ze względu na różnice kultu-rowe i nieprzyjazne stosunki między państwami i ich społeczeństwa-mi, a także ze względu na istniejące dawniej niedostatki w dziedzinie komunikacji społecznej i wymiany informacji. Staje się to widoczne,
4 Por. werset drugi i czwarty preambuły do Traktatu o Unii Europejskiej, a także jego art. 2, w którym postanowiono, że „Unia opiera się na wartościach poszano-wania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa praw-nego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne państwom członkowskim”. Dz. Urz. UE 2010 C 83/1.
zwłaszcza po skontrastowaniu z ułatwieniami wynikającymi z dostę-pem do współczesnych systemów informatycznych6.
Pewien wpływ na interakcję między prawem, kulturą i społeczeń-stwem mają czynniki tkwiące w edukacji społeczeństw, w stopniu roz-woju kulturalnego i w pozytywnej przebudowie mentalności jednych społeczeństw wobec innych społeczeństw i ich kultur. Przejawia się to m.in. w przenikaniu kultur i wzajemnym czerpaniu wartości tkwiących w obcych kulturach, tolerancji i ograniczaniu nieżyczliwych postaw wo-bec innych niż własne społeczeństw.
W rozważaniach o czynniku interakcji, nie można pominąć kwestii społecznej akceptacji dla zmian w dziedzinie kultury i prawa, zwłaszcza akceptacji obcych wpływów, recepcji obcych wzorów i doświadczeń. Wszelka akceptacja zmian, także zmian w dziedzinie kultury i prawa jest z reguły procesem długotrwałym, wymagającym zmian w poszcze-gólnych społeczeństwach, promocji „otwarcia” na nowe wartości oraz zakorzenienia się postaw przyjaznych dla zmian w świadomości spo-łecznej7. Dopiero wówczas adoptowane wzorce kulturowe i prawne mogą być stopniowo akceptowane, a implementowane normy (tak, jak ma to miejsce w systemie Unii Europejskiej) obowiązujące de iure, mogą stać się prawem obowiązującym de facto.
Wreszcie trzecie zagadnienie w sferze omawianych zmian odnosi się do rezultatów, jakie powoduje dynamizm przemian w sferze rozwoju
6 Jeśli przyjąć, że postulaty i oczekiwania na dobre prawo istniały w każdej forma-cji społecznej, to posłuch z nimi związany był w wysokim stopniu uzależniony od usytuowania podmiotów je formułujących w strukturze społecznej. Owe postu-laty nie były dawniej znane powszechnie. Upodmiotowienie szerszych warstw społecznych w Europie rozpoczęło się dopiero w końcu XVIII w. i w różnym stop-niu zakorzeniało się w poszczególnych częściach kontynentu. Dawniejsze spo-łeczeństwa nie wymieniały na dzisiejszą skalę doświadczeń i informacji o tym, co społecznie dobre lub złe. Obca kultura i prawo były traktowane nieżyczliwie. Wrogość wobec obcej kultury i prawa nie była swoista tylko dla epoki antycz-nej, ale przetrwała do czasu współczesnego. (W.W. Tarn, G.T. Griffi th, Hellenistic
Civilization, London 1952, passim). Na osobną uwagę zasługuje kwestia
narzu-cania we współczesnych warunkach swojej kultury przez silniej rozwinięte spo-łeczeństwa, społeczeństwom słabiej rozwiniętym materialnie i kulturowo. Tego rodzaju postępowanie może wywoływać negatywne skutki w kulturze opartej na tradycyjnych wartościach i kształtowanej latami przez określone społeczeństwa. Zob.: J. Oniszczuk, Kultura i wartości prawne, „Zeszyty Naukowe WSZiP w War-szawie” (Prawo) 2006, nr 2, s. 9. Pozytywne skutki mogą natomiast wówczas, gdy przenikanie kultur przebiega w sposób naturalny i zapewnia swobodę, w za-kresie absorpcji pewnych pożądanych wartości z jednej kultury do drugiej. 7 T. Giaro, op. cit.
prawa, kultury i społeczeństwa. Charakterystyczną cechą trzech ostat-nich stuleci stały się zmiany w pozycji społeczeństw i jednostek, globa-lizacja stosunków między jednostkami, społeczeństwami i państwami. Pozytywne przekształcanie stosunku do człowieka i jego potrzeb. Poko-jowe rozwiązywanie sporów między państwami, a tym samym pozytyw-ne przemiany do spraw wojny i pokoju.
Chociaż proces upodmiotowienia społeczeństw i jednostek rozpo-czął się w epoce oświecenia i nadal dokonuje się in statu nascendi, to wiek XX przyniósł przełomowe zmiany, m.in. w postaci: upowszechnienia praw człowieka w skali globalnej, szczególnie w wyniku ustanowienia w 1948 roku w systemie prawnym Organizacji Narodów Zjednoczonych uniwersalnego wzorca w postaci Deklaracji Praw Człowieka8 (której po-stanowieniom charakter prawnie wiążący nadały Pakty Praw Człowieka z roku 19669), zniesienia systemu kolonialnego10, wprowadzenia sys-temu zapobiegania wojnom oraz stworzenia instrumentarium prawne-go, umożliwiającego karanie ludobójstwa, zbrodni wojennych i zbrod-ni przeciwko ludzkości11. Na osobną uwagę zasługuje fakt, że zmiany
8 Deklaracja Praw Człowieka przyjęta w formie rezolucji uchwalonej przez Zgro-madzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r., określiła prawa jednostki w dzie-dzinie cywilnej, politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej, m.in. usta-nawiając zasady w zakresie: wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawa do swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, wolności słowa i stowarzyszania się.
9 Zob. m.in. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r., ratyfi kowany przez Polskę 23 kwietnia 1977 r. (Dz.U. Nr 38, poz. 168).
10 Do procesu dekolonizacji w pewnym stopniu przyczyniła się ONZ; Karta NZ w rozdz. XI, zw. deklaracją w sprawie obszarów niesamodzielnych, ustaliła za-sady, którymi powinny się kierować państwa zarządzające takimi obszarami oraz system powiernictwa, który przewidywał uzyskiwanie przez obszary po-wiernicze niepodległości; nakazem likwidacji wszelkich form kolonializmu była uchwalona w 1960 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ deklaracja w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym; w 1970 r. Zgroma-dzenie Ogólne ONZ uznało prawo ludów kolonialnych do walki przeciw obcemu panowaniu, dalsze zaś utrzymywanie systemu kolonialnego za przestępstwo; w latach 80. i 90. proces dekolonizacji został praktycznie zakończony.
11 Por. m.in.: R. Lemkin, Axis Rule in Occupied Europe, Washington 1944; R. Bie-rzanek, Wojna a prawo międzynarodowe, Warszawa 1982. Niekiedy poddawana jest krytyce Organizacja Narodów Zjednoczonych, na której spoczywa ciężar odpowiedzialności za zapobieganie wojnom i utrzymanie pokoju. Przedmiotem krytyki bywa zwłaszcza powolność reakcji tej organizacji na zdarzenia groźne dla określonego rejonu, państwa lub ludności. Nie zawsze tego rodzaju wypo-wiedzi wynikają z przesłanek obiektywnych. Należy bowiem uwzględnić fakt,
w pozycji społeczeństw objęły nie tylko obszary rozwinięte gospodarczo i zaawansowane kulturowo, lecz także terytoria i państwa rozwijające się, należące dawniej do zacofanych ekonomicznie i kulturowo. W tego rodzaju państwach na skutek istnienia rozwoju społecznego stworzone zostały warunki do uczestnictwa w globalnej współpracy w ramach spo-łeczności międzynarodowej oraz absorpcji światowego dorobku w dzie-dzinie kultury i prawa. Instrumenty prawa, kultura prawna i wynikające z niej wzorce, są w ostatnich dziesięcioleciach coraz szerzej upowszech-niane w skali światowej. Dotyczy to także państw nie mających trady-cji w zakresie posługiwania się tego rodzaju prawem, którego korzenie znajdują się w kulturze śródziemnomorskiej.
Europa po II wojnie światowej, a zwłaszcza po ustaniu stosunków „zimnowojennych” stała się kontynentem, na terenie którego w szcze-gólnie dużej skali i w sposób dynamiczny dokonują się zmiany społecz-ne, oraz zmiany w sferze kultury i prawa. W wydatny sposób przyczy-niły się do tego procesy integracyjne dokonywane między państwami i społeczeństwami w ramach Unii Europejskiej i Rady Europy. Do ka-talogu rozległych osiągnięć europejskich należy przede wszystkim zali-czyć stworzenie regionalnego systemu (w ramach Rady Europy) ochrony praw człowieka – mającego postać Konwencji i Trybunału stojącego na straży wolności i praw12. Oprócz tego do wybitnych rezultatów rozwo-ju społecznego Unii Europejskiej można zakwalifi kować ustanowienie wspólnoty obywatelskiej, wyposażonej w wolności i prawa – chronione na podstawie Karty Praw Podstawowych13, uprawnionej ponadto do wy-boru swoich przedstawicieli do Parlamentu Europejskiego i partycypa-cji wyborczej na szczeblu lokalnym w każdym państwie członkowskim Unii. Owa wspólnota wyposażona została też w doniosłą kompetencję w zakresie zbiorowego inspirowania działań prawodawczych instytucji Unii, które wyrażać mogą rozmaite potrzeby i interesy obywateli Unii14.
że ONZ dysponuje jedynie takimi kompetencjami prawnymi, jakie przyznała jej społeczność międzynarodowa, jako wyraz swojej woli. W szczególności nie moż-na pominąć okoliczności, że w ramach posiadanych, skromnych kompetencji w zakresie utrzymania bezpieczeństwa, istnienie systemu i jego działanie przy-czyniło się do zapobieżenia przez 68 lat konfl iktowi zbrojnemu o skali większej niż lokalna i regionalna. Szerzej o praktycznej działalności ONZ na rzecz pokoju i bezpieczeństwa P. Grzebyk, Ramy prawne użycia siły, [w:] Bezpieczeństwo
mię-dzynarodowe, praca zbiorowa, Warszawa 2012, s. 131 i nast.
12 Zob. art. 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE 2010 C 83/1). 13 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Dz. U. z 1993 r.
Nr 61, poz. 284.
14 Zob. art. 10 i art. 11 Traktatu o Unii Europejskiej. W art. 10 ust. 2 postanowio-no, że: „Obywatele są bezpośrednio reprezentowani na poziomie Unii w
Parla-Z punktu widzenia naszych rozważań na zaakcentowanie zasługuje rów-nież fakt, że Unia Europejska stanowi unikatowy związek państw i spo-łeczeństw w którym stworzone zostały nowe zasady kultury prawnej w dziedzinie tworzenia i stosowania prawa, nazywanego niekiedy „unij-nym”. Chodzi przede wszystkim o to, że zgodnie z zasadą przyznania15
ustaloną za zgodą państw członkowskich, Unia Europejska (i instytucje określone na podstawie norm traktatowych) dysponuje kompetencjami ustanawiania aktów prawa wewnętrznie obowiązującego w państwach Unii, a niektóre z nich mają moc bezpośrednio obowiązujących w po-rządku prawnym państw członkowskich.
Osobny nurt stanowi proces tzw. europeizacji różnych gałęzi prawa państw członkowskich. W ramach tego procesu w rozmaitych formach dokonuje się zbliżanie i ujednolicenie (lub podejmowane są próby ujed-nolicenia) regulacji prawnych16 i prowadzone są studia zmierzające do europeizacji dogmatycznych nauk prawnych17. Ów proces ma nie tylko doniosłe znaczenie utylitarne ułatwiające obrót prawny w jednoczącej się Europie, lecz także istotną wartość ze względu na wykorzystanie
do-mencie Europejskim”, a w ust. 3, że: „Każdy obywatel ma prawo uczestniczyć w życiu demokratycznym Unii. Decyzje są podejmowane w sposób jak najbar-dziej otwarty i zbliżony do obywatela”. Ponadto, w art. 10 ust. 4 stwierdza się, że: „Partie polityczne na poziomie europejskim przyczyniają się do […] wyraża-nia woli obywateli Unii”. Z kolei w art. 11 ust. 1 postanowiono, że „Za pomocą odpowiednich środków instytucje umożliwiają obywatelom i stowarzyszeniom przedstawicielskim wypowiadanie się i publiczną wymianę poglądów we wszyst-kich dziedzinach działania Unii”, zaś w ust. 2 stwierdza się, że: instytucje Unii są zobowiązane do utrzymywania otwartego, przejrzystego i regularnego dialogu „ze stowarzyszeniami przedstawicielskimi i społeczeństwem obywatelskim”. 15 Por. art. 5 ust. 1 i 2 Traktatu o Unii Europejskiej.
16 W celu urzeczywistniania wszystkich rodzajów polityki, przewidzianych w Trak-tacie o Unii Europejskiej i w TrakTrak-tacie o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), porządek traktatowy przewiduje kompetencje instytucji Unii do usta-nawiania aktów prawnych, umożliwiające ujednolicanie ustawodawstwa krajo-wych państw członkowskich, albo w wielu postanowieniach promuje zbliżanie ustawodawstwa i aktów wykonawczych. Na przykład współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych w Unii Europejskiej, na podstawie art. 82 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej opiera się na zasadzie wzajem-nego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych oraz obejmuje zbliżanie prze-pisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich. Zasady zbliżania ustawodawstwa określają też przepisy w innych dziedzinach. Na przykład w za-kresie urzeczywistniania wspólnych reguł w dziedzinie konkurencji i podatków, w art. 114–118 TFUE, przewidziane zostały zasady zbliżania ustawodawstwa. 17 Szerzej zob.: W.J. Wołpiuk, Semantyczne, prawne i konstytucyjnoprawne aspekty
pojęcia europeizacji „Zeszyty Naukowe WSZiP im. H. Chodkowskiej w
świadczeń i dorobku prawnego wytworzonego w wielu kulturach praw-nych społeczności europejskiej. Jednym z przejawów absorpcji tego rodzaju doświadczeń jest promowanie rozwiązań normatywnych za-stępujących przepisy „twardego” prawa, które należą do tradycji prawa kontynentalnego (civil law), prawem „miękkim” (soft law). Oprócz tego w dziedzinie stosowania prawa, zwłaszcza w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości ma miejsce zbliżanie praktyki orzeczniczej common law z systemem praktykowanym w ramach prawa kontynentalnego. Niektó-re bowiem zasady podstawowe Unii Europejskiej (m.in. zasada odręb-nego charakteru prawa wspólnotowego, zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego wobec prawa państw członkowskich18, zasada skutku bezpośredniego prawa wspólnotowego w porządkach prawnych państw członkowskich i zasada jednolitego stosowania prawa wspólnotowego), zostały wywiedzione przez Trybunał Sprawiedliwości na podstawie celów sformułowanych w treści traktatów, tworząc relewantne prece-densy orzecznicze służące zapewnieniu poszanowania prawa unijnego i jego stosowania w obrocie prawnym Unii19.
Proces europeizacji prawa promowany przez Radę Europy ma inny charakter, ponieważ wynika z zadań tej organizacji, do której należy upowszechnianie wartości demokratycznych w drodze ustalania praw-nych standardów działalności państw i społeczeństw europejskich, m.in. w zakresie ochrony praw człowieka, samorządności terytorialnej, dobrej administracji20 i w wielu innych sprawach. O ile standardy demo-kratyczne są substratem kultury prawnej państw członkowskich Rady Europy i stanowią ich wspólny dorobek, o tyle sposób ich recepcji do po-rządków prawnych poszczególnych państw zdeterminowany jest przez istniejący w nich system prawny i tradycje prawotwórcze.
W konkluzji można stwierdzić, że połączenie wysiłku państw demo-kratycznych Europy, wspartych dorobkiem ich kultur prawnych
dopro-18 Prawo Wspólnot Europejskich. Orzecznictwo, wybór i red. W. Czapliński, R. Ostri-hansky, P. Saganek, A. Wyrozumska. Warszawa 2001, s. 35 i 38–39.
19 Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, red. M.M. Kenig-Witkowska, Warszawa 2007, s. 209. O precedensowym charakterze orzecznictwa Europejskiego Trybu-nału Praw Człowieka pisze M. Balcerzak, Oddziaływanie wyroków Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka w sferze „inter partes” i „erga omnes”, [w:] Precedens w polskim systemie prawa, red. A. Śledzińska-Simon, M. Wyrzykowski, Warszawa
2010, s. 163 i nast.
20 W.J. Wołpiuk, Standardy Rady Europy w zakresie dobrej administracji i niektóre pro-blemy ich wdrażania, [w:] Rada Europy a przemiany demokratyczne w państwach Eu-ropy Środkowej i Wschodniej w latach 1989–2009, red. J. Jaskiernia, Toruń 2010,
wadziło do nowych zjawisk w zakresie powstania nowych form norma-tywnej regulacji bytu społeczeństw i do tworzenia zaczątku europejskiej kultury prawnej. Wprawdzie biorąc pod uwagę fakt, że nie wszystkie państwa europejskie biorą udział w procesie integracji europejskiej (lub że biorą w nim udział w rozmaity sposób) i tworzeniu podstaw wspól-nej kultury europejskiej, to na skutek postępu w tym zakresie, można mówić, że europeizacja prawa, konstytuowanie nowych wartości wyni-kających zarówno z rodzącej się wspólnej kultury europejskiej, jak i kul-tywowania od dawna zakorzenionych zasad kultury, obejmuje coraz więcej społeczeństw i państw kontynentu21.
2. W dotychczasowej charakterystyce relacji między prawem, kulturą