Przez wieki w tzw. tradycyjnych społecznościach religijność oraz or-ganizacja życia religijnego w rodzinie oraz w małych społecznościach (nie tylko w klasztorach, lecz również w wioskach) nadawała rytm pracy oraz pomagała znaleźć równowagę pomiędzy wysiłkiem fizycznym a uczestnic-twem w świecie wyższych wartości. Wraz z zanikiem tej tradycyjnej kultury, przede wszystkim na wsi, słabnięciem praktyk religijnych oraz posługiwania się symboliką religijną zanikają kulturowe mechanizmy spajające czas i co-dzienność z wiarą.
Jedną z zasadniczych cech współczesnej kultury jest odchodzenie nie tylko od tradycyjnych sposobów życia czy też indywidualizacji, ale również upowszechnienie się troski o jakość oraz komfort życia, zdrowia fizycznego i psychicznego. Współczesne procesy kulturowe ostatnich dekad w Europie wyraźnie wzmacniają znaczenie osobowego rozwoju oraz spełnienia (human flourishing). Wiąże się to z rosnącym znaczeniem refleksyjności i podmioto-wości, jak również z pojawianiem się tak zwanych wartości postmaterialnych.
Z duszpasterskiego punktu widzenia kluczowy jest fakt, że rosnące znaczenie jakości życia, dobrostanu w dynamice życia współczesnych społe-czeństw zachodnich oznacza skupianie się wyłącznie na doczesnych (imma-nentnych) kwestiach oraz poszukiwaniu spełnienia wyłącznie w horyzon-talnej i świeckiej rzeczywistości (swoistej tytułowej „bańce”). Współczesna kultura (tzw. późnej nowoczesności) wraz z szeroko rozumianymi procesami sekularyzacji w pierwszej kolejności nie podkopuje znaczenia wypoczynku ani nie kształtuje człowieka maszyny, który wyłącznie pracuje. To, co się do-konuje, to odchodzenie od odnajdywania sensu i poczucia wartości swojego życia w świecie wiary, czyli posługiwania się symbolami oraz symbolicznymi
znaczeniami86 o charakterze religijnym. Religia i religijne świętowanie prze-stają pełnić rolę budowania więzi, porządkowania ludzkich emocji, pobudza-nie twórczych zdolności człowieka czy też uwalniania od pustki i pobudza-niepokoju.
W ten sposób świętowanie religijne przestaje stanowić moment rewitaliza-cji i odnowy87, a święto przestaje czynić człowieka duchowo i metafizycznie wolnym88. Procesom tym towarzyszy pojawianie się nowych form spędzania wolnego czasu, które jakby zastępują religię w jej funkcji dostarczania sensu, znaczenia oraz odpoczynku czy też szeroko rozumianego ludzkiego (osobo-wego) rozwoju. W ten sposób czas wolny oraz rozrywka w tzw. kulturze kon-sumpcji89 do pewnego stopnia zbliżają się do znaczeń oraz treści religijnych90, a nawet zaczynają stanowić wrogie katolicyzmowi formy duchowości91.
Na taki proces chrześcijańskiego świętowania niedzieli zwrócił uwagę już ponad 30 lat temu Jan Paweł II w liście apostolskim Dies Domini.
W diagnozie papieża nawet rozwiązania ustawowe, sprzyjające zachowaniu świątecznego charakteru niedzieli, nie zahamowały głębokich społecznych i ekonomicznych przemian, prowadzących do nowego sposobu przeżywania niedzieli. „Powszechna stała się praktyka «weekendu», rozumianego jako co-tygodniowy czas odpoczynku, przeżywanego nieraz z dala od stałego miejsca zamieszkania i związanego często z udziałem w różnych formach aktywności kulturalnej, politycznej lub sportowej, które zwykle są organizowane właśnie w dni świąteczne. Jest to zjawisko społeczne i kulturowe, w którym nie brak z pewnością elementów pozytywnych, jeśli tylko przyczynia się ono, w duchu poszanowania autentycznych wartości, do rozwoju człowieka i do postępu życia społecznego jako całości. Pozwala ono zaspokoić nie tylko potrzebę
od-86 Zob. E. Cassirer, An Essay On Man, Doubleday Anchor Books, New York 1944; Philosophy of Symbolic Forms, London 1955; Geertz, „Religia a kultura”.
87 M. Eliade, Sacrum i profanum, Warszawa 1999.
88 R. Guardini, Koniec czasów nowożytnych. Świat i osoba. Wolność, łaska, los, Kraków 1969;
A. Dylus, Czy przegraliśmy niedzielę?, o sensie świętowania, „ Chrześcijaństwo – Świat – Polityka”, 3, 2007.
89 P. James, I. Szeman, Globalization and Culture, vol. 3, „Global–Local Consumption, Sage Publications” 2010.
90 T. Luckmann, Shrinking Transcendence, Expanding Religion?, Sociological Analysis, 51/2, 1990, s. 127–138.
91 B.C. Chadbourn, Is Paganism a Religion? Exploring the Historical and Contemporary Re-levance of Paganism. Inquiries Journal/Student Pulse, 5(12), http,//www.inquiriesjournal.
com/a?id=828 [dostęp 11.05.2020].
poczynku, ale także «świętowania», wpisaną w ludzką naturę. Niestety, gdy niedziela zatraca pierwotny sens i staje się jedynie «zakończeniem tygodnia», zdarza się czasem, że horyzont człowieka staje się tak ciasny, że nie pozwala mu dojrzeć «nieba». Nawet odświętnie ubrany, nie potrafi już świętować”92.
W takim kulturowym kontekście znajdują się polskie społeczeństwo oraz polski katolicyzm. W niniejszym tekście spróbuję krótko zarysować, jaki charakter ma świętowanie przez Polaków niedzieli. Zaprezentowane wyniki badań zostały opracowane na zlecenie abp. Wiktora Skworca, prze-wodniczącego Komisji Duszpasterstwa Ogólnego, przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego, wchodzący w skład Ośrodka Zaawansowanych Badań Społecznych, oraz zaprezentowane w publikacji „Czas wolny w życiu Pola-ków a świętowanie niedzieli. Analiza wyniPola-ków badań”93.
Świętowanie niedzieli w polskim społeczeństwie
Przeprowadzone badanie wykazało, że czas wolny Polaków można przedstawić jako zawieszony pomiędzy indywidualnymi potrzebami, życiem rodzinnym i działalnością zawodową. Kształtują go bez wątpienia rynek pra-cy, sytuacja demograficzna polskiego społeczeństwa, a także ogólne trendy kulturowe związane m.in. z rozwojem technologicznym. W polskim społe-czeństwie obserwuje się malejące znaczenie pracy zawodowej jako wartości w życiu oraz zwiększający się dystans do poświęceń na rzecz obowiązków za-wodowych. Wiąże się to bez wątpienia z tym, że na tle sytuacji ekonomicznej lat ’90 i początku obecnego stulecia bezrobocie przestało być istotnym pro-blemem społecznym. Nie zmienia się natomiast wartość rodziny, choć maleje znaczenie posiadania dzieci jako wyznacznika sensu życia. W niektórych ba-daniach w hierarchii deklarowanych wartości rodzinę wyprzedza zdrowie.
Silniej eksponowane są wartości indywidualne (np. szczęście) niż wspólno-towe (dzieci).
Czas wolny Polacy przeznaczają przede wszystkim na kontakty z ro-dziną oraz znajomymi, jak również na korzystanie z mediów i komputera.
Znaczna część czasu wolnego spędzana jest na oglądaniu telewizji. Coraz
wię-92 Jan Paweł II, list apostolski, Dies Domini. Do Biskupów, Kapłanów i Wiernych o świętowa-niu niedzieli, Wrocław 2000.
93 http,//iskk.pl/badania/religijnosc/311-czas-wolny-i-swietowanie-niedzieli [dostęp 11.05.2020].
cej czasu spędza się przy komputerze. Mimo pewnych oznak ożywienia na stosunkowo niskim poziomie – w porównaniu z innymi czynnościami czasu wolnego – pozostaje aktywne uczestnictwo w sporcie. Zyskuje na popularno-ści uczestnictwo w wydarzeniach o charakterze masowym (np. koncerty, me-cze) oraz jadanie w restauracjach. W młodszych grupach wiekowych większy udział w czasie wolnym ma czynne uprawianie różnych sportów, np takich.
jak jazda na rowerze, narty, wycieczki górskie, w miastach – spacery w par-kach; rośnie popularność rozmaitego rodzaju siłowni, biegów, maratonów, biegów wyczynowych z przeszkodami. Bardziej popularne stają się również wyjazdy wypoczynkowe, w szczególności weekendowe. Dostrzegalne są nie-równości pomiędzy kobietami i mężczyznami w ilości czasu przeznaczanego na prace domowe, choć różnica ta powoli maleje. Na całościowy obraz sposo-bów spędzania czasu wolnego w polskim społeczeństwie wpływa jego struk-tura demograficzna: wraz z wiekiem preferencje przesuwają się od aktyw-nych do bardziej bieraktyw-nych form spędzania wolnego czasu. Badania wskazują, że stosunkowo wielu Polaków odczuwa obciążenie pracą zawodową i dostrze-ga potrzebę posiadania więcej czasu wolnego.
W polskim społeczeństwie niedziela ma swoją „ilościową” specyfikę pod względem pracy zawodowej. Ogólnie rzecz biorąc, w niedzielę pracuje-my zawodowo rzadziej niż w dni powszednie, jednak znaczna grupa wykonu-je pracę zawodową także w niedzielę, a praca zawodowa stanowi istotną część łącznego niedzielnego budżetu czasu. W roku 2013 około 13% osób w wieku od 15. roku życia wykonywało pracę zawodową w niedzielę średnio przez 5 i pół godziny. Na sposób świętowania niedzieli wpływa też bez wątpienia trend zwiększającego się udziału pracy zdalnej, telepracy, wolnych zawodów itp. w łącznym czasie pracy, co prowadzi do większej indywidualnej elastycz-ności przeznaczania czasu na pracę, sprawy domowe, odpoczynek itd., a co za tym idzie – stopniowego rozmywania dystynkcji niedzieli jako czasu święto-wania.
Wstępne dane (pochodzące z badań dla celów marketingowych) wska-zują, że częściowy zakaz handlu w niedziele skutkuje tym, że Polacy część niedzieli, przeznaczaną wcześniej na zakupy (zaliczane w statystyce do prac domowych), teraz przeznaczają na zajęcia czasu wolnego. To istotne zagad-nienie wymaga jednak dalszych pogłębionych badań prowadzonych z uży-ciem bardziej kulturoznawczych niż marketingowych kategorii pojęciowych.
Poprawa bezpieczeństwa ekonomicznego rodzin dzięki spadkowi bez-robocia, wzrostowi wynagrodzeń, podniesieniu płacy minimalnej i zasiłkom dla niektórych grup społecznych (dzieci, emeryci, niepełnosprawni) wpływa na jakość życia w aspekcie zaspokojenia potrzeb materialnych. Dla rodzin powyżej poziomu ubóstwa, zwłaszcza dla rodzin, w których są osoby wyma-gające opieki (dzieci, osoby niepełnosprawne, niesamodzielne itp.), ważne jest dysponowanie czasem w taki sposób, aby można było zorganizować życie rodzinne zgodnie z potrzebami społecznymi, kulturowymi i zdrowotnymi.
Z deklaracji badanych wynika, że brak czasu wolnego nie jest przeszko-dą do praktykowania wiary. Niedziela jest czasem aktywności o charakterze nie tylko religijnym, ale również prospołecznym oraz praktyk wolnego cza-su. Oznaki osłabienia religijności wskazują również na swoistą sekularyzację czasu wolnego i niedzieli w Polsce. Czas wolny w niedzielę w dzisiejszej Polsce niekoniecznie oznacza czas świąteczny (religijny). Można dostrzec wyraźną tendencję do traktowania niedzieli bardziej jako czasu wolnego, oderwanego od – w sposób katolicki rozumianej – transcendencji.
Oddziaływanie epidemii
Epidemia bardzo mocno wpłynęła na sposób spędzania przez Polaków czasu wolnego oraz świętowania niedzieli. Restrykcje sanitarne ograniczyły możliwość wychodzenia do kina, teatru, restauracji, również kontakt fizycz-ny w życiu towarzyskim. Epidemia nałożyła na życie religijne swoistą formę, która ograniczyła zasięg interakcji oraz praktyk zbiorowych. W ten sposób epidemia stanowi swoistą ramę, która wzmacnia obserwowany przynajmniej od dwóch dekad proces słabnięcia religijnych praktyk zbiorowych oraz więzi z parafią. Tym samym zmniejsza systemową spójność polskiego katolicyzmu poprzez osłabienie masowych praktyk i aktywności zbiorowej, takich jak uroczystości religijne czy pielgrzymki.
Jednocześnie wraz z tymi ograniczeniami epidemia skupia uwagę na egzystencjalnych potrzebach (takich jak zdrowie, życie); poprzez restrykcje w centrach handlowych, miejscach turystycznych, klubach i dyskotekach podważa rutynowe praktyki konsumpcyjnego spędzania wolnego czasu.
Ponadto wzmacnia powiązanie więzi rodzinnych oraz życia wiarą. Religijne świętowanie niedzieli przenosi się bowiem znacznie bardziej w obręb rodzi-ny i gospodarstwa domowego. Przejawia się to w uczestniczeniu we Mszach
św. online czy poprzez transmisje telewizyjne i radiowe. Oznacza to, że cho-ciaż epidemia jest swoistym „kaftanem” ograniczającym świętowanie nie-dzieli, jednocześnie może uruchamiać procesy, które podważają rutynowe zamykanie się Polaków w konsumpcji oraz „immanentnej bańce”.
Wnioski pastoralne
Współczesna kultura znacznie uwydatnia podstawowe przesłanie ka-tolickiej nauki społecznej. Mimo to personalistycznie ukształtowana katolic-ka myśl społeczna niemal od początku wykrystalizowania się podkreśla, że przejawem godności człowieka jest również odpoczynek oraz harmonia mię-dzy nim a pracą94. Personalizm katolicki zwraca uwagę, że człowiek może od-naleźć spełnienie (szczęście, pełnię rozwoju) w relacji transcendentnej, czyli w relacji z Bogiem. Pomiędzy ludzkim rozwojem a wiarą nie ma sprzeczności.
Przeciwnie, to właśnie wiara nadaje sens i głębię ludzkiemu spełnieniu.
Świętowanie niedzieli ma w tym podstawowym przesłaniu chrześci-jaństwa kluczowe znaczenie. Jeśli człowiek nie będzie potrafił właśnie w cza-sie wolnym wznieść duszy do Boga, to kiedy indziej miałby odnaleźć tran-scendencję… Dlatego pomagać współczesnemu człowiekowi w świętowaniu niedzieli oznacza wspierać go w integrowaniu jego trosk doczesnych z tro-skami transcendentnymi. W takim ujęciu chodzenie do kościoła w niedzielę nie jest tylko spełnianiem obowiązków czy chronieniem się przed wyrzutami sumienia, ale ukierunkowywaniem własnego rozwoju i spełnienia, znalezie-niem harmonii oraz sensu w codzienności.
Wydaje się, że istotne znaczenie dla kształtowania powiązań pomiędzy wolnym czasem i relacją z Bogiem ma uwzględnienie wrażliwości ekologicz-nej. W tradycji chrześcijańskiej przeżywanie czasu wolnego w sposób du-chowy zakłada budowanie relacji z porządkiem stworzenia, zaś świętowanie niedzieli jest odpoczynkiem całego stworzenia. Człowiek, dostrzegając głę-bokie więzi między własnym rozwojem i dobrostanem duchowym a Bogiem Stwórcą, wykracza poza ramy „weekendowej konsumpcji”, troszczy się nie tylko o siebie, własne potrzeby, lecz również o potrzeby innych. W ten spo-sób chrześcijańskie świętowanie niedzieli „chroni człowieka nie tylko od
nad-94 Jan Paweł II, encyklika Laborem exercens (O pracy ludzkiej), Wrocław 1981, pkt. 25.
miernego aktywizmu, ale również od egoizmu, i kształtuje postawy oparte na miłości”95.
95 Papież Franciszek, Laudato si’, encyklika poświęcona trosce o wspólny dom, Watykan 2015, pkt. 237.
ks. prof. dr hab. Helmut Jan Sobeczko UO WT
Opole