Lotnictwo, od początku swojego istnienia, zawsze interesowało ludzi.
Było jednak postrzegane jako niebezpieczny sposób spędzania wolnego cza-su. W 1783 r. zdumieni ludzie zachwycali się pierwszym załogowym lotem balonu na ogrzane powietrze1. W XIX w. z podziwem, ale i dozą ostrożności spoglądano na pierwsze loty sterowców (od 1852 r.)2 oraz szybowców (od 1868 r.)3. Od pierwszego lotu samolotu „Flyer 1”, skonstruowanego i obla-tanego przez Orville’a i Wilbura Wrightów w 1903 r., na śmiertelny wypadek czekano do 1909 r. Wtedy podporucznik Armii USA Thomas Selfridge, któ-ry został pasażerem udoskonalonego samolotu braci Wright, zginął w wy-padku podczas pokazu dla wyższych amerykańskich oficerów4. Pilotujący samolot Orville Wright cudem przeżył, wychodząc z wypadku z ciężko poła-manymi żebrami, nogami i biodrami. Przez blisko 6 lat od pierwszego lotu samolotu bracia Wright oraz inni konstruktorzy na całym świecie szczęśli-wie – bez ofiar śmiertelnych i poważnych uszkodzeń ciała, oblatywali swoje maszyny, które jednak często były niszczone w wypadkach. Przez ten czas osiągi samolotów znacząco wzrosły. Możliwość wykonywania prostych ewo-lucji akrobacji5 czy też zasięg pozwalający pokonać np. kanał La Manche6 zachęcały pilotów do coraz bardziej spektakularnych popisów awiacji, które pomimo rozwijających się umiejętności pilotażowych zaczynały być zabój-cze. Przypadek śmierci Selfridge’a rozpoczął lawinę wypadków, rosła liczba śmiertelnych ofiar lotnictwa. Ten przyrost spowodowany był głównie do-strzeżeniem potencjału lotnictwa na polu walki i zintensyfikowania nalotu w szkoleniu i treningu lotniczym. Również moda lotnicza spowodowała, że majętni i odważni śmiałkowie zaczęli próbować swoich sił za sterami pierw-szych samolotów. W 1909 r. zginęły w sumie 3 osoby, następnie w latach:
1910 – 30 osób, 1911 – 70, 1912 – 143, a w 1913 – 200 osób7. Śmiertelne
1 https://en.wikipedia.org/wiki/Hot_air_balloon [dostęp: 20.07.2013].
2 https://en.wikipedia.org/wiki/Henri_Giffard [dostęp: 20.07.2013].
3 https://en.wikipedia.org/wiki/Otto_Lilienthal [dostęp: 20.07.2013].
4 http://www.selfridge.army.mil/History.htmm [dostęp: 20.07.2013].
5 http://en.wikipedia.org/wiki/Wright_brothers [dostęp: 20.07.2013].
6 http://pl.wikipedia.org/wiki/Louis_Bl%C3%A9riot [dostęp: 20.07.2013].
7 E. Klich: Bezpieczeństwo lotów. Wybrane zagadnienia. Warszawa 1999, s. 9.
żniwa lotnictwa nie zatrzymały do dzisiaj jego dynamicznego rozwoju i licz-by wykonywanych lotów. Rozpoznanie statku powietrznego jako szybkiego środka przemieszczania się na większych odległościach spowodowało, że pojawiły się komercyjne oferty transportu lotniczego: w 1909 r. rozpoczęła działalność pierwsza linia lotnicza DELAG, operująca sterowcami produko-wanymi przez przedsiębiorstwo Graffa Zeppelina8. Pierwsze komercyjne po-łączenie lotnicze wykonane samolotem odbyło się w 1914 r. między dwoma miastami na Florydzie w USA – były to St. Petersburg i Tampa9. Transport lotniczy wykorzystujący statki powietrzne cięższe od powietrza rozwija się do dzisiaj. Po blisko stu latach, w 2013 r. IATA10 – organizacja zrzeszająca największych światowych operatorów lotniczych11 miała 240 członków12 – zrzeszonych przewoźników lotniczych13 (aktualnie 257 członków14), którzy na pokładach 24 613 samolotów przewieźli blisko 3 mld pasażerów, 47 mln ton ładunków w transporcie cargo, dając bezpośrednio i pośrednio pracę 57 mln osób. Lotnictwo komercyjne poprzez wygenerowany przychód w wy-sokości 2,2 bln dolarów amerykańskich kontrybuuje światową gospodarkę w wysokości 3,5% rocznie15. Średni roczny przyrost liczby ofiar wypadków lotniczych z lat 1909‒1913 na poziomie 33 osób został zahamowany przez instytucje, organizacje lotnicze oraz specjalistów z zakresu bezpieczeństwa lotniczego. Według ICAO16 w 2013 r. w 90 wypadkach statków powietrz-nych w operacjach komercyjnego transportu lotniczego (ang. Commercial Air Transport, CAT)17 zginęły na świecie 173 osoby. W 2013 r. wartość wskaźnika światowego poziomu bezpieczeństwa lotów w CAT – liczby wy-padków na 1 mln operacji CAT wyniosła 2,818 (por. wykres 1).
8 http://www.britannica.com/topic/Delag [dostęp: 18.06.2015].
9 http://www.flying100years.com/#1914 [dostęp: 18.06.2015].
10 http://www.iata.org [dostęp: 18.06.2015].
11 Operatorem lotniczym jest organizacja posiadająca certyfikat AOC (certyfikat operatora lotniczego, ang.
Air Operator Certificate), który uprawnia do wykonywania operacji lotniczych.
12 IATA Annuual review 2013, http://www.iata.org/about/documents/iata-annual-review-2013-en.pdf [dostęp: 18.06.2015].
13 Przewoźnikiem lotniczym jest operator lotniczy posiadający koncesję na wykonywanie zarobkowego transportu lotniczego (operacje CAT) – zgodnie z uprawnieniami wpisanymi w certyfikacie AOC oraz koncesji.
14 Stan na 18.06.2015 r., https://www.iata.org/about/members/Pages/airline-list.aspx?All=true [dostęp:
18.06.2015].
15 http://www.iata.org/about/documents/iata-annual-review-2013-en.pdf [dostęp: 18.06.2015].
16 Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego, http://www.icao.int/about-icao/Pages/default.aspx [dostęp: 20.07.2015].
17 Operacje lotnicze w lotnictwie cywilnym, których celem jest przewóz pasażerów, ładunku lub poczty za wynagrodzeniem lub na zasadzie innego świadczenia wzajemnego.
18 ICAO Annual Safety Report 2013, http://www.icao.int/safety/Documents/ICAO_2014%20Safety%20 Report_final_02042014_web.pdf [dostęp: 18.06.2015].
Wykres 1. Liczba wypadków lotniczych na milion operacji w świa-towych lotach CAT
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5
2009 2010 2011 2012 2013
Źródło: opracowanie własne na podst.: ICAO Safety report 2014,
http://www.icao.int/safety/Documents/ICAO_2014%20Safety%20Report_
final_02042014_web.pdf [dostęp: 18.06.2015].
Lotnictwo cywilne19 dynamicznie się rozwija. Średni coroczny wzrost liczby operacji lotniczych w transporcie CAT oraz liczby przewiezionych pa-sażerów utrzymuje się na poziomie kilku procent20. Dotyczy to również drugiej gałęzi lotnictwa cywilnego – lotnictwa ogólnego, które w swoich operacjach także użytkuje duże i skomplikowane statki powietrzne21 . Po-równując ten wzrost z przytoczonym wskaźnikiem bezpieczeństwa, który jest opracowany na podstawie z góry założonej liczby operacji (wskaźnik względnej liczby wypadków), można łatwo zauważyć, że wzrost ogólnej liczby operacji powoduje, że przy utrzymaniu się na założonym docelowym poziomie bezpieczeństwa opartego na wskaźniku względnej liczby wypad-ków bezwzględna liczba wypadwypad-ków (liczba wszystkich wypadwypad-ków) wzro-śnie. Dla zmniejszenia liczby ofiar i strat spowodowanych przez zdarzenia lotnicze oraz dla dalszego rozwoju lotnictwa, który przełoży się na efek-tywność transportu pasażerów, towarów i poczty na dużych odległościach oraz ochronę światowej gospodarki przed dysfunkcjami spowodowanymi kryzysem w światowym transporcie lotniczym, należy skupić się na ciągłym podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa lotniczego – istotą bezpieczeństwa jest przetrwanie i rozwój rozpatrywanego podmiotu22 .
Bezpieczeństwo lotnicze, inaczej bezpieczeństwo w lotnictwie (ang.
aviation safety) wiąże się ściśle z ochroną lotnictwa cywilnego (ang. secu-rity), jednakże zupełnie inna jest treść terminów i zakres oraz cel działań
19 Lotnictwo cywilne to inny rodzaj lotnictwa niż lotnictwo państwowe (używające statków powietrznych w służbie wojskowej, celnej, policyjnej). Lotnictwo cywilne wykorzystuje statki powietrzne wpisane do cywilnych rejestrów statków powietrznych.
20 http://www.iata.org/about/documents/iata-annual-review-2013-en.pdf [dostęp: 18.06.2015].
21 Zgodnie z Załącznikami 6 i 19 do Konwencji o międzynarodowym lotnictwie cywilnym
22 A. Czupryński, B. Wiśniewski, J. Zboina: Bezpieczeństwo. Teoria – Badania – Praktyka. Warszawa 2015.
zaliczających się do nich. Ochrona lotnictwa jest związana z aktami bez-prawnej ingerencji (ang. acts of unlawful interference). Zgodnie z Załącz-nikiem 17 do Konwencji o międzynarodowym lotnictwie cywilnym (tzw.
konwencji chicagowskiej) akty bezprawnej ingerencji są to akty lub próby dokonania takich aktów, do których można zaliczyć23:
• bezprawne przejęcie statku powietrznego;
• zniszczenie statku powietrznego w trakcie użytkowania;
• wzięcie zakładników na pokładzie statku powietrznego lub na lotni-skach;
• wtargnięcie siłą na pokład statku powietrznego, na teren portu lotni-czego lub na teren obiektu lotnilotni-czego;
• wniesienie na pokład statku powietrznego lub na teren portu lotnicze-go broni lub niebezpiecznelotnicze-go urządzenia lub materiału służącelotnicze-go do celów przestępczych;
• użycie statku powietrznego podczas jego działania w celu spowodo-wania śmierci, poważnych obrażeń ciała lub poważnych uszkodzeń mienia lub środowiska,
• przekazanie nieprawdziwej informacji mające na celu narażenie na niebezpieczeństwo statku powietrznego w trakcie lotu lub na ziemi, a także pasażerów, załogi, personelu naziemnego lub ogółu społeczeń-stwa, na terenie portu lotniczego lub obiektu lotnictwa cywilnego24 . Wspólną cechą powyższych działań są jasne i negatywne intencje osoby popełniającej taki akt lub próbującej go popełnić. Ochrona lotnictwa cywilnego jest połączeniem środków oraz zasobów ludzkich i materialnych mających na celu zapobieganie popełnianiu aktów bezprawnej ingerencji i reagowanie na takie akty, czyli umyślne i nieuprawnione działanie czło-wieka, które ma na celu ingerowanie w operacje lotnicze i stwarzanie za-grożenia25 .
Treść, zakres i działania w ramach bezpieczeństwa lotniczego zostaną opisane w następnych podrozdziałach.
2. Ewolucja myślenia na temat bezpieczeństwa lotniczego