Posłani w pokoju Chrystusa

Zeszyt teologiczno-pastoralny

Posłani w pokoju Chrystusa

Program duszpasterski Kościoła katolickiego w Polsce na rok 2021/2022

PROGRAM DUSZPASTERSKI NA ROK 2021/2022

„Posłani w pokoju Chrystusa”

POD REDAKCJĄ:

ks. dr. hab. Jana Bartoszka ks. dr. Romana Chromego ks. dr. Krystiana Piechaczka

(Sekretariat Komisji Duszpasterskiej Konferencji Episkopatu Polski) KOREKTA:

zespół GN SKŁAD I ŁAMANIE:

Jacek Bekman WYDAWCA:

Instytut Gość Media

ISBN kolekcja: 978-83-958021-5-7 ISBN: 978-83-958021-9-5

SPIS TREŚCI

SŁOWO WSTĘPNE

arcybiskupa Wiktora Skworca, przewodniczącego Komisji Duszpasterstwa

Konferencji Episkopatu Polski . . . 5 I. SCHEMAT PROGRAMU DUSZPASTERSKIEGO

„Posłani w pokoju Chrystusa”. Założenia, cele, tematyka programu duszpasterskiego na rok 2021/2022

ks. Krystian Piechaczek (Gliwice) . . . 13 II. MATERIAŁY POMOCNICZE

„Świętowanie niedzieli a misja”. Teologiczno-pastoralne przesłanki chrześcijańskiego przeżywania dnia Pańskiego

ks. Bogusław Wolański (Legnica) . . . 25

„Posłani w pokoju Chrystusa” do świata [po] pandemii

ks. Arkadiusz Wuwer (Katowice) . . . 33 Świętowanie niedzieli jako przebijanie „immanentnej bańki”. Chrześcijańskie przeżywanie wolnego czasu we współczesnym polskim społeczeństwie

ks. Wojciech Sadłoń SAC (Warszawa) . . . 53 Komunia Święta na rękę. Podstawy historyczne i teologiczno-pastoralne

ks. Helmut J. Sobeczko (Opole) . . . 61 Ewangelizacja w kontekście liturgii i dynamiki roku kościelnego

ks. Przemysław Sawa (Bielsko-Biała) . . . 75 Eucharystia w czasie pandemii. Na marginesie programu

„Posłani w pokoju Chrystusa” 2021/2022

o. Jerzy Brusiło OFM Conv (Kraków) . . . 99

Słowo wstępne abp. Wiktora Skworca, przewodniczącego

Komisji Duszpasterstwa KEP

We współpracy z wieloma środowiskami pastoralnymi i naukowymi Komisja Duszpasterstwa kontynuuje realizację trzyletniego programu dusz- pasterskiego Kościoła w Polsce pod hasłem „Eucharystia daje życie”. Zasto- sowany w programie klucz metodologiczny wyznaczyło nauczanie papieża Benedykta XVI, który Eucharystię postrzega jako tajemnicę wyznawaną, celebrowaną i świętowaną. W roku duszpasterskim, który rozpoczniemy od pierwszej niedzieli Adwentu 2021 r., zwrócimy uwagę na problematykę świę- towania dnia Pańskiego. Jego szczytem jest udział w  niedzielnej Mszy św.

oraz przyjęcie Komunii św. Dzięki niej możliwe staje się wzrastanie w chrze- ścijańskim życiu (por. KKK 1392).

1. Biblijne i historyczne podejście do świętowania niedzieli każe nam przypomnieć trzecie przykazanie Dekalogu wskazujące na świętość szabatu:

„Dzień siódmy będzie szabatem odpoczynku, poświęconym Panu” (Wj 31,15).

W  uzasadnieniu tego Bożego postulatu Księga Wyjścia wspomina o  dzie- le stworzenia: „W sześciu dniach bowiem uczynił Pan niebo, ziemię, morze

oraz wszystko, co jest w nich, w siódmym zaś dniu odpoczął. Dlatego pobło- gosławił Pan dzień szabatu i uznał go za święty” (Wj 20,11). Świętość szabatu domaga się świętowania tego dnia, a przykład daje sam Bóg. Jeśli On „odpo- czął i wytchnął” w siódmym dniu (Wj 31,17), to człowiek również powinien powstrzymać się od pracy i pozwolić innym – zwłaszcza ubogim – odetchnąć (Wj 23,12). Szabat nakazuje przerwać codzienne prace i umożliwia odpoczy- nek. Jest dniem sprzeciwienia się niewolnictwu pracy i ubóstwieniu pienią- dza. To na takim rozumieniu świętowania szabatu zrodził się dzień Pański jako pierwszy dzień tygodnia, dzień Zmartwychwstałego.

2. Mija właśnie 1700 lat od dekretu cesarza Konstantyna I Wielkiego, który 7 marca 321 r. zarządził, aby dies Solis (dzień Słońca) stał się dniem wolnym od pracy. Zgodnie z  tym prawem „sędziowie, mieszczanie i  wszy- scy uprawiający rzemiosło” mieli „odpoczywać w godnym wielkiej czci dniu Słońca”, który chrześcijanie – wtedy już wolni w wyznawaniu swojej wiary – świętowali jako pierwszy dzień tygodnia, dzień zmartwychwstania Chrystu- sa. Uwolnienie tego dnia od obowiązku pracy przyczyniło się z biegiem czasu do powszechnego świętowania zbawczego wydarzenia Jezusa Chrystusa, co w efekcie przyniosło zasadę świętowania niedzieli jako dnia Boga i człowieka.

Odnosząc się z  szacunkiem do tej wiekowej tradycji, warto przywo- łać przekonanie św. Jana Pawła II, że „także w obecnej sytuacji historycznej mamy obowiązek tak działać, aby wszyscy mogli zaznać wolności, odpoczyn- ku i odprężenia, które są człowiekowi niezbędne ze względu na jego ludzką godność oraz związane z nią potrzeby religijne, rodzinne, kulturowe i spo- łeczne, trudne do zaspokojenia, jeśli nie jest zagwarantowany przynajmniej jeden dzień w tygodniu dający wszystkim możliwość wspólnego odpoczynku i świętowania”¹.

3. Z satysfakcją należy odnotować, że pasterze Kościoła w Polsce wielo- krotnie – wspólnotowo lub indywidualnie – apelowali o poszanowanie i świę- towanie niedzieli, zagrożonej zarówno przez system polityczny, jak i  przez system ekonomiczny, a także lekceważenie przez wiernych Bożego i kościel- nego przykazania, odnoszącego się wprost do świętowania dnia Pańskiego.

W  listach pasterskich biskupów obecne są zalecenia uwrażliwiające wiernych na pozaliturgiczne formy świętowania niedzieli, do których zali-

1 Por. Jan Paweł II, list apostolski Dies Domini, 66.

czają m.in. adorację Najświętszego Sakramentu, modlitwę rodzinną (domo- wego Kościoła) oraz czytanie i rozważanie słowa Bożego. Nie bez znaczenia pozostają te treści, które wskazują świętowanie niedzieli nie tylko jako dnia dla Pana, ale także jako dnia człowieka; niedziela ma być dniem radości i od- poczynku, ponieważ ze swej natury jest dniem zakładającym odpoczynek. Po- wszechne są apele, aby niedziela była dniem wolnym od handlu. Postulat ten domaga się względem niedzieli szacunku ze strony pracodawców. Pasterze Kościoła w Polsce domagali się ponadto wprowadzenia prawnej ochrony nie- dzieli, aby mogła być dniem poświęconym wspólnocie rodzinnej i budowaniu braterstwa².

4. Wystąpienia biskupów jednoznacznie wspierały starania NSZZ

„Solidarność” o  uchwalenie ustawy wprowadzającej ograniczenia handlu w niedzielę, łącznie z poparciem akcji zbierania podpisów obywateli pod tym projektem, a po jej uchwaleniu biskupi – jako Konferencja Episkopatu i pa- sterze poszczególnych diecezji – wielokrotnie występowali z  apelami o  re- spektowanie uchwalonej ustawy. Pewna ich synteza znajduje się w słowach apelu: „Zapraszamy wszystkich do budowania kultury niedzieli wolnej od przymusu pracy. Niech będzie ona dniem odpoczynku i wzmocnienia sił, od- rodzenia osłabionych więzi rodzinnych i społecznych. Niech będzie okazją do emocjonalnego wyciszenia, a także do budowania wspólnoty rodzinnej, reli- gijnej i narodowej”³.

W innych wystąpieniach, oprócz argumentacji religijnej, wskazywano na racje społeczne, a nawet polityczne. Akcentowano, że niedziela jest swo- istym „spoiwem” budującym wspólnotę narodową, a także, że wspólnotowe przeżywanie niedzieli wzmacnia rodzinę i społeczeństwo; ponadto niedziel- ny czas wolny, prowadzący niejako automatycznie do spotkania z  naturą i kulturą, ubogaca człowieczeństwo oraz mocniej osadza człowieka w realiach stworzonego świata, w historii ojcowizny i ojczyzny oraz Kościoła.

5. „Świętowanie buduje naszą tożsamość indywidualną i  zbiorową.

Ciekawym opisem tego, czym jest świętowanie, są na przykład rozważania rumuńskiego XX-wiecznego filozofa kultury i religioznawcy Mircei Eliade-

2 Por. P. Til, Biskupi polscy o świętowaniu niedzieli, Katowice 2017, s. 290.

3 Por. S. Gądecki, W. Skworc, Apel o poszanowanie niedzieli jako dnia wolnego od pracy, 5 marca 2021.

go. Otóż badając religijność kultur pierwotnych, Eliade pisał, że święto jest zawsze jakąś opowieścią, a mówiąc językiem religijnym – uobecnianiem. Nie tylko opowieścią werbalną, ale szerzej – wydarzeniem, w którym bierzemy udział poprzez odpowiedni strój, gesty, wykonywane przez nas specjalne czynności. To reaktualizacja jakiegoś szczególnie ważnego dla nas momentu czy wydarzenia. Ten moment może odnosić się do naszej religijnej wiary albo może być momentem całkowicie świeckim, odnoszącym się do mitu założy- cielskiego naszej wspólnoty, czyli historycznej opowieści, do której szczegól- nie odnosić się chcemy jako naród, wspólnota lokalna czy rodzina”⁴. Kto jest świadomy swojej indywidualnej i wspólnotowej tożsamości, jest przygotowa- ny do podejmowania misji. W chrześcijaństwie jest nią przede wszystkim mi- sja przekazywania pokoju, który podarował pierwszym świadkom pustego grobu zmartwychwstały Pan. Dlatego też możliwe jest stwierdzenie, że pełny i świadomy udział w Eucharystii owocuje prospołecznymi postawami, któ- rych oczekujemy: eklezjalną jednością, miłosierdziem i troską o ubogich (por.

KKK 1396–1397). Pozostaje więc nadzieja, że przyjęcie i realizacja programu duszpasterskiego na lata 2021–2022 przyczyni się świętowania niedzieli jako dnia Boga i człowieka.

Ecclesia de Eucharistia vivit! Pamiętając o tym pouczeniu Jana Paw- ła II, zarówno duszpasterze, jak i wierni świeccy wezwani są do budowania wspólnoty Kościoła mocą obecnego w eucharystycznym zgromadzeniu Chry- stusa i Jego Ducha. Po ustaniu pandemii trzeba będzie serdecznie i wytrwale zapraszać do ponownego udziału w niedzielnej Mszy św. w parafialnych wie- czernikach przede wszystkich tych, którzy korzystali z udzielonej dyspensy, życząc im, aby stawali się apostołami Eucharystii. Nie ulega wątpliwości, że od udziału w Eucharystii zależą losy każdego ochrzczonego oraz wspólnoty rodzinnej i  eklezjalnej w  myśl słów św. Pawła: „Ponieważ jeden jest chleb, przeto my, liczni, tworzymy jedno Ciało. Wszyscy bowiem bierzemy z tego samego chleba” (1 Kor 10,17).

Idąc drogą analogii, jeśli niedziela ma pozostać fundamentem cywili- zacji zachodniej i kultury, to powinna być świętowana nawet jeśli nie zawsze będzie służyła budowaniu relacji z sacrum. Treść wypełniająca niedzielę za-

4 S. Sowiński, Świętując, budujemy tożsamość, w: „Rzeczpospolita”, 5–7 stycznia 2018, s 12–13.

leży od konkretnych osób i całej społeczności. Dlatego pożądane i potrzebne są wszelkie oferty przeżywania tego dnia przygotowywane przez wspólnoty parafialne, kościele ruchy, stowarzyszenia, fundacje itd., które działając pro publico bono, nie powinny pomijać tego elementu dobra, jakim jest wspólno- towe świętowanie niedzieli. Na pochwałę w tym kontekście zasługuje rów- nież indywidualne i  rodzinne świadectwo świętowania niedzieli składane przez wiernych zaangażowanych na rzecz budowania wspólnot domowego Kościoła.

Zachęcam do lektury zeszytu teologiczno-pastoralnego, w  którym –  oprócz problematyki świętowania niedzieli – można znaleźć szczegółowe omówienia wybranych zagadnień, które odnoszą się do wypływającego z ta- jemnicy Eucharystii chrześcijańskiego posłania. Na dzieło ewangelizacji warto przykładowo spojrzeć w ramach dynamiki roku liturgicznego, który dla całe- go Kościoła powszechnego jest pierwszym i podstawowym programem dusz- pasterskim. Nadal trwa pandemia. Dlatego w  planowaniu i  programowaniu działań pastoralnych nie może zabraknąć odniesienia do wyzwań duszpaster- skich, przed którymi stają chrześcijańskie wspólnoty dotknięte, podobnie jak całe społeczeństwo, obostrzeniami sanitarnymi. Zgodnie z wypracowaną przez autorów programu duszpasterskiego praktyką inspirujące propozycje homile- tyczne (w tym o tematyce maryjnej), liturgiczne i katechetyczne dostępne są w tematycznych zeszytach. Jesienią można będzie je także znaleźć na interneto- wej stronie Komisji Duszpasterstwa KEP (episkopat.duszpasterstwo.pl).

Trzyletni program duszpasterski poświęcony Eucharystii (2019–2022) miały podsumować diecezjalne kongresy eucharystyczne. Propozycja ta zo- staje oczywiście podtrzymana i  oczekuje na ustanie zagrożenia epidemio- logicznego. Jestem bowiem przekonany, że idea organizacji kongresów jest duszpasterskim środkiem, który służy do ponownego odkrywania Euchary- stii jako źródła i szczytu życia Kościoła.

Wyrażam nadzieję, że przekazany osobom duchownym, życia konse- krowanego i  wiernym świeckim program duszpasterski na rok 2021/2022 ułatwi opracowywanie lokalnych programów duszpasterskich na poziomie diecezji i parafii, z uwzględnieniem odmiennych kontekstów i potrzeb lokal- nych Kościołów w Polsce. W każdym razie do realizacji celów i założeń pro- gramu potrzeba sprzymierzeńców: przedstawicieli parafialnych rad duszpa-

sterskich, sympatyków ruchów, wspólnot i katolickich stowarzyszeń. Jestem pewien, że nie odmówią współpracy i pomocy!

W trwającym Roku św. Józefa nasze plany i działania powierzmy opie- kunowi Świętej Rodziny i patronowi Kościoła. Każde zaś zgromadzenie się na świętej wieczerzy niechaj umacnia w nas przekonanie, że uczta euchary- styczna jest podstawą życia w Chrystusie: „Jak mnie posłał żyjący Ojciec, a Ja żyję przez Ojca, tak i ten, kto mnie spożywa, będzie żył przeze Mnie” (J 6,57).

A życie chrześcijańskie to misja: głoszenie ewangelii pokoju!

Szczęść Boże!

Katowice, 19 kwietnia 2021 r.

† Wiktor Skworc Arcybiskup Metropolita Katowicki Przewodniczący Komisji Duszpasterstwa KEP

I. SCHEMAT PROGRAMU DUSZPASTERSKIEGO

ks. dr Krystian Piechaczek

Sekretariat Komisji Duszpasterstwa KEP

Założenia, cele, tematyka programu duszpasterskiego

dla Kościoła w Polsce pt. „Posłani w pokoju Chrystusa” na rok 2021/2022

Wstęp

Trzecia część ogólnopolskiego programu duszpasterskiego „Euchary- stia daje życie” na lata 2019–2022 podejmuje tematykę skutków udziału wier- nych we Mszy Świętej. W centrum uwagi tej refleksji znalazły się wysiłki na rzecz bardziej świadomego udziału wiernych Eucharystii oraz odkrywania zadań, które wynikają z „owoców Komunii św.” (KKK 1391). Zadania te wpisu- ją się w hasło trzeciego roku realizacji programu duszpasterskiego o Eucha- rystii „Posłani w pokoju Chrystusa”. Kieruje nas ono bezpośrednio w stronę misji, której Chrystus Pan udziela wszystkim zebranym przy eucharystycz- nym stole.

Nawiązując do szerszego kontekstu omawianej tematyki, zarysowanej przede wszystkim w  adhortacji apostolskiej Sacramentum caritatis Bene- dykta XVI, należy zauważyć, że priorytety kolejnego etapu ogólnopolskiego programu duszpasterskiego należą do obszaru eucharystycznej natury życia chrześcijańskiego, którą papież traktuje jako punkt docelowy dla wiernych uczestniczących w Najświętszej Ofierze. Pojawiające się w dokumencie poję- cia pokrewne, takie jak „życie na sposób dnia Pańskiego” czy „eucharystyczny styl życia”, wyznaczają i podkreślają treściowy zasięg tego określenia. Innym istotnym pojęciem, do którego odnosi się program duszpasterski, jest wypły- wająca z przeżytej Eucharystii chrześcijańska misja.

Biorąc pod uwagę aktualną sytuację duszpasterską w parafiach, nale- ży zauważyć m.in. obserwowany od wielu lat spadek uczestnictwa wiernych w niedzielnej Mszy św. w skali całego kraju. To zjawisko staje się dla dusz- pasterzy nie tylko wezwaniem do podjęcia wysiłków ukierunkowanych na zatrzymanie lub odwrócenie tego niekorzystnego zjawiska, ale także do pod-

jęcia próby właściwego odczytania i wypełniania zadań wypływających z Eu- charystii.

Zbagatelizowanie pytania o konsekwencje spotkania z Jezusem Chry- stusem i  przyjmowania Jego Ciała przyniosło ze sobą szereg negatywnych konsekwencji, które są przez nas odczuwane na wiele różnych sposobów.

Wystarczy w tym miejscu wspomnieć o zastoju, który obserwujemy na polu pozyskiwania nowych członków do rozmaitych gremiów, grup formacyjnych lub charytatywnych w parafiach. Zdarza się także, że duszpasterze „oddają”

pełną inicjatywę świeckim stowarzyszeniom, ruchom czy nawet partiom politycznym, często nie podejmując nawet próby zainteresowania wiernych konkretną formą zaangażowania.

Układ programu

„Prawdziwe spotkanie z Chrystusem Panem we wspólnocie euchary- stycznej – jak zaznaczają biskupi polscy – budzi w sercu radość i przynagla do dzielenia się doświadczeniem wiary”⁵. Ścieżkom realizacji trzeciego etapu programu duszpasterskiego będzie towarzyszyło biblijne motto, zaczerpnię- te z Ewangelii wg św. Jana: „Ten, kto mnie spożywa, będzie żył przeze Mnie”

(J 6,57). Wskazuje ono na wewnętrzny związek pomiędzy eucharystycznym stylem życia a misją udzielaną wiernym w ramach każdej Mszy św.

Od strony treściowej eucharystyczna natura życia chrześcijańskiego obejmuje szerokie spektrum postaw i zadań, które w tym miejscu można za- rysować jedynie w sposób bardzo ogólny. Obejmuje ona między innymi spra- wowanie Eucharystii, które jest szczytem „działania, przez które Bóg w Chry- stusie uświęca świat, a równocześnie szczytem kultu” (KKK 1325); stwarza również możliwość jednoczenia się z Jezusem Chrystusem, rozpoznawania lub ponownego obudzenia w sobie wiary w przemieniającą moc Eucharystii.

Prowadzi też do odkrycia zasady nowego życia, której nie możemy zachować jedynie dla siebie.

W tym kontekście warto wskazać przynajmniej na niektóre zagadnie- nia szczegółowe powiązane z  Eucharystią, ponieważ z  ich interpretacji zo- staną wyprowadzone konkretne zadania. Wśród nich należy wyliczyć: ofiarę

5 Konferencja Episkopatu Polski, list na Rok Eucharystii Eucharystia źródłem i szczytem ży- cia i misji Kościoła z 22 października 2004 r.

z siebie w komunii z całym Kościołem, upodobnienie się do Jezusa Chrystu- sa, kształt służby chrześcijanina dla Kościoła i świata, świętowanie niedzieli jako dnia Pańskiego (również w jego wymiarze pozaliturgicznym), odkrycie na nowo sensu pracy, poznanie uwarunkowań osobistej wolności oraz zaan- gażowanie na rzecz pokoju i sprawiedliwości.

Wspólnym mianownikiem przywołanych zadań jest pojęcie misji, będącej zarówno istotnym elementem każdej celebracji Mszy św., jak i kry- terium kształtującym eucharystyczny styl życia. Papież Franciszek przypo- mina, że obejmuje ona wysiłki zarówno na rzecz wewnętrznej przemiany na wzór Jezusa Chrystusa, jak również odtwarzanie różnych aspektów ziem- skiego życia Chrystusa, aby je następnie ucieleśnić w konkretnych wyborach i postawach⁶.

Można więc przyjąć, że właściwe odczytanie i zrozumienie misji oraz związanej z  nią dynamiki ma kluczowe znaczenie dla realizacji programu duszpasterskiego. Kontemplacja tajemnicy Eucharystii pozwala nam dojść do przekonania, że Jezus Chrystus jest w niej nie tylko obecny i udzielający się na wiele różnych sposobów, ale jest również tym, który posyła. Misja nie jest tylko pewnym dodatkiem do naszego; życie dzięki Eucharystii staje się misją, gdyż przez życie każdego z nas Bóg pragnie coś powiedzieć światu.

Koncepcja programu

Z  duszpasterskiego doświadczenia wynika, że dla bardzo znaczącej grupy uczestników niedzielnej Eucharystii kwestia rozumienia jej konse- kwencji dla ich życia nie przedstawia większej wartości i zamyka się raczej w sferze prywatności. Wydaje się, że w tym miejscu dotykamy jednej z więk- szych słabości Kościoła naszych czasów. Są nią nieprzeżyta do końca Eucha- rystia oraz zamazany bądź rozmyty horyzont naszej wiary. Dlatego kolejny etap realizacji programu duszpasterskiego nie stawia sobie za cel punkto- wego uzdrowienia opisanej wyżej sytuacji, ale dąży do położenia solidnego fundamentu pod budowę eucharystycznego stylu życia. Chodzi więc o takie uformowanie uczestników Eucharystii, aby tajemnica, w którą wierzą i którą celebrują, stała się w nich zasadą nowego życia oraz formą chrześcijańskiej egzystencji.

6 Por. Franciszek, adhortacja apostolska Gaudete et exultate, nr 20.

Eucharystyczny styl życia, jak uczy nas Benedykt XVI, odznacza się ce- chami, które wskazują jednocześnie na skuteczność eucharystycznego kultu⁷:

• angażuje ludzką rzeczywistość w  codzienności, a  to oznacza, że nasze myśli, słowa i uczynki mają w Eucharystii swoje miejsce i są w niej przeżywane;

• jest miejscem spotkania z  Bogiem, na które wnosimy całe nasze życie, bez potrzeby rezerwowania niektórych sfer tylko dla siebie;

• staje się sposobem nowego przeżywania wszystkich okoliczności naszego życia, w  tym również tych, których nie rozumiemy, nie potrafimy zaakceptować, które traktujemy jako krzywdzące lub niechciane.

Osobną kwestię stanowią jeszcze dwa inne dwa zagadnienia. Pierwsze z nich łączy się z aktualną sytuacją duszpasterską Kościoła, naznaczoną obec- nością pandemii koronawirusa. Zgodnie z  wcześniejszymi zapowiedziami Komisja Duszpasterska KEP podjęła starania o uzupełnienie treści drugiego roku realizacji programu duszpasterskiego specjalnym dodatkiem, prezen- tującym teologiczną refleksję i pastoralne wyzwania w kontekście zmagania się ze skutkami COVID-19. Ponieważ nie znamy daty ostatecznego przezwy- ciężenia obecnej sytuacji, należy się liczyć z dalszym podejmowaniem tej pro- blematyki w ramach prac koncepcyjnych nad programowaniem duszpaster- skich działań.

Drugie zadanie wiąże się z przesłaniem watykańskiej instrukcji „Na- wrócenie duszpasterskie wspólnoty parafialnej w służbie misji ewangeliza- cyjnej Kościoła”⁸, która postuluje pogłębienie rozumienia parafii i jej funkcji.

Instrukcja, która w części duszpasterskiej nawiązuje do pierwszej encykliki papieża Franciszka Evangelii gaudium, nie zawiera wprawdzie bezpośred- nich odniesień do Eucharystii, ale prezentowane w  niej wnioski wypływa- ją z głębszego rozumienia Eucharystii oraz misji, której ona udziela swoim uczestnikom.

7 Por. Benedykt XVI, posynodalna adhortacja apostolska Sacramentum caritatis, nr 70n.

8 Kongregacja ds. Duchowieństwa, Nawrócenie duszpasterskie wspólnoty parafialnej w służ- bie misji ewangelizacyjnej Kościoła, 29.06.2020 r.

Adresaci

Biorąc pod uwagę ogólne założenia programu duszpasterskiego dla Kościoła w Polsce pt. „Eucharystia daje życie”, należy stwierdzić, że jego adre- satami pozostają wszyscy ochrzczeni. Prawdą jest również to, że nie wszyscy wnoszą identyczny wkład w realizację programu duszpasterskiego. Możemy założyć, że osoby uformowane już w duchu eucharystycznym stają się prze- wodnikami dla tych, które na tej drodze stawiają dopiero pierwsze kroki. Nie może więc być mowy o wyłączeniu takiej czy innej grupy wiernych z prac związanych z realizacją programu tylko dlatego, że ich eucharystyczna du- chowość nie jest jeszcze odpowiednio rozwinięta. Włączenie wiernych w re- alizację programu duszpasterskiego powinno uwzględniać stopień ich „eu- charystycznego wtajemniczenia”.

Przy tej okazji warto również zauważyć, że spektrum możliwości związanych z  życiem eucharystycznym wiernych jest bardzo szerokie. Od udziału w niedzielnej (lub codziennej) Eucharystii i adoracji Najświętszego Sakramentu, przez formację w  grupach parafialnych, aż do podejmowania konkretnych zadań, do których zostajemy wezwani w eucharystycznym po- słaniu. Dlatego eucharystyczny styl życia ukazuje się w sposób pełny przede wszystkim we wspólnocie parafialnej.

Zadania

Przygotowanie programu duszpasterskiego na kolejny rok niesie ze sobą konieczność zauważenia konkretnych zadań, które powinny być realizo- wane na rozmaitych poziomach życia Kościoła. Winien im towarzyszyć wysi- łek na rzecz uformowania eucharystycznego stylu życia wiernych, a ich wspól- nym mianownikiem powinna się stać misja, którą otrzymujemy w Eucharystii.

Do najistotniejszych zadań o  charakterze ogólnym należy zaliczyć troskę o  solidny i  pełny przekaz prawdy na temat Eucharystii oraz konse- kwencji, które wypływają z uczestnictwa w Najświętszej Ofierze. Wprowa- dzenie wiernych w  tajemnicę Eucharystii, obok wysiłku homiletycznego i katechetycznego, wymaga również rozmaitych form duszpasterstwa indy- widualnego oraz wymiany doświadczeń w  grupach formacyjnych. Z  kolei wśród zadań o charakterze bardziej szczegółowym na pierwszy plan wysuwa się obowiązek świętowania niedzieli. Istnieje głęboka potrzeba uświadomie- nia wiernym prawdy o tym, że zagubienie sensu niedzieli jako dnia Pańskiego

jest znakiem zagubienia sensu chrześcijańskiej wolności. Celem przybliżenia rozmaitych wątków świętowania niedzieli warto sięgnąć do rozróżnienia, które przytacza Jan Paweł II w  liście apostolskim Dies Domini⁹. Pozostałe zadania zostaną przybliżone poniżej w kluczu czterech zasadniczych celów, którymi posługuje się program duszpasterski.

Cele

Zaproponowany program duszpasterski zachowuje przyjęty podział na cztery zasadnicze cele: ewangelizacyjny, inicjacyjny, formacyjny i społecz- ny. Autorzy programu zachowują względną równowagę w poszczególnych obszarach działania przez proporcjonalne rozłożenie zadań. Warto tę zasadę zachować również na kolejnych etapach duszpasterskiego programowania.

CEL EWANGELIZACYJNY

Zasadniczym celem ewangelizacji jest doprowadzenie do wiary, czyli do zapoczątkowania osobistej więzi pomiędzy ewangelizowanym człowie- kiem a  Jezusem Chrystusem. Znakiem tej więzi jest osobista, bezpośrednia relacja z Chrystusem jako żywą osobą, z Chrystusem, który jest moim Panem i Zbawicielem. Odnosząc tę prawdę do naszych aktualnych zadań, należy za- uważyć, że ewangelizacja w tym obszarze powinna prowadzić do osobistego spotkania z Jezusem Chrystusem w Eucharystii, jak również do przyjęcia Jego misji.

Realizacja celu ewangelizacyjnego może więc dotyczyć podjęcia nastę- pujących zadań:

– Eucharystia odnawia w wiernych przynależność do Chrystusa i Ko- ścioła (rola wspólnoty, w której przeżywamy Eucharystię);

– Eucharystia wprowadza w nowy eucharystyczny styl życia;

– Eucharystia buduje duchowość i kulturę eucharystyczną;

– Eucharystia jest miejscem odczytania misji wiernych świeckich;

– Eucharystia jest fundamentem duchowości kapłańskiej;

– Eucharystia kształtuje styl życia osób konsekrowanych;

– Eucharystia kształtuje kult Miłosierdzia Bożego;

– znaczenie Eucharystii w życiu błogosławionych i świętych.

9 Por. Jan Paweł II, list apostolski Dies Domini, nr 8n.

CEL INICJACYJNY

Znaczna część istotnych treści, które odkrywamy w misterium Eucha- rystii, pozostaje w świadomości wielu jej uczestników jedynie czymś dekla- rowanym. Bardzo często brakuje osobistego odniesienia do sprawowanej tajemnicy, a co za tym idzie, również osobistego zachwytu nad nią oraz prze- konania o możliwości zbliżenia się do niej. Dotyczy to zwłaszcza tych elemen- tów Eucharystii, które odsłaniają przed wiernymi perspektywę przemiany i nowego ukierunkowania w życiu.

Najskuteczniejszą metodą wprowadzenia wierzących w ten obszar po- zostaje katecheza mistagogiczna, która objaśnia znaczenie przeżywanej Eu- charystii (przyjętej Komunii) i wskazuje na praktyczne konsekwencje, które wynikają z udziału w niej, dla życia we wspólnocie chrześcijańskiej. Podej- mując temat misji wynikającej z udziału w Eucharystii, należy zwrócić uwagę na objaśnienie wewnętrznej relacji pomiędzy wiarą a celebracją oraz relacji pomiędzy celebracją a codziennym życiem. W sposób szczególny dotyczy to następujących zadań:

– uznanie Eucharystii jako źródła i szczytu kościelnej egzystencji;

– odkrycie przemieniającej mocy Eucharystii oraz możliwości upodob- nienia się do Jezusa Chrystusa;

– przyjęcie Eucharystii jako daru, który przemienia nasze życie w du- chowy kult składany Bogu;

– doświadczenie celebracji eucharystycznej, która uobecnia i przybli- ża dar z własnego życia złożony przez Jezusa Chrystusa na krzyżu;

– odkrycie w Eucharystii mocy integrującej wspólnotę Ludu Bożego;

– troska o przekaz wiary w naszych rodzinach;

– przywilej i  obowiązek uczestniczenia w  niedzielnej i  świątecznej Mszy św.;

– potrzeba formowania katechetów mistagogów.

CEL FORMACYJNY

Realizując cel formacyjny, zwracamy uwagę na kształtowanie świado- mości, przekonań i postaw w relacji do Eucharystii, aby jej uczestnicy mogli osiągnąć dojrzałą osobowość, aby cieszyli się stałym rozwojem życia eucha- rystycznego oraz stali się świadkami jej skuteczności w otaczającym świecie.

Realizacja celu formacyjnego dotyka wymiaru ludzkiego, duchowego, inte-

lektualnego i  apostolskiego, jak również harmonizuje rozwój w  podanych wyżej obszarach. W realizacji celu formacyjnego akcent należy położyć na następujących zagadnieniach:

– ponowne odczytanie i pogłębienie teologii dnia Pańskiego (wymiar paschalny i świętowanie dnia Pańskiego, jego początki, znaczenie dla życia wiary oraz jego związek z Eucharystią);

– wymiary świętowania dnia Pańskiego (Dies Domini, Dies Christi i Dies Hominis);

– życie jako ofiara składana Bogu z samego siebie;

– Eucharystia a wyzwolenie przyniesione nam przez Jezusa Chrystusa;

– sens chrześcijańskiej egzystencji, sposób przeżywania czasu oraz re- lacji w perspektywie eucharystycznej;

– eucharystyczny wymiar pracy formacyjnej wspólnot apostolskich;

– formacja eucharystyczna parafian przez pierwsze piątki miesiąca;

– miejsce Eucharystii w misjach i rekolekcjach parafialnych;

– sposób sprawowania lub uczestniczenia w  Eucharystii jako forma oddziaływania apostolskiego.

CEL SPOŁECZNY

Realizacja celu społecznego uświadamia adresatom programu dusz- pasterskiego o obowiązku dzielenia się chlebem życia, który otrzymaliśmy na Mszy Świętej. Eucharystia, będąca m.in. przestrzenią spotkania z Bogiem, kieruje wiernych ku konkretnym postawom i  wyborom, które ostatecznie przyjmują postać chrześcijańskiego świadectwa. W tak pojętej realizacji celu społecznego mieści się również współpraca z  innymi organizacjami, które troszczą się o  autentyczne dobro wspólne. Działania te dookreśla refleksja nad następującymi kwestiami:

– odkrywanie niedzieli jako święta eucharystycznego i rodzinnego;

– Eucharystia jako podstawa i siła apostolatu;

– świadectwo i  misja znakami pogłębionej świadomości euchary- stycznej;

– pogłębienie związku pomiędzy tajemnicą Eucharystii a troska o au- tentyczne dobro wspólne (np.: troska o  pokój, sprawiedliwość, pojednanie i przebaczenie);

– Eucharystia a ewangelizacja kultury;

– Eucharystia źródłem braterstwa ludzi;

– znaczenie Eucharystii w dobie pandemii koronawirusa (nowa wraż- liwość na bliźniego, troska o zachowanie więzi ze wspólnotą parafialną, trans- misje Mszy Świętej itp.).

Temat, hasło i symbol

Zgodnie z  wieloletnią tradycją Komisja Duszpasterstwa prezentuje kolejne lata realizacji programu duszpasterskiego w ujęciu hasłowym oraz z odpowiednią symboliką (logo).

Rok 2021/2022

• Tematyka: „Odkrywanie konsekwencji udziału w Uczcie Euchary- stycznej oraz misji, której udziela jej uczestnikom Jezus Chrystus”.

• Hasło: „Posłani w pokoju Chrystusa”.

• Motto biblijne: „Ten, kto Mnie spożywa, będzie żył przeze Mnie”

(J 6,57).

• Logo: kielich z hostią, w którą została wpisana kropla krwi symbo- lizująca życie. Logo uzupełnia tytuł trzyletniego programu dusz- pasterskiego: „Eucharystia daje życie. 2019–2022”.

Przybliżone elementy nowego programu duszpasterskiego zostaną rozwinięte i zaprezentowane w pięciu zeszytach tematycznych (teologiczno- -pastoralny, homiletyczny, liturgiczny, katechetyczny i maryjny).

II. MATERIAŁY POMOCNICZE

ks. dr Bogusław Wolański Legnica

„Świętowanie niedzieli a misja”.

Teologiczno-pastoralne przesłanki chrześcijańskiego przeżywania dnia Pańskiego

Trzecia część ogólnopolskiego programu duszpasterskiego na lata 2019–2022 „Eucharystia daje życie” podejmuje tematykę skutków udziału wiernych we Mszy św. W centrum uwagi znalazły się wysiłki na rzecz bar- dziej świadomego udziału wiernych w Eucharystii oraz odkrywania zadań, które są konsekwencją przyjmowania Komunii św. W tym opracowaniu po- dejmiemy próbę refleksji na temat wpływu właściwego świętowania niedzieli na misyjną postawę katolików.

Wybór misyjny

W roku 1990 św. Jan Paweł II opublikował encyklikę Redemptoris mis- sio, w której wezwał na nowo do podjęcia działań misyjnych. Zauważył on, że misja powierzona Kościołowi przez Pana Jezusa nie została jeszcze wypełnio- na do końca. Tak naprawdę misja ta dopiero się rozpoczyna i na jej potrzeby należy zaangażować wszystkie siły. Duch Święty przynagla do głoszenia wiel- kich dzieł Bożych¹⁰.

Kościół na nowo musi odczytać wezwanie do zaangażowania misyj- nego. Dotyczy ono wszystkich chrześcijan, każdej diecezji, parafii, instytucji i organizacji kościelnej. Celem zaangażowania misyjnego jest odnowa wiary i życia chrześcijańskiego. Misje bowiem odnawiają Kościół, wzmacniają wia- rę i  tożsamość chrześcijańską, nadają życiu chrześcijańskiemu nowy entu- zjazm i nowe uzasadnienie¹¹.

Nikt wierzący w Chrystusa, żadna instytucja Kościoła nie może uchy- lić się od tego najważniejszego obowiązku: głoszenia Chrystusa wszystkim

10 Jan Paweł II, encyklika Redemptoris missio, nr 1, Wrocław 1995, s. 3.

11 Tamże, nr 2, s. 4–5.

ludom¹². Misjonarz wezwany jest do wiary w przemieniającą moc Dobrej No- winy i do głoszenia tego, co św. Łukasz tak dobrze ukazuje w swej Ewangelii, mianowicie otwarcia się na miłość i miłosierdzie Boga, doświadczenie całko- witego wyzwolenia, sięgającego aż do korzenia wszelkiego zła, do grzechu¹³.

Podstawową i  niezastąpioną formą misji jest świadectwo. Człowiek współczesny bardziej wierzy świadkom aniżeli nauczycielom. Natomiast naj- lepszym świadectwem jest samo życie misjonarza, rodziny chrześcijańskiej i kościelnej wspólnoty, które uwidacznia nowy sposób postępowania. Misjo- narz, który mimo wszystkich ludzkich ograniczeń i braków żyje w prostocie na wzór Chrystusa, jest znakiem Boga i rzeczywistości transcendentnych¹⁴.

Dopełnieniem i potwierdzeniem refleksji św. Jana Pawła II jest adhor- tacja apostolska papieża Franciszka Evangelii gaudium. Jej treść wyraża ma- rzenie Ojca Świętego o  wyborze misyjnym zdolnym przemienić wszystko, aby zwyczaje, style, rozkłady zajęć, język i wszelkie struktury kościelne stały się raczej odpowiednim kanałem do ewangelizowania dzisiejszego świata niż do zachowania stanu rzeczy. Reforma struktur wymagających odnowy dusz- pasterskiej ma sprawić, by stały się one bardziej misyjne, by duszpasterstwo zwyczajne we wszystkich swych formach rozszerzało swój zasięg i było bar- dziej otwarte, by doprowadziło zaangażowanych w nie ludzi do przyjęcia sta- łej postawy „wyjścia” i sprzyjało udzieleniu pozytywnej odpowiedzi ze strony tych wszystkich, którym Jezus ofiaruje swoją przyjaźń¹⁵. Jeśli coś ma wywołać święte oburzenie, zaniepokoić i przyprawić o wyrzuty sumienia, to niech to będzie fakt, że tylu naszych braci żyje pozbawionych siły, światła i pociechy płynącej z przyjaźni z Jezusem Chrystusem, bez przygarniającej ich wspólno- ty wiary, bez perspektywy sensu życia¹⁶.

Serce tygodnia

W  ramach przygotowania do przeżywania Wielkiego Jubileuszu 2000-lecia chrześcijaństwa w roku 1998 św. Jan Paweł II napisał list Dies Do-

12 Tamże, nr 3, s. 7.

13 Tamże, nr 23, s. 35.

14 Tamże, nr 42, s. 65–66.

15 Franciszek, adhortacja apostolska Evangelii gaudium, nr 27. vatican.va/content/francesco/

pl/apost_exhortations/documents/papa-francesco_esortazione-ap_20131124_evangelii- gaudium.html [dostęp: 17.02.2021].

16 Tamże, nr 49.

mini, poświęcony świętowaniu niedzieli. Ojciec Święty zauważył, że „u progu trzeciego tysiąclecia świętowanie chrześcijańskiej niedzieli ze względu na zawarte w niej znaczenia i wymiary, powiązane z podstawowymi prawdami wiary pozostaje kluczowym elementem chrześcijańskiej tożsamości”¹⁷. Nie- dziela stanowi centrum chrześcijańskiego życia. Ponowne odkrycie sensu dnia Pańskiego jest łaską, o  którą należy prosić, by przede wszystkim dać odpowiedź na prawdziwe i  głębokie pragnienia każdego człowieka. Czas ofiarowany Chrystusowi jest zyskiem, przez który nadajemy głęboko ludzki charakter naszym relacjom z innymi oraz naszemu życiu¹⁸.

Zwróćmy uwagę na dwa ważne fragmenty tego listu. Św. Jan Paweł II zauważył, że uczniowie Chrystusa, przyjmując Chleb życia, czerpią moc ze Zmartwychwstałego i  Jego Ducha, aby przygotować się do podjęcia zadań, które ich czekają. Dla chrześcijanina, który jest posłany do świata, celebracja eucharystyczna nie kończy się w świątyni. Podobnie jak pierwsi świadkowie zmartwychwstania, również chrześcijanie gromadzący się w każdą niedzielę są powołani do tego, by w codziennym życiu być ewangelizatorami i świadkami¹⁹. Eucharystia została nazwana sercem niedzieli. Z tego powodu na prze- strzeni wieków pasterze często przypominali o konieczności uczestniczenia w zgromadzeniu liturgicznym²⁰. Trudno sobie wyobrazić przeżywanie dnia Pańskiego bez bijącego serca, które nadaje właściwy rytm życiu człowieka.

Wychodząc od tej refleksji, możemy powiedzieć, że właściwie przeżyta niedziela, podobnie jak niedzielna Eucharystia, ma prowadzić do ewangeli- zacji, czyli postawy misyjnej, postawy wyjścia, a także do świadectwa. Ana- logicznie możemy stwierdzić, że jak niedzielna Msza św. staje się sercem niedzieli, tak przeżywana przez chrześcijanina niedziela staje się sercem ca- łego tygodnia. Dobrze przeżyty dzień Pański nadaje właściwy rytm kolejnym dniom tygodnia, sprowadza wszystko do właściwych proporcji.

17 Jan Paweł II, list apostolski Dies Domini, nr 30. Wrocław 2000 [dalej DD], s. 36.

18 Tamże, nr 7, s. 7.

19 Tamże, nr 45, s. 56.

20 Tamże, nr 46, s. 57.

Niedziela dniem wiary

W każdej epoce ludzie wybierali dni, które w sposób szczególny po- święcali kultowi religijnemu. Przykładowo Rzymianie mieli 132 dni w roku, w które oddawali kultyczną cześć bóstwom. W Starym Testamencie szczegól- nym czasem poświęconym Jahwe był szabat, siódmy dzień tygodnia²¹. Termin szabat w języku polskim oznacza: zaprzestać, zaniechać, odpoczywać, święto- wać. W tym dniu Izraelici mieli się zachowywać inaczej niż w pozostałe dni tygodnia. Powinni myśleć o Bożych dziełach stworzenia oraz o Bożych dzie- łach miłosierdzia, a zwłaszcza o uwolnieniu ich z niewoli egipskiej (Pwt 5,15).

Z sakralnego charakteru szabatu wynikała konieczność zaniechania pracy.

Był to dzień absolutnego odpoczynku²².

Najstarsza wspólnota popaschalna obok szabatu wyróżniała niedzie- lę, która jest pierwszym dniem tygodnia, centralnym w  życiu chrześcijań- skim, bo naznaczonym zmartwychwstaniem Jezusa Chrystusa. Jak przeka- zują ewangeliści, chrystofanie Zmartwychwstałego wobec zgromadzonych uczniów, którym towarzyszy dar Ducha Świętego, również następowały pierwszego dnia po szabacie. Zesłanie Ducha Świętego także odbyło się w tym dniu. Wszystkie owe istotne wydarzenia spowodowały, że chrześcijanie, któ- rzy przejęli izraelski rytm tygodnia, zasadniczą wagę przywiązywali jednak do dnia po szabacie, czyli niedzieli²³.

Święty Jan Paweł II w  liście apostolskim Dies Domini użył różnych nazw na określenie niedzieli: pascha tygodnia, pierwszy dzień tygodnia, dzień nowego stworzenia, dzień ósmy – zapowiedź wieczności, dzień Chrystusa – Światłości czy dzień daru Ducha Świętego. Terminy te prowadzą do nazwania niedzieli dniem wiary. Przeżywając ten dzień, każdy z uczniów Chrystusa na nowo przeżywa w swoim „dzisiaj” pierwsze objawienie się zmartwychwstałe- go Pana. W tym dniu wierni na nowo słyszą wezwanie Jezusa, które niegdyś było skierowane do św. Tomasza: „Podnieś tutaj swój palec i zobacz moje ręce.

Podnieś rękę i włóż [ją] do mego boku, i nie bądź niedowiarkiem, lecz wierzą- cym” (J 20,27).

21 A. Rojewski, Dzień Chrystusa – Dzień Kościoła. Teologiczno-pastoralne aspekty świętowa- nia niedzieli, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, 41, 1988, nr 5, s. 416.

22 J. Czerski, Dzień święty w Starym i Nowym Testamencie, w: Niedziela w społeczeństwie pluralistycznym, red. E. Mateja, R. Pierskała. Opole 2001, s. 21–22.

23 Tamże, s. 28–29.

Podczas niedzielnej liturgii eucharystycznej, ale również w inne uro- czystości odmawia się wyznanie wiary. Uczestnicy Mszy św. mają okazję, by wrócić do wydarzenia chrztu św. i na nowo wyznać wiarę w Boga. Credo uwypukla charakter chrzcielny i paschalny niedzieli, czyniąc z niej dzień od- nowienia chrzcielnych postanowień wierności Chrystusowi i Jego Ewangelii.

Wierni, przyjmując słowo i spożywając Ciało Pańskie, patrzą jakby w oczy samemu Chrystusowi, obecnemu w „świętych znakach”, i razem z apostołem Tomaszem wyznają: „Pan mój i Bóg mój” (J 20,28).

Każdy chrześcijanin powinien sobie uświadomić, że nie może żyć wia- rą i w pełni uczestniczyć w życiu chrześcijańskiej wspólnoty, jeśli zaniedbuje regularną praktykę niedzielnej Mszy św. Należy dołożyć szczególnej troski, by była ona starannie przygotowana. Celebracji niedzielnej należy nadać charakter świąteczny, jaki powinien mieć dzień upamiętniający zmartwych- wstanie Pana²⁴. Tak przeżyta niedzielna Msza św. wywiera głęboki wpływ na życie wiernych. Pozwala im żyć na „sposób dnia Pańskiego”, jak powiedział św. Ignacy z  Antiochii. Takie przeżywanie codzienności „[…] oznacza życie w świadomości wyzwolenia przyniesionego przez Chrystusa oraz realizowa- nie własnej egzystencji jako ofiary składanej Bogu z samego siebie, aby Jego zwycięstwo objawiało się w pełni wszystkim ludziom poprzez postępowanie wewnętrznie odnowione”²⁵.

Niedziela dniem przygotowania do ewangelizacji

12 października 2010 roku papież Benedykt XVI opublikował list apostolski w formie motu proprio Ubicumque et semper, powołujący do ży- cia nową dykasterię Kurii Rzymskiej – Papieską Radę ds. Krzewienia Nowej Ewangelizacji. Kilka dni wcześniej, 30 września 2010 roku, światło dzienne ujrzała adhortacja apostolska Verbum Domini, będąca owocem Synodu Bi- skupów z 2008 roku, poświęcona słowu Bożemu w życiu i misji Kościoła. Oba wydarzenia pokazują ewangelizację jako priorytet w życiu i działalności Ko- ścioła. Świat współczesny głodny jest słowa Bożego i ono musi być mu dane.

24 II Polski Synod Plenarny, Liturgia Kościoła po Soborze Watykańskim II, nr. 86–87, Poznań 2001, s. 205.

25 Benedykt XVI, adhortacja apostolska Sacramentum Caritatis, nr 72 [dalej SC], http,//

www.vatican.va/content/benedict-xvi/pl/apost_exhortations/documents/hf_ben-xvi_

exh_20070222_sacramentum-caritatis.html [dostęp: 20.02.2021].

Posłannictwem Kościoła, jak napisał Benedykt XVI we wspomnianej adhorta- cji apostolskiej, jest głoszenie słowa Bożego światu.

Odnowa Kościoła i otaczającej nas rzeczywistości dokonuje się m.in.

przez świadectwo, jakie dają swoim życiem wierzący. Chrześcijanie są fak- tycznie powołani do tego, aby przez samo swoje istnienie w świecie ukazywać blask słowa prawdy, które pozostawił nam Pan Jezus²⁶. Na wagę świadectwa życia chrześcijańskiego w procesie ewangelizacji świata zwrócił uwagę pa- pież Paweł VI w  adhortacji apostolskiej Evangelii nuntiandi. Przypomniał, że „w Kościele za pierwszy środek ewangelizowania należy uważać świadec- two życia prawdziwie chrześcijańskiego, które trwa w nierozłącznej wspól- nocie z Bogiem, a zarazem w nieograniczonej gorącości ducha poświęcania się dla innych. Jak to ostatnio powiedzieliśmy do grupy świeckich, «człowiek naszych czasów chętniej słucha świadków aniżeli nauczycieli; a jeśli słucha nauczycieli, to dlatego, że są świadkami»”²⁷.

Wierni gromadzący się w niedzielę w świątyni, podobnie jak pierw- si świadkowie zmartwychwstania, są powołani, by w codziennym życiu być ewangelizatorami i  świadkami. Stąd też należy na nowo odkryć i  mocniej podkreślić wymowę modlitwy po Komunii oraz obrzędów końcowych: bło- gosławieństwa i rozesłania. Wówczas wierni uświadomią sobie wagę odpo- wiedzialności, jaka została im powierzona. Uczeń Chrystusa, gdy wraca po niedzielnej Mszy św. do swojego środowiska, ma za zadanie uczynić z całego swego życia dar, duchową ofiarę miłą Bogu (por. Rz 12,1)²⁸. Chrześcijanin ni- gdy nie może uważać, że wiara jest sprawą prywatną. Jest ona decyzją o tym, że jest się z Panem. Wiara jako akt wolności wymaga również odpowiedzial- ności społecznej za to, w co się wierzy²⁹.

Świadectwo życia chrześcijańskiego przyczynia się do postępu pracy ewangelizacyjnej Kościoła oraz do odnowy świata w duchu Chrystusowym.

Istnieje wiele miejsc, do których orędzie chrześcijańskie może dotrzeć tylko dzięki odpowiedniej postawie chrześcijan świeckich. Przez świadectwo wia-

26 Tenże, list apostolski Porta Fidei, nr 6 [dalej PF], www.vatican.va/content/benedict–xvi/

pl/motu_proprio/documents/hf_ben-xvi_motu-proprio_20111011_porta-fidei.html [dostęp:

18.03.2021].

27 Paweł VI, adhortacja Evangelii nuntiandi, nr 41, www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pa- wel_vi/adhortacje/evangelii_nuntiandi.html [edycja, 17.03.2021].

28 DD nr 45, s. 56–57.

29 PF nr 10.

ry Kościół nawiązuje zbawczy dialog z ludźmi nieznającymi jeszcze Chrystu- sa. Jest ono niezbędne do urzeczywistnienia misji Kościoła³⁰.

Ważną sprawą jest to, aby środowiska parafialne, pragnąc przygo- tować wiernych do dzieła ewangelizacji, organizowały wokół niedzielnej celebracji eucharystycznej inne inicjatywy właściwe dla chrześcijańskiej wspólnoty: spotkania przyjacielskie, spotkania służące formacji wiary dzie- ci, młodzieży oraz dorosłych, pielgrzymki, dzieła charytatywne oraz różne formy modlitwy³¹. Pozytywną rolę mogą w  tym względzie odegrać lokalne ośrodki pielgrzymkowe i sanktuaria, do których wierni mogą pielgrzymować w niedzielne popołudnia³².

Przeżywanie niedzieli

Ażeby doświadczyć obecności Zmartwychwstałego, rodzina chrześci- jańska powinna pozwolić, by oświecało ją światło niedzielnej Eucharystii.

Uczestnicząc we Mszy św., uświęca czas oraz przestrzeń rodzinną, ofiaruje energię i zasoby, uczy się, że życie nie ogranicza się do zaspokajania potrzeb, ale jest budowaniem relacji. Podczas Mszy św. rodzina pożywia się Słowem i Chlebem, które nadają smak i sens słowom i pożywieniu, jakimi dzieli się w domu. Pamięć o Ukrzyżowanym i Zmartwychwstałym odróżnia niedzielę od czasu wolnego: jeżeli nie spotykamy Chrystusa, to nie ma święta, to Komu- nia jest zaledwie sentymentem, a miłość sprowadza się do gestu solidarności, który jednak nie buduje chrześcijańskiej wspólnoty oraz nie wychowuje do misji³³.

W wyniku niekorzystnych przemian kulturowych, które wykluczają świąteczny charakter niedzieli, wielu ludzi zatraciło zdolność świętowania.

Nawet jeśli mają dzień wolny od pracy i spędzają ten czas w domu, często nie wiedzą, jak go zorganizować. Wydaje im się, że najbardziej pożyteczne jest ciągłe robienie „czegoś”. Ważne jest, by na nowo przypominać rodzinom, że niedziela to dzień święty, inny od sześciu pozostałych dni, które są powsze-

30 W. Przygoda, Laikat i formy apostolstwa świeckich, w: Teologia pastoralna, t. 1. Teologia pastoralna fundamentalna, red. R. Kamiński. Lublin 2000, s. 404.

31 SC nr 73.

32 H. Sobeczko, Świętowanie niedzieli w parafii. Wprowadzenie do dyskusji panelowej, w: Niedziela w społeczeństwie pluralistycznym, s. 158.

33 B. Wolański, Dbać o świąteczny charakter dnia Pańskiego – niedzieli, w: Jak świętować niedzielę?, red. B. Drożdż. Legnica 2012, s. 11–12.

dnie. Dlatego warto odpowiedzieć na pytanie: co katolik powinien robić w niedzielę? Propozycje są następujące: pomyśleć o Bogu i wieczności; uczest- niczyć we Mszy św. i zadbać o wspólną modlitwę; przeżyć czas w gronie ro- dziny i przyjaciół; przeznaczyć go na odpoczynek na łonie natury; pamiętać o lekturze Pisma Świętego i literatury religijnej; znaleźć czas na rozmowy ro- dzinne; pamiętać o chorych i samotnych; odwiedzić groby zmarłych; zadbać o świąteczny posiłek przy rodzinnym stole; podkreślić dzień świąteczny od- świętnym strojem³⁴.

34 Tamże, s. 12–13.

ks. dr hab. Arkadiusz Wuwer UŚ WT

Katowice

„Posłani w pokoju Chrystusa” do świata [po] pandemii

„Dalecy od prawdy są ci, którzy wiedząc, że nie mamy tu trwałego mia- sta, ale szukamy przyszłego, uważają, że mogą z tego powodu zaniedbywać swoje obowiązki doczesne, nie zdając sobie sprawy, że właśnie przez wiarę są jeszcze bardziej zobowiązani do ich wypełniania, zgodnie z powołaniem, które każdemu zostało udzielone”.

Sobór ekumeniczny Watykański II³⁵

Wydaje się, że jedną z  najpilniejszych kwestii, jakie aktualnie stoją przed wspólnotą Kościoła i przed każdym jego członkiem, jest kwestia prze- konującego, komunikatywnego uzasadnienia wartości i potrzeby zaangażo- wania społecznego, kulturowego i politycznego ze strony wierzącego, a tym samym także natury, stopnia i sposobów włączenia wiary w rzeczywistości ziemskie.

Wprowadzenie

Teologiczno-moralna refleksja nad tymi zagadnieniami zawiera się w  bogatej literaturze i  w  przeszłości była przedmiotem wielu spotkań na- ukowych i konferencji. Generalnie podąża ona w dwóch kierunkach. Pierw- szy w centrum stawia prawdę o historiozbawczym fundamencie moralności katolickiej jako moralności Nowego Przymierza w Chrystusie. Odwołuje się w pierwszym rzędzie do objawienia i koncentruje na eklezjalnej perspekty- wie życia chrześcijańskiego. W  konsekwencji spojrzenie na problematykę zaangażowania prowadzi do podkreślenia centralnego charakteru miłości

35 KDK nr 43.

w życiu chrześcijańskim oraz do biblijnej wizji życia społecznego³⁶. Kierunek drugi wskazuje natomiast drogę porządku naturalnoprawnego, czyli chrze- ścijańskiej koncepcji osoby interpretowanej w  duchu personalizmu. Obo- wiązek zaangażowania społecznego jest tu odpowiedzią na wyzwania, jakie dla moralności chrześcijańskiej płyną ze strony świata i dylematów współ- czesności³⁷. Dopiero jednak łączący te dwa wątki komplementarny sposób poszukiwania podstaw uzasadniających i opisujących misję Kościoła i kato- lików w życiu społecznym pozwala na uniknięcie jednostronności i skrajno- ści interpretacyjnych. Wskazuje bowiem zarówno na konieczność głębszego zaangażowania się w życie społeczne, które nie może prowadzić do osłabienia istoty Dobrej Nowiny, jak i na perspektywę zbawczą, która nie może z kolei oznaczać lekceważenia doczesnego wymiaru życia³⁸.

O  ile takie traktowanie tematyki pojawia się stosunkowo często, to znacznie rzadziej wskazuje się na dynamiczny współczesny kontekst spo- łeczny i  zmienny poziom wrażliwości etycznej, które utrudniają przyjęcie moralnego nakazu zaangażowania w życie społeczne i zastosowanie się do niego. W  taki nurt rozważań pragnie się wpisać niniejszy tekst, w  którym chcemy opisać niektóre cechy współczesnego tła społecznego, mające wpływ na owo posłannictwo chrześcijan wypływające z Eucharystii, oraz podkreślić konieczność i warunki rekonstrukcji najważniejszych wątków osłabionej lub przerwanej relacji pomiędzy świadomością chrześcijańską a  świadomością społeczną³⁹. Są to kwestie ważne, ponieważ jeśliby do takiego zharmonizowa- nia w najbliższym czasie nie doszło, wówczas „po epoce «wielkiego zaanga-

36 „Pełna realizacja ludzkiej osoby, dokonana w Chrystusie dzięki darowi Ducha Świętego, dojrzewa w historii i urzeczywistnia się za pośrednictwem relacji osoby z innymi osobami, relacji, które osiągają swoją doskonałość dzięki zaangażowaniu zmierzającemu do ulepsze- nia świata, w sprawiedliwości i pokoju”. KNSK, nr 58.

37 „Wymogi [dobra wspólnego] dotyczą przede wszystkim zaangażowania na rzecz pokoju, organizacji władz państwowych, trwałego porządku prawnego, ochrony środowiska natu- ralnego, zabezpieczenia istotnych potrzeb człowieka, będących w niektórych wypadkach jednocześnie jego prawami, pożywienia, mieszkania, pracy, wykształcenia i dostępu do kul- tury, środków komunikacji, zdrowia, swobodnego przepływu informacji i ochrony wolności religijnej. Nie można zapominać o wkładzie, jaki każdy naród ma obowiązek wnosić we współpracę międzynarodową, ze względu na dobro wspólne całej ludzkości, a także przy- szłych pokoleń”. KNSK, nr 166.

38 Zob. Zaangażowanie chrześcijan w życiu społecznym, red. A. Marcol, Opole 1994.

39 Por. P. Donati, Pensiero sociale cristiano e società post-moderna, [collana „Polis” nr 8], Roma 1997.

żowania» pogłębią się jeszcze bardziej czasy «wielkiego od-angażowania»”⁴⁰. W  przeciwieństwie do chrześcijańskiej „communio” – za przywilej bycia w takiej „od-angażowanej” społeczności trzeba jednak słono „płacić […] wa- lutą wolności”⁴¹.

Bierność jako konsekwencja zdezorientowania

„Społeczeństwo obywatelskie znajduje się obecnie w centrum złożone- go procesu kulturowego, który ukazuje koniec pewnej epoki i zarazem zdra- dza niepewność w obliczu pojawiających się na horyzoncie nowych czasów”.

Kongregacja Nauki Wiary⁴²

W roku 1992 Emmanuel Levinas, poproszony przez intelektualistów żydowskich o wskazanie najbardziej aktualnej w najbliższej przyszłości te- matyki, bez chwili wahania wymienił „czas zdezorientowany” (le temps dé- sorienté). Po niemal 30 latach wydaje się, że ten filozof dialogu miał rację.

Współczesna „dezorientacja” jest wielowymiarowa: dotyczy zarówno onto- logii – początku, sensu i celu istnienia, jak i aksjologii – co znajduje wyraz np. w licytacjach wielu samozwańczych lub instytucjonalnych „autorytetów”, diametralnie przebudowujących znaczenie wartości, czy też pojmowania do- bra i zła z dramatycznymi nieraz konsekwencjami dla poszczególnych osób i społeczeństw. W takim świecie, który Wojciech Świątkiewicz zwykł nazy- wać „światem kulturowej wichrowatości”, zagubieniu ulega także sakralny wymiar świętowania w ogóle, a celebrowania Dies Domini w szczególności⁴³. Jeśli chcemy zastanowić się nad społecznym zaangażowaniem „po- słanych w pokoju Chrystusa”, powinniśmy w pierwszym rzędzie mieć świa- domość skutków tych dynamicznych procesów społecznych, których do- świadczamy ze zdwojoną siłą w  czasie pandemii. W  aktualnym kontekście wzmocnieniu i przyspieszeniu ulegają bowiem cztery postawy wymieniane i opisywane przez Anthony’ego Giddensa. Pierwsza streszcza się w dewizie

40 Z. Bauman, Wspólnota. W poszukiwaniu bezpieczeństwa w niepewnym świecie, przekł.

J. Margański, Kraków 2008, s. 57.

41 Tamże, s. 10.

42 Kongregacja Nauki Wiary, Nota doktrynalna dotycząca pewnych kwestii związanych z udziałem i postawą polityków w życiu politycznym, 24.11.2002, nr 2.

43 Zob. W. Świątkiewicz, Między sekularyzacją a deprywatyzacją. Socjologiczne refleksje wo- kół polskiej religijności w kontekście europejskim, Katowice 2010.

„mam dość swoich zmartwień”. Jest pragmatyczną akceptacją życia takiego, jakim jest, skupieniem się na rozwiązywaniu codziennych życiowych proble- mów i wypieraniem zagrożeń i niepewności ze sfery świadomości. W takim projekcie życia kwestia świętowania niedzieli zostaje sprowadzona do akcep- tacji dominujących reguł i rytmów życia, co łatwo przekształca się w uwolnie- nie od kościelnych czy religijnych zobowiązań, skoro mogą one przeszkadzać czy utrudniać bieżące zaspokajanie innych potrzeb. Druga postawa – „zawsze znajdzie się jakieś wyjście” – wyraża konsekwentny optymizm i wiarę w to, że zagrożenia i niepewność dadzą się uniknąć i pokonać dzięki Opatrzności, dobremu losowi, nauce i technice czy wreszcie wrodzonej rozumności ludzi.

Niedzielny odpoczynek i kościelne nabożeństwo mogą być tu szansą na bu- dowanie akceptowanych proporcji między pracą i  odpoczynkiem, sacrum i profanum w kulturze. Zatroskanie o świętowanie niedzieli może też łączyć w sobie obydwa jej aspekty: kulturowy i religijny. Trzecia postawa wyraża się w przekonaniu, że „skoro i tak wszyscy umrzemy, to przynajmniej cieszmy się życiem”. Oznacza to cyniczny pesymizm godzący się z nieuchronnością zagrożeń, które muszą prędzej czy później uderzyć, i wobec tego zalecający skrócenie horyzontu czasowego, życie chwilą czy dniem dzisiejszym i korzy- stanie z hedonistycznych przyjemności. Skoro życie jest karnawałem, to tym bardziej niedzielny czas wolny może być nim nasycony. Nie ma tu miejsca na eksponowanie pierwiastków sacrum. Czwartą postawę opisuje przekonanie, że „wszyscy razem możemy się przed tym obronić”, co oznacza radykalną walkę ze źródłami zagrożeń przez mobilizację opinii, organizowanie kampa- nii propagandowych czy też tworzenie ruchów społecznych. Nową społeczną rzeczywistość próbują ogarnąć inicjatywy, ruchy religijne, a także orientacje fundamentalistyczne wyrastające z  doświadczenia szybkich i  nie do końca zrozumiałych, lecz po swojemu oswojonych zmian społecznych⁴⁴.

W tej perspektywie obrona świętowania jako takiego, zwłaszcza w jego chrześcijańskim wymiarze, jakim jest świętowanie niedzieli, staje się wyzwa- niem i (w pewnym sensie) nowym projektem socjalnym. Znacznie słabiej wi- doczne jest jednak jej „na nowo” przemyślane znaczenie religijne.

44 Zob. A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. Ja i społeczeństwo w epoce późnej nowocze- sności, tłum. A. Szulżycka, Warszawa 2010.

Europejska cywilizacja, nauka, demokracja, społeczeństwo, kapitalizm skupione były wokół miejskich areopagów, których osie tworzyły ratusz, kościół i rynek – podkreśla wspomniany już Wojciech Świątkiewicz. Podej- mowanie inicjatyw na rzecz przywrócenia „rzeczywistej wartości niedzieli”

nie może oznaczać eliminacji „K[k]ościoła” z życia publicznego, który – przy- najmniej z  socjologicznego punktu widzenia –symbolizuje świat wartości i ich hierarchiczne uporządkowanie. W tym kontekście „spory o niedzielę”

dotyczą fundamentalnych, założycielskich wartości kultury europejskiej czy szerzej – chrześcijańskiej. Odnoszą się także do podstaw antropologii podej- mującej pytania o kondycję współczesnego człowieka, o jego relacje wobec sacrum i  profanum⁴⁵. Są sporami o  rolę i  miejsce religii we współczesnym świecie. Religia jest najbardziej rozpowszechnionym i jednocześnie najsku- teczniejszym narzędziem legitymizacji świata. Historyczna rola, jaką odgry- wa religia w tych procesach legitymizacji, polega na jedynej w swoim rodzaju zdolności do umieszczania fenomenu ludzkiej egzystencji na kosmicznym fir- mamencie wieczności. Legitymizacja świata – jego struktur, porządku i sen- su – jest najważniejszą funkcją religii wobec niego. Niepewne konstrukcje

„rzeczywistego” społeczeństwa łączy z rzeczywistością najwyższą i ostatecz- ną. Nadaje ona społecznemu światu fundament rzeczywistości świętej, która leży „po tamtej stronie”, czyniąc jasnym i zrozumiałym kierunek, w którym zdążają świat i ludzkość. Religia legitymizuje świat w jego najbardziej podsta- wowym, globalnym wymiarze; nadaje mu znaczenie i wartość, strukturyzuje i hierarchizuje, wyznacza parametry czasu i przestrzeni, tworząc uniwersum symboliczne, do którego świat należy, a które obejmuje sobą nie tylko świat.

W  perspektywie religii bowiem, gdy jako przykład wziąć tradycję biblijną

„pierwej niż świat”, przed światem jest Bóg, który „na obraz swój i podobień- stwo” stworzył człowieka – konkluduje prof. Świątkiewicz⁴⁶.

Totalny charakter odgórnych procesów globalizacyjnych – z  natury rzeczy uniformizacyjnych i  homogenizujących – wzmacnia dążność do za- chowania własnej, odrębnej tożsamości zakotwiczonej we wspólnej i zrozu- miałej przestrzeni kulturowej oraz politycznej. Simone Weil konkretyzuje tę

45 Zob. Świętowanie niedzieli w wymiarze społeczno-etycznym. XXII Społeczne Sympozjum Piekarskie, red. A. Wuwer, Katowice 2013.

46 Zob. W. Świątkiewicz, Rola religijności w procesach legitymizacji społecznego świata, w: Społeczny świat i jego legitymizacje, red. W. Świątkiewicz, Katowice 1993, s. 25–43.

przestrzeń, mówiąc o potrzebie przynależności i używając pojęcia „zakorze- nienie”: „Zakorzenienie jest być może najważniejszą i najbardziej zapoznaną potrzebą duszy ludzkiej” – pisze. „Zarazem jest to potrzeba, którą trudno określić. Istota ludzka ma korzenie, jeżeli rzeczywiście w  sposób aktywny i naturalny uczestniczy w egzystencji wspólnoty przechowującej jakieś skar- by przeszłości i  obdarzonej poczuciem jutra”⁴⁷. Dzieje się tak dlatego, że

„jedną z najważniejszych potrzeb człowieka jest potrzeba przynależności do jakiejś trwałej wspólnoty, zaspokojenie jej bowiem pozwala eliminować lub minimalizować poczucie samotności”⁴⁸. Nie zapewnia tego ponowoczesność, gdyż – jak udowadniał Ralf Dahrendorf – demokracja polityczna i  gospo- darka rynkowa, pretendujące do zawładnięcia całym horyzontem ludzkie- go życia, to „projekty chłodne”, które „domem nie są; nie dają człowiekowi ani tożsamości, ani poczucia przynależności. W tym sensie pozostawiają go przed drzwiami, na zimnie, bez dachu nad głową. Demokracja i gospodarka rynkowa są ważne, ale nie wszechważne. […] Nie da się utrzymać mechani- zmów społeczeństwa otwartego, jeśli ludzie nie wiedzą, gdzie ich miejsce.

Demokracja i anomia nie tworzą szczęśliwej pary. W końcu anomia niszczy wolność, choćby dlatego, że moralna próżnia, jaką wytwarza, przyciąga fał- szywe bóstwa i złych proroków” – zaznacza Dahrendorf ⁴⁹.

W czasach, w których niepokojąco szybko rośnie „moralna próżnia”, a wraz z nią mnożą się zastępy „fałszywych bóstw” i „złych proroków”, po- głębia się także dystans pomiędzy bogatymi i ubogimi, pomiędzy „sferą glo- balną”, a „społecznościami lokalnymi”. Tam „na dole” wzrasta poczucie utraty kontroli nad technologią, decyzjami politycznymi i zjawiskami społecznymi, czego esencją jest kryzys pandemii COVID-19. Trwały niedorozwój i  ubó- stwo, przestępczość, wojny i  terroryzm, rozruchy i  bunty, kryzysy ekono- miczne i polityczne, zagrożenia środowiska i epidemie najbardziej boleśnie odczuwane są w skali lokalnej, choć ich źródła w znacznej mierze wypływają ze sfery globalnej. W konsekwencji poszerzająca się marginalizacja (wyklu-

47 S. Weil, Myśli, tłum. Cz. Miłosz, Warszawa 1985, s. 144.

48 B. Dziemidok, Globalizacja a kwestia tożsamości narodowej, w: Globalizacja i my. Toż- samość lokalna wobec trendów globalnych, red. R. Piekarski, M. Graban, Kraków 2003, s. 205.

49 R. Dahrendorf, Wolność a więzi społeczne. Uwagi o strukturze pewnej argumentacji, w:

Rozmowy w Castel Gandolfo, przekł. A. Pawelec, Kraków–Warszawa 1996, s. 10.

czenie), np. nieposzanowanie godności drugiego człowieka, lekceważenie waloru solidarności i dobra wspólnego, ma też swoje skutki. Skłania raczej do pasywności, apatii i wiary w szczęśliwy traf, przypadek aniżeli do postaw aktywnych, np. buntu, sprzeciwu, uczestnictwa, współdecydowania⁵⁰. Jednak najgłębszą przyczynę kryzysu, o  której mało kto w  poprawnej politycznie Europie ma odwagę wspomnieć, opisuje Alberto Wagner de Reyna, były am- basador Republiki Peru przy UNESCO. Przyglądając się Europie z perspekty- wy wieku i odległości, diagnozuje, że podstawową przyczyną jej kryzysu jest

„odhumanizowanie humanizmu”, a jego źródłem jest odcięcie się kultury od idei Boga⁵¹.

Równoczesnym przemianom ulega także „wnętrze” współczesnych:

ich sposób widzenia samych siebie, cele jednostkowe i  społeczne, kryteria ocen i priorytety działania, styl życia itd. Kierunek tych przeobrażeń, trud- nych do szczegółowego opisania, świadczy jednak o wzrastającej we współ- czesnych społeczeństwach roli – obok „braku zaufania”, „nieprzejrzystości”

i „globalizacji” – „doświadczenia ryzyka”. A ono wywołuje – jawny lub ukryty – egzystencjalny niepokój.

Wydaje się, że naszkicowane procesy w  różnych proporcjach odno- szą się także do Kościoła, który „nie będąc z tego świata”, jednak „jest w tym świecie”. Wydaje się, że pasywność wobec nakazu budowania ładu społecz- nego i duchowego jest powiązana z zaburzeniem „wewnętrznej równowagi

50 Zob. Z. Bauman, Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, przekł. S. Obirek, Kraków 2006.

Zob. także I. Camacho, Ubóstwo i wykluczenie a nauka społeczna Kościoła, tłum. T. Żeleź- nik, „Społeczeństwo” 1/2000, s. 59–89.

51 A.W. de Reyna, L’homme au XXIe siècle, Catholica 2/2009, w: http,//www.catholica.presse.

fr/2009/12/11/l%E2%80%99homme-au-xxie-siecle/ [dostęp: 11.05.2020].