Wpływ wyjątkowo ujemny:

a) środow isko dom ow e — 2,08°/o

b) środow isko kolegów — 5,1%>

c) środow isko szkoły — 10 %

d) środow isko K ościoła

---Z pow yższego zestaw ien ia sta ty sty c zn e g o n a s u w a ją się n a s tę p u ją c e uw agi:

a) N ajb a rd zie j do d atn i w pływ , gdy chodzi o jakość i siłę bodźca d z ia ła ją ­ cego w k ie ru n k u k sz ta łto w a n ia postaw y relig ijn ej m łodzieży, w y w iera środow isko dom ow e, K ościoła i kolegów .

b) N a jb a rd zie j u jem n y w p ły w pod ty m w zględem w y w iera szkoła i oto ­ czenie kolegów.

2. S tosunek w pływ u (rozum ianego ja k o sk u te k , n astę p stw o w psychice m łodzieży) różnych elem en tó w środow iska psychospołecznego n a fo rm o w a­

nie się p ostaw y relig ijn ej m łodzieży w spółczesnej je st n a s tę p u ją c y : A. Wpływ wyjątkowo dodatni:

a) środow isko rodzinne b) środow isko kolegów c) środow isko szkoły d) środow isko K ościoła B. Wpływ dodatni:

a) środow isko dom ow e b) środow isko kolegów c) śrpdow isko szkoły d) środow isko K ościoła C. Brak wpływu:

a) środow isko dom ow e b) środow isko kolegów c) środow isko szkoły d) środow isko Kościoła D. Wpływ ujemny:

a) środow isko dom ow e b) środow isko kolegów c) środow isko szkoły d) środow isko K ościoła E. Wpływ wyjątkowo ujemny:

a) środow isko dom owe

b) środow isko kolegów — 2,4°/o

c) środow isko szkoły — 10 %

d) środow isko K ościoła

---Z pow yższego zesta w ien ia w idać, że n a jb a rd z ie j d o d atn i w p ły w n a k sz ta ł­

to w an ie się postaw y relig ijn e j m łodzieży w y w ie ra środow isko dom ow e i K ościoła; n a jb a rd z ie j zaś u je m n y w pływ pod ty m w zględem w y w ie ra środow isko szkoły i kolegów.

— 11 %

— 3,2%

— 25 %

— 80 %

— 47,1%

— 15 %

— 55,5%

— 1,4%

— 14 %

— 37 %

— 19,5%

— 7,6%

— 23,3%

— 38 %

196 E d m u n d W ilem ski

P ojęcie w p ły w u pod w zględem sw ej tre śc i: w y jątk o w o dodatniego, do ­ datn ieg o , b ra k w p ły w u , u jem nego i w y ją tk o w o ujem nego, ta k pod w zględem siły oddziały w an ia ja k i n a s tę p stw w k ie ru n k u zm iany p o staw y re lig ijn e j m łodzieży »określiliśm y już w e w stęp ie te j pracy.

rv . W spółczynnik zależności jakościow ej dla poszczególnych elem entów śro d o w isk a psychospołecznego, p rz e d sta w ia się n a stę p u ją c o (odpowiedź n a 2 p u n k t celu n in ie jsz ej pracy):

1. dla środow iska dom ow ego — 0,61 2. dla środow iska kolegów — 0,25 3. dla środow iska szkoły — 0,56 4. d la środow iska K ościoła — 0,81

W ysokość w spó łczy n n ik a zależności jakościow ej w sk az u je w ja k im sto p ­ n iu jakość (dodatnia lu b ujem na) w p ły w u rozum ianego ja k o n astę p stw o w psychice m łodzieży w k ie ru n k u k sz ta łto w a n ia je j p o sta w y re lig ijn e j w spółtow arzyszyła jakości (d odatniej lub ujem nej) bodźca działającego śro ­ dow iska. Jeżeli n ajw y ższy w spółczynnik czyli zależność m iędzy jakością bodźca a jego sk u tk ie m o k reśla m y liczbą 1 — to z pow yższego ze staw ien ia w spółczynników w y n ik a, że środow isko dom ow e i K ościoła w y k az u je n a j­

w yższy w spółczynnik zależności jakościow ej, czyli p rz e ja w ia ją te środow iska n ajw ię k sz y dynam izm w k ie ru n k u k sz ta łto w a n ia św iadom ej po staw y re lig ij­

n ej w spółczesnej m łodzieży.

N ajw yższy zaś d ynam izm w p ły w u w k ie ru n k u p rze w a rto ścio w a n ia d o ­ tychczasow ej tra d y c y jn e j (religijnej) po staw y m łodzieży n a p o sta w ę a re li- g ijn ą lub a n ty re lig ijn ą w y k azu je p rzede w szystkim środow isko szkoły, a n a ­ stę p n ie środow isko osób sta rszy c h i kolegów.

P ro c en to w o oba te dynam izm y p rz e d sta w ia ją się n a stę p u ją c o : dynam izm dow arto ścio w an ia p ostaw y re lig ijn e j m łodzieży dla w szystkich elem entów środow iska (obliczony średnio) w ynosi około 60%, d ynam izm zaś p rz e w a r­

tościo w an ia te j p o sta w y w ynosi 27%.

N a sty k u d ynam izm u d o w arto ścio w an ia i p rze w a rto ścio w a n ia leży pole n e u tra ln e (13%), k tó re zależnie od n asile n ia ty c h d ynam izm ów sta je się czynnikiem do d atn im lub u je m n y m w procesie k sz ta łto w a n ia się postaw y relig ijn ej m łodzieży.

M ożem y zatem n a p o d sta w ie p rze p ro w ad z o n y ch b a d a ń p o sta w ić tw ie r ­ dzenie, iż w spółczesne środow isko psychospołeczne je st pierw szo rzęd n y m i n a jb a rd z ie j a k ty w n y m czynnikiem procesu dow arto ścio w an ia lu b p rz e w a r­

tościo w an ia postaw y re lig ijn e j w spółczesnej m łodzieży, a pole n e u tra ln e tego środow iska w pow yższym procesie zred u k o w an e zostaje do m inim um .

P rzep ro w ad zo n e w te j p rac y b a d a n ia n a d w p ły w em środow iska psy ch o ­ społecznego n a k sz ta łto w a n ie się po staw y re lig ijn e j w spółczesnej m łodzieży pozw oliły w y k ry ć ścisłą w spółzależność pom iędzy dynam izm em w p ły w u śro d o w isk a a odpow iednią p o sta w ą re lig ijn ą m łodzieży. P ow yższa w sp ó łz a­

leżność upow ażnia n a s do sfo rm u ło w an ia tzw. p ra w a w spółzależności r z ą ­ dzącego rozw ojem postaw y re lig ijn e j człowieka. P raw d ziw o ść tego p ra w a

op iera się n a reg u la rn o ści w y stę p u jąc eg o zja w isk a w spółzależności m iędzy bodźcem w p ły w u środow iska a jego sk u tk ie m w psychice człow ieka, za­

obserw ow anego przez sam ego b adacza, przez osoby b ad a n e i w reszcie o p a r­

te je s t ono n a dan y ch sta ty sty c zn y c h , k tó re podam niżej. N asam przód chciałbym zw rócić uw agę n a dw ie siły n apędow e, stanow iące psychologicz­

n ą p o d sta w ę p ra w a w spółzależności. S iły te w ty m w y p a d k u re p re z e n to w a ­ n e są przez d w a n ie m a l ak sjo m a ty cz n e tw ie rd z en ia . A m ian o w icie: 1. każde środow isko psychospołeczne p o sia d a w sobie dynam izm , pozytyw nego lub n eg a ty w n eg o k sz tałto w an ia p o sta w y re lig ijn e j; 2. n a p o sta w ie znanego s k ą d in ą d p ra w a „każdej a k c ji o dpow iada r e a k c ja ”, stw ie rd z am y , iż każdy człow iek zw łaszcza m łody ulega w pływ om sw ego środow iska. B y to lepiej zrozum ieć p rzy p a trz m y się d an y m staty sty czn y m . Otóż jeżeli b ad a n e przez n as środow isko dom ow e tr a k tu ją c ja k o pew n ą z a m k n ię tą w sobie całość określim y liczbą 100% to o trzy m am y n a p odstaw ie p rze p ro w ad z o n y ch przez n a s b a d a ń n a s tę p u ją c ą sta ty sty k ę , jego d ynam izm u: dla dodatniego w p ły w u ja k o bodźca dynam izm te n w ynosi 89,5%; dynam izm u jem nego w p ły w u jako bodziec w ynosi 5,13%; b ra k n a to m ia st d y n am izm u w p ły w u w ynosi ty lk o 5,2%.

To sam o środow isko ro z p a try w a n e pod w zględem dyn am izm u jak o sk u tk u czyli n a s tę p stw a w psychice p rz e d sta w ia się n astęp u jąco : d y n am izm d o ­ d atn ieg o w p ły w u w ynosi 91%; dynam izm ujem nego w p ły w u w ynosi 7,6%;

b ra k zaś w p ły w u w ynosi 1,4%.

P odobną sta ty sty k ę otrzym am y, gdy będziem y ro zp a try w a ć np. środo­

w isko szkoły. Ś rodow isko to b ad a n e pod w zględem d y n am izm u w pływ u jako* bodziec p rz e d sta w ia się n a s tę p u ją c o : Nie w y k az u je to środow isko żad ­ nego dynam izm u w p ły w u d o d atniego; d ynam izm zaś ujem nego w p ły w u w y ­ nosi 89,5%; b ra k w p ły w u 10,5%. D ynam izm dodatn ieg o w p ły w u ja k o sk u te k w ynosi 15%, a d ynam izm ujem n eg o w p ły w u ja k o sk u te k w ynosi 48%.

Pow yższe zestaw ien ia sta ty sty c zn e w sk az u ją , iż ro z p a try w a n e przez n a s środow isko działa jak o d ynam izm d o d atn i lub u je m n y a ty lk o w m ałym procencie w y k az u je b ra k w p ły w u n a p o staw ę re lig ijn ą m łodzieży.

Z atem pow yższe d a n e sta ty sty c zn e u za sa d n ia ją sta łą kolejn o ść w y stę p u ­ jącego z jaw isk a w spółzależności m iędzy bodźcem środow iska d ziałającego a sk u tk iem w psychice czyli m ów iąc ogólnie m iędzy środow iskiem a p o sta ­ w ą relig ijn ą. P rz y czym w spółzależność ta p rz e d sta w ia się n a s tę p u ją c o : dla śro d o w isk a dom ow ego w ynosi ona 104%; d la środow iska kolegów w ynosi 94%; dla szkoły 70%; d la K ościoła 95%. (Obliczenia te pochodzą z p o ró w ­ n a n ia rach u n k o w eg o d ynam izm u w p ły w u ja k o bodźca z dynam izm em w p ły ­ w u ja k o skutku).

Pow yższe w yn ik i um o żliw iają obliczenie śred n iej w spółzależności, k tó ra w ynosi 90%.

U staliw szy to m ożem y te ra z w y ra zić p raw o w spółzależności re lig ijn e j

198 Edm und W ilemski

za pom ocą fo rm u ły m a tem aty c zn e j. P o staw a re lig ijn a każdego człow ieka (zw łaszcza młodego) k sz tałto w ać się będzie w g n astęp u jące g o w zoru:

rt + d pr = ~ Y ~ • W

G dzie p r oznacza postaw ę re lig ijn ą ; r t w y raża relig ijn o ść tra d y c y jn ą ; d oznacza dynam izm w p ły w u środow iska; w — re p re z e n tu je śre d n ią w spół­

zależność. O dkrycie tej fo rm u ły i głów nych zasad, n a k tó ry c h się ona opie­

ra, m a n iezw ykle w ażne znaczenie p rak ty c z n e w dziedzinie o k reśla n ia po­

sta w y re lig ijn e j ludzi d o jrze w ają cy c h . P a m ię ta ć je d n a k m usim y, że p sycho­

logia nie je st m a te m a ty k ą i d la teg o sfo rm u ło w an y w zór i d okonane na te j p o d staw ie obliczenia n ie należy tra k to w a ć w sposób bezw zględny, lecz raczej liczby te należy uw ażać ja k o pew ne w ytyczne, ok reśla ją ce zaw sze

‘ty lk o w sposób w zględny b ad a n ą przez n as rzeczyw istość. Np. skoro stw ie r­

d zim y, że osobnik b ad a n y odznacza się religijnością tra d y c y jn ą na 100°/o i że działa na niego środow isko w postaci dynam izm u bodźca dodatniego rów nież n a 100°/o — to p o d sta w ia ją c te d ane do naszego w zo ru p r =■

100 + 100

_ --- • 90%>; p r = 90 m ożem y pow iedzieć, iż p o sta w a re lig ijn a 2

(czyli św iadom a religijność) danego osobnika u k sz ta łtu je się w granicach 90°/o. Z ależnie w ięc od w ielkości zm iennych „ r t” i „d” — p r będzie p rz y b ie ­ ra ło ró żn e w artości.

P ra w o w spółzależności re lig ijn e j im p lik u je w sobie trz y dalsze p ra w a — m ianow icie:

1. praw o d o w artościow ania relig ijn eg o ; 2. p raw o p rze w a rto ścio w a n ia relig ijn eg o ; 3. p raw o k ry zy su religijnego.

Pow yższe p ra w a d ecy d u ją o jak o ści postaw y. P ra w o bow iem d o w arto ś­

cio w an ia relig ijn eg o rządzi p o sta w ą re lig ijn ą św iadom ą; p ra w o p rz e w a r­

tościow ania relig ijn eg o d ec y d u je o po staw ie are lig ijn e j lub a n ty re lig ijn e j;

zaś praw o k ry zy su religijnego, k tó re m u p o d le g ały w naszych b ad a n ia c h 92% osób, k sz ta łtu je postaw ę o b o ję tn ą lub załam aną.

F u n k c ja p ra w a d o w arto śc io w an ia lub p rze w a rto ścio w a n ia relig ijn eg o (ja­

ko im p lik ac ja p ra w a w spółzależności relig ijn ej) zależy p rzede w szystkim o d jakości dynam izm u w pływ u, k tó ry w naszych b a d a n ia c h określony zo­

s ta ł ja k o w yjątkow o do d atn i i d o d atn i oraz w y jątk o w o u je m n y i ujem ny.

T am , gdzie dynam izm w p ły w u środow iska by ł w y ją tk o w o d o d a tn i i d o d a t­

ni k sz ta łto w a n ie postaw y re lig ijn e j podlegało p ra w u d o w artościow ania. Pod w p ły w em tego p ra w a w psychice b adanego oso b n ik a n astę p o w a ła zm ian a p o sta w y z relig ijn o ści tra d y c y jn e j n a p o staw ę re lig ijn ą św iadom ą.

G dzie zaś d ynam izm w p ły w u środow iska b y ł w y jątk o w o u je m n y lub

u je m n y p o sta w a relig ijn o śc i tra d y c y jn e j podlegała p ra w u p rz e w a rto śc io ­ w a n ia i sta w a ła się p o sta w ą a r e lig ijn ą lub a n ty re lig ijn ą .

W naszych b ad a n ia ch p ra w o d o w artościow ania relig ijn eg o działało w 60°/o; zaś p raw o p rze w a rto śc io w a n ia relig ijn eg o w 27%>. M ów iąc k o n ­ k re tn ie — spośród 2694 osób p rze b ad an y c h 1616 osób zyskało po staw ę re li­

g ijn ą św iadom ą; 727 osób p rz y b ra ło postaw ę a re lig ijn ą lub an ty re lig ijn ą.

SUM M ARY

THE IN FLU EN C E OF THE P SY C H O -SO C IO L O G IC A L EN VIRONM ENT U PO N THE FO R M A TIO N O F THE R E L IG IO U S A TTITU D E

OF CON TEM PORARY YOUTH

R esearch concerning th e in flu e n ce of en v iro n m e n t upon th e religious a ttitu d e of y o u th w as c a rrie d out d u rin g th e y ea rs 1957—1964. It in clu d ed 2694 re p re se n ta tiv e s of you th , of b oth sexes, b etw een th e ages of 14 to 19, fro m S econdary an d P ro fessio n al Schools, fro m d iffe re n t S ocial en v iro n m e n ts (w orking, p ea sa n t, in te llig en sia ) an d from d iffe re n t a re a s of P o lan d (from G dynia, C racow , Lodz, S lupia, Sokolka, U rsus, W arsaw ). T he y o u th in c lu d ed in* th is e x a m in a tio n , show ed d iffe re n t religious a ttitu d e .

I collected th e re se a rc h m a te ria l m a in ly by th e e n q u iry m eth o d , by th e o b se rv a tio n of th e fre e b eh a v io u r of y o u th and also th ro u g h frie n d ly ta lk s a n d in te rv ie w s w ith th e young people, te ac h ers, p a re n ts an d te ac h ers of religion.

A bout 70%> of th e m a te ria l collected concerned young people, w ith w hom I Ifad p e rso n a l co n tact as a te a c h e r an d w ith w hom I h ad a v e ry close, even frie n d ly co n tac t outside school. In th is w ay I trie d to g ain th e tru s t of th e young people e x a m in e d an d access to th e ir v ario u s ex p e rien c es an d d iffic u ltie s concerned w ith th e ir p erio d of dev elo p m en t an d w ith th stim u lu se s of en v iro n m en t. R esearch m a te ria l collected in th is w ay form s th e basis for sc ien tific g en e raliz atio n .

The aim of th is w o rk is: 1. to describe th e m ech an ism of th e e n v iro n ­ m e n t’s in flu e n ce upon th e fo rm a tio n of y o u th ’s relig io u s a ttitu d e . It deals sp e cia lly w ith th e m otives, w h ich h av e a f u n d a m e n ta l in flu e n ce upon th e conscious ac cep tan ce of tra d itio n a l fa ith up to th e p re se n t tim e, e ith e r p a r tia l or to ta l in view of its revision.

2. The d e te rm in a tio n of th e m a tu a l re la tio n sh ip of th e d iffe re n t elem en ts of th e e n v iro n m e n t w ith re g a rd to th e ir q u a lity -and in te n sity an d w ith r e g a rd to th e consequences in th e fo rm a tio n of th e relig io u s a ttitu d e of young poeple.

3. T he fo rm u la tio n of an em p iric law , govern in g th e process of th e e n v iro n m e n t’s in flu e n ce upon th e religious a ttitu d e of young people.

C om paring iin th is w o rk th e above m en tio n ed m otives, b oth as p ositive an d as n eg a tiv e in flu en ces of th e e n v iro n m e n t one m u st s ta te th a t th e y o u th has o bserved co n sid erab ly m ore (by n e a rly 50°/o) th e m otives of th e p ositive in flu e n ce of th e d iffe re n t elem en ts of en v iro o n m en t upon th ir relig io u s a ttitu d e . T he q u a lity of th e m otives depends upon th e k in d of en v iro n m en t. F or in stan c e, th e hom e and ch u rc h en v iro n m e n t gives up to 85%> p o sitiv e m otives.

H ow ev er th e en v iro n m e n t of school an d frie n d s gives 65%> n eg a tiv e m otives.

200 E d m u n d W ilem ski

N ev e rth ele ss th e fin a l r e s u lt of th e e n v iro n m e n ts e x a m in e d by us show s a b o u t a 60°/o po sitiv e in flu e n ce up o n th e relig io u s a ttitu d e of y outh.

T he coefficient of th e q u a lita tiv e d ependence or th e d ep en d en ce b etw e en th e q u a lity of th e e n v iro n m e n t’s stim u la tin g in flu e n ce an d th e q u a lity of th e re s u lt in young p eo p le’s psychics w e can c a lc u late acco rd in g to th e fo rm u la of L. B ykow ski.

(a + b) — (b + c)

w ith fo r th e in d iv id u a l elem e n ts of th e en v iro n m e n ts re p re se n te d as follow s:

th e hom e e n v iro n m e n t 1.6 th e e n v iro n m e n t of frie n d s 0.25 th e school e n v iro n m e n t 0.56 th e ch u rc h e n v iro n m e n t 0.81

F ro m th e above it follow s, th a t th e hom e a n d c h u rc h e n v iro n m e n ts show th e h ig h e st co efficient of q u a lity in flu e n ce an d th a t th e se e n v iro n m e n ts re v e a l th e g re a te st dyn am ic in th e fo rm a tio n of y o u th ’s conscious religious a ttitu d e .

T he re se a rc h ca rrie d on in d ic a te s th e ex iste n ce of a close in te rd e p e n d a n c e b etw e en th e d ynam ism of th e e n v iro n m e n t’s in flu e n ce a n d th e co rresp o n d in g re lig io u s a ttitu d e , w hich am o u n ts to an av e rag e of 90°/o.

T he above d ependence a u th o riz e d us to fo rm u la te so -called law s of dependence, g o v ern in g th e d ev e lo p m e n t of p eo p le’s relig io u s a ttitu d e .

T his la w w e m ay e x p re ss w ith th e help of th e m a th e m a tic a l fo rm u la : rt + d

pr = --- • W

P 2

w h e re pr. denotes th e relig io u s a ttitu d e ; r t. denotes th e tr a d itio n a l re lig io u s­

n ess; d. denotes d ynam ics of th e in flu e n c e of th e e n v iro n m e n t; w. re p re se n ts th e a v e rag e dependence.

T h e discovery of th is fo rm u la an d th e m ain p rin c ip le s on w h ich it is b ased has an u n su a lly im p o rta n t p ra c tic a l m ean in g in th e field of th e d e te rm in a tio n of th e relig io u s a ttitu d e of m a tu rin g people.

T he la w of religious d ep en d en ce im plies th re e f u r th e r law s: 1. th e law of relig io u s a d d itio n a l v a lu e a tio n ; 2. th e la w of religious re v a lu e a tio n ; 3. th e la w of relig io u s crisis.

T he ab o v e m e n tio n e d law s decide th e q u a lity of th e a ttitu d e . T he law of relig io u s ad d itio n a l v a lu e a tio n g o verns th e conscious relig io u s a ttitu d e ; th e la w of relig io u s re v a lu e a tio n decides th e arelig io u s or a n tire lig io u s a ttitu d e ; b u t th e la w of religious crisis to w hich in ou r re se a rc h 92% of th e p eo p le w ere su b je c t fo rm s th e a ttitu d e w h ich is in d iffe re n t or r e fra c te d .

In o u r re se a rc h th e la w of th e relig io u s ad d itio n a l v a lu e a tio n acted ip 60% o f th e cases; b u t th e la w of re lig io u s re v a lu e a tio n in 27%. In co n crete te rm s o u t of 2694 p erso n s ex a m in e d , 1616 perso n s gain ed a conscious re lig io u s a ttitu d e ; 727 gain ed an are lig io u s or an tire lig io u s a ttitu d e .