Wartości w ekonomii

Prekursor ekonomii klasycznej jest William Petty, który w XVII w. wpisując się do nurtu protestantyzmu, idealizmu, uznaje za wartość towar i bogactwo narodów.

Jego zdaniem w pomnażaniu bogactwa ma udział praca, ziemia i liczba ludności.

Zaznacza, że ojcem bogactwa jest praca, a matką ziemia. Pracę można mierzyć za pomocą kosztów utrzymania, a ziemię przy pomocy teorii renty gruntowej.

Wprowadzał procent za użyczony kapitał. (Stankiewicz, 1987, s.111). W XVIII wieku Adam Smith rozróżnił wartość użytkową i wartość wymienną towaru. Wyjaśniał, iż cena rzeczywista towaru - oparta na jego wartości - kształtuje się w procesie produkcji i procesie wymiany. Twierdził, iż zgodność interesu osobistego, z interesem społecznym wymusza działanie mechanizmu rynkowego tzw. niewidzialnej ręki rynku (Panfil, Szablewski, 2011, s.22-23). Jak później się okazało, jego rozumowanie odbiegało od rzeczywistości. J. S. Mill żyjący w XIX wieku, zwolennik utylitaryzmu i empiryzmu uważał, że najwyższą wartość stanowi osobista użyteczność, rozumiana, jako źródło największych lub najwyższych przyjemność -utylitaryzm indywidualistyczny (Tatarkiewicz 34-35). W ten sposób wartość została zsubiektywizowana i sprowadzona do przyjemności odczuwalnej.

K. Poppera założył, że przedmiotem wartościowania są wyłącznie składniki świata realnego ponieważ każdy człowiek może inaczej odczuwać i określać swoje

45

pragnienia, aspiracje i interesy. To prowadzi do pewnych trudności we wskazaniu wspólnych dla wszystkich ludzi zasad wartościowania (Popper, 1992).

M. Weber postulował o naukę wolną od wartościowania – Wertfreiheit, – dlatego podkreślał, że:

• uczony może wskazać praktykowi, czy cele, które ten zamierza osiągnąć są w ogóle możliwe do osiągnięcia w danych warunkach,

• może ocenić, czy da się je osiągnąć przy pomocy danych środków i, ewentualnie, wskazać środki alternatywne,

• może uświadomić chcącemu człowiekowi, do jakich jeszcze skutków doprowadzi zastosowanie proponowanych środków, a zatem także dokonać bilansu zamierzonych pozytywnych skutków i niezamierzonych strat wynikłych z podjęcia działania albo z jego zaniechania,

• uczony może praktykowi uświadomić znaczenie jego celów (Weber 1985, s.48).

Pisał, że nauka empiryczna nikogo nie może pouczyć o tym, co powinien, (Weber 1985,s.49) przy jednoczesnym wskazaniu, że ma być narzędziem do realizacji wytyczonych określonych celów przez praktyka. Zakładał, wobec tego, że stanie się narzędziem w ręku silniejszego i mocniejszego lub sprawującego władzę. Przez spłycenie samej ekonomii, aksjologia w ogóle nie była już potrzebna. Aksjologia poszukująca tego, co Dobre i określająca sposoby pomiaru tego, co dobrze służy społeczności i samemu człowiekowi, nie miała znaczenia.

Nauka uwolniona od wartościowania oznaczała naukę wolną od aksjologii. Aksjologia praktycznie nie występowała jako kategoria naukowa i uniwersytecka.

Ekonomia zaczęła zajmować się finansową wartością towarów, usług i całych przedsiębiorstw oraz możliwością wzrostu tej wartości (Schemat 1).

Schemat 1. Podstawowe wartości w przedsiębiorstwie

46

Źródło: Opracowanie własne Stworzono kategorie wartości:

• biznesowe – związane z działalnością biznesową i osiąganiem zysku, np.

wytrwałość, skuteczność, profesjonalizm, zorientowanie na wyniki;

• racjonalne – związane z jakością w relacjach interpersonalnych, np.

komunikacja, praca zespołowa, szacunek dla ludzi;

• rozwojowe - innowacyjność, kreatywność, uczenie się czy nieustanne doskonalenie;

• związane z wkładem na rzecz innych - działania związane z koncepcją społecznej odpowiedzialności biznesu (Moszoro, 2012, s. 55).

Sformułowano koncepcję (CSR) społecznej odpowiedzialności biznesu i zrównoważonego rozwoju. Liczą się wartości:

• wartości ekonomiczno-pragmatyczne są konieczne do utrzymania i łączenia różnych podsystemów organizacyjnych, odnoszą się one do: wydajności, standardów działania i dyscypliny, mają wpływ na działania, takie jak planowanie, gwarantowanie jakości i księgowość,

• wartości etyczno-społeczne wpływające na poprawne relacje oraz na szczerość, szacunek, prawość i lojalność,

• wartości emocjonalno-rozwojowe są podstawą dla stworzenia nowych okazji do działania, związane są z: wolnością, szczęściem i zaufaniem, to pozwala na kreatywność, tworzenie pojęć, życie, samoświadomość, pewność siebie, poczucie wpływu, zdolności adaptacyjne, elastyczność. (Dolan, 2008)

47

Niestety, cały czas, ekonomia nie uwzględnia całej perspektywy funkcjonowania człowieka oraz jego dramatów toczących się w nim samym. Zabiegi kosmetyczno - etyczne nie otwierają ekonomii na powrót do Źródła. Potrzebna jest konsekwencja w zmianie kierunku od subiektywizmu do obiektywizmu. Potrzebne są poszukiwania i pytanie o sens ludzkiej egzystencji i działalności.

Ekonomia bez aksjologii, ukierunkowanej na całego człowieka w świecie zależności, jest jak człowiek bez życia, bez duszy.

Powrót do aksjologii w ekonomii musi być związany z przeformatowaniem jej z wymiaru sticte horyzontalnego na wymiar Krzyżowy, który jej nie spłaszcza, a właśnie wynosi wzwyż. Krzyż Chrystusa na Golgocie jest aksjologią człowieka w przestrzeni każdej. Krzyż łączy Niebo z Ziemią oraz ludzi między sobą. Koncentruje, w ten, sposób Miłość i staje się Źródłem Miłości. Tam gdzie schodzą się te perspektywy, jest Miłość.

W Tabeli 1 zaprezentowano różne nurty związane z teorią wartości.

Przechodząc przez wartość duchowe (od starożytności i chrześcijaństwa), po wartości ziemi, metali szlachetnych, człowiek ekonomiczny doszedł do lichwy, zysku a nawet wyzysku i odczuć subiektywnych, nie wspominając o niewidzialnej ręce rynku, która wymagała dużej wiary od niewierzących. Ekonomia klasyczna, neoklasyczna oraz liberalizmu zdeklasował i zdehumanizował człowieka, redukując go do pracy żywej i uprzedmiotowionej. Na piedestał wynosząc procent i zyski, kwalifikując je jako jedynie wartościowe godne wszelkiego działania. Zyskowność i efektywność wypełniły całą paletę aksjologii w ekonomii, a maksymalizacja tych wartości stała się celem podstawowym. Efektowność i atrakcyjność tych wartości wpajana konsekwentnie i systematycznie przynosiła efekty ale niejednokrotnie kosztem zdrowia całych społeczności i ich kondycji psychicznej.

Dwa ostatnie nurty pojawiające się w ekonomii (Tabela 1) – społeczna i ukierunkowana – to pierwsze próby przedefiniowania pojęć ekonomicznych i koncepcji nie przystających do rzeczywistości. Dostrzegalna jest zmiana optyki z zyskowności, na współdzielenie, współpracę i zaufanie. Zmianę z użyteczności na dobroczynność, empatię i wolontariat.

Tabela 1. Charakterystyka wybranych teorii wartości

Nurty Charakterystyki Wartości

48

Starożytna myśl

ekonomiczna

Wolność i indywidualizm, liberalizm gospodarczy techniczny podział pracy. Specjalizacja. Kształcenie i wychowywanie dobrych zarządców. Idealne państwo opiera się na sprawiedliwości, społecznym podziale pracy. Pieniądz nie ma wartości, nie może być środkiem bogacenia się. Każda rzecz może być użyta do zaspokojenia potrzeb wymiany.

Najważniejsze jest

chrześcijańska Potępiano lichwę. Własność gminna pierwszych chrześcijan oparta na idei wspólnoty. Praca staje się nakazem boskim.

Podniesienie rangi pracy fizycznej traktowanej dotąd, jako niegodną ludzi szlachetnych.

Równość ludzi.

Wartość ubóstwa.

Wzrost znaczenia pracy fizycznej.

Merkantylizm Źródłem bogactwa pochodzącego z zagranicy jest rozwinięty eksport przewyższający import (dodatni bilans handlowy).

Dobrobyt i siła są ze sobą ściśle połączone.

Kruszec złoty i srebrny jest synonimem bogactwa, pewne aktywności ekonomiczne są bardziej istotne od innych.

Posiadanie metali szlachetnych równa się bogactwu i to ma wartość.

Fizjokratyzm Ziemia to jedyne źródło bogactwa, rolnictwo wykazuje zdolność do jego pomnażania. Koncepcja ograniczonej roli państwa. Wspieranie rozwoju oświaty oraz organizowanie robót publicznych. Swoboda działalności gospodarczej.

Powstaje koncepcja dochodu czystego

Ekonomia klasyczna

Niewidzialna ręka rynku zapewnia harmonię interesu osobistego ze społecznym. Minimalna ingerencja państwa w procesy. Prawo J.B. Say’a – produkcja tworzy możliwość zbytu, nie daje podstaw do pojawienia się trwałych stanów nierównowagi. Podażowy model gospodarki rynkowej.

Wartość tworzona

Optymalizacja działalności gospodarczej – koncepcja równowagi ogólnej, wszystkie podmioty zachowują się w sposób umotywowany, a więc celowy. Podażowy model gospodarki rynkowej – poziom oraz rozwój związany z zasobem pracy, kapitału i ziemi. Konkurencja doskonała.

Subiektywizm -

Ograniczenie roli sektora publicznego oraz roli związków zawodowych, zwiększenie swobody działalności gospodarczej. Pracownicy są instrumentem gromadzenia kapitału. Dobre życie to poszukiwanie przyjemności. Sztuka życia z kolei, to umiejętność wyszukiwania odpowiednich dóbr i wchodzenia w ich posiadanie.

Wartość ma egoizm,

Człowiek traktowany jest podmiotowo. Ułatwienia dla niepełnosprawnych. Wykorzystanie ICT w rozwoju państwa i instytucji oraz średniej, małej przedsiębiorczości. Wartość mają wspólnoty interesów, bazy danych. Model predykcyjny.

Wartość wykorzystywane do pomocy innym. Wzrost znaczenia patriotyzmu gospodarczego i solidarności.

Wzrost wartości każdego życia, nawet niepełnosprawnego.

Klastry, rozwój regionów, personalizacja usług, wzrost znaczenia konwergencji i analiz Big Data.

Wartość dzielenia Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu

Nurty filozoficzne i ekonomiczne stopniowo traciły wrażliwość na zagadnienia bytu i wartości człowieka w otaczającej go przestrzeni - co widoczne jest w Tabeli 1. Z czasem nihilizm, relatywizm oraz marksizm i liberalizm z neomarksizmem przeniknął nurty ekonomiczne, czyniąc z ekonomii narzędzie do bogacenia się jednych, kosztem innych, wyeksponowania grupy liderów finansowych, dzierżących władzę, którzy za nic mieli resztę społeczeństwa. Wprowadzono elementy rewolucji kulturowej

49

narzędziami ekonomii, pozbawiając społeczeństwa własności, wolności sumienia, zadłużając je i narzucając prawa reprodukcji (zamiast planowania rodziny).

Dezinformacja i agresja oraz manipulacja w środkach masowego przekazu miała, z kolei, utwierdzić społeczeństwa w przekonaniu jedynej, słusznej drogi, dla ich dobra.

W aspekcie flozoficzno – antropologicznym „zasiano pustką w duszach ludzkich” i rozgoryczenie przejawiającą się epidemią depresji, a na płaszczyźnie gospodarczej i politycznej, wykorzystując kryzysy finansowe i migracyjne, doprowadzono do jeszcze większego zbiurokratyzowania, już i tak, niewydolnych struktur instytucji, narzucania projektów szkodliwych społecznie i prawa godzącego w godność człowieka. Ponadto, główni gracze Europy, realizując projekty energetyczne, szkodliwe dla mniejszych państw (Nord Stream 2), postępując wbrew sojuszom, prawu – obnażają prawdę o wartości Unii, która jest bez duszy. Brak aksjologii Unii Europejskiej obnaża prawdę o niej samej. Król jest nagi”, struktury europejskie nie radzą sobie z problemami, które należy rozważać w nowej perspektywie aksjologicznej.

A. Herman podkreślał, że coraz wyraźniej widać potrzebę zmiany neoliberalnej doktryny i wynikającego z niej głównego nurtu ekonomicznego. Wątpliwość budził jej podstawowy aksjomat, zgodnie z którym, tylko mechanizmy rynkowe mogą być prawidłowym i jedynym rozstrzygającym kryterium wyboru obowiązujących wartości ekonomicznych, społecznych i ekologicznych (Herman 2015, s.23).

Zauważył również, że dominująca logika użyteczności starała się wykreować jednostki racjonalne, konkurujące wszędzie o jak największe zyski. To była i jest największa słabość tej logiki (Herman 2015, s. 24).

W Tabeli 2 Autor zaprezentował transfigurację człowieka – wartościującego.

Porusza się one w przestrzeni rzeczywistej i cyfrowej. Homo socio-digital wykorzystuje nowe technologie informacyjne i komunikacyjne, rozwijając relacje przestrzenne. Człowiek rzeczywistości cyfrowej charakteryzuje się kreatywnością, ceni przyrodę, zaspakaja potrzeby wyższe. Nie istnieje dla niego czas i przestrzeń.

Autor zauważa, że, ze względu na niezwykłe przyśpieszenie cyfrowe, czekają nas nowe wyzwania, które wzmocnią inicjatywy grupowe, współdziałanie, współdzielenie, solidarność, a także wolontariat oraz skoncentrują nas na poszukiwaniu tożsamości. Wyłania się nowy homo socio-natio-religio-digital, albo prościej, homo orientation - człowiek ukierunkowany.

Tabela 2. Transfiguracja podmiotu wartościującego

50

Nazwa Charakterystyka człowieka Przedstawiciel

Animal socjale Człowieka - zwierzę społeczne Arystoteles

Człowiek egoista Człowiek gospodarujący Adam Smith

Człowiek

areligijny Racjonalny żyjący w chaosie F. Nietzsche Homo religiosus Samoświadome centrum aktów duchowych M. Scheller

Homo

oeconomicus Racjonalny, dążący do maksymalizacji zysków; Stuart. Mill Homo

satisfaciendus

Dokonujący wyborów na zasadzie ograniczonej racjonalności, który w sposób zadawalający

zaspakaja swoje potrzeby

H. A. Simon;

Homo sociologicus Zachowanie ograniczone jest strukturą społeczną - z

określonymi wartościami, wzorcami i rolami; P. Chmielewski Homo socio –

oeconomicus Człowieka społeczno – ekonomiczny E.J. O’Boyle.

Homo socio -digital

Człowiek rzeczywistości cyfrowej z relacjami społecznymi, z potrzebami wyższego rzędu.

Współdziałanie i współtworzenie.

Narodowość, patriotyzm, wiara i rozum w przestrzeni cyfrowej. Poszukiwania sensu. Pytania eschatologiczne. Człowiek istota społeczna – wzrost znaczenia wolontariatu i pomocniczości, filantropii i dobroczynności. Wzrost suwerenności Państw we

wspólnotach narodowych

T. Guz, Marguerite A. Peeters ,

J. Żukowska

Źródło: Opracowanie własne