Obraz wymiany, obraz ludzi wymieniających rzeczy stanowi jedno z najbardziej inspirujących wyobrażeń teoretycznych. A gdy do wymiany rzeczy włącza się generalny ekwiwalent, złoto czy pieniądz, wydaje się, że możliwości filozoficznej imaginacji sięgają
109 Zob. K. Marks, F. Engels: Dzieła. T. 3. Red. I. Strumińska. Warszawa 1961, s. 29.
110 Ibidem, s. 27.
swoich granic: już Heraklit stwierdza, że „Wszystko wymienia się na ogień i ogień na wszystko, jak towary na złoto i złoto na towary”111. Metaforyka wymiany i pieniądza – sama w sobie trudna i niezbyt zrozumiała – służyć będzie za źródło zrozumienia języka, retoryki, a nawet genezy podmiotu transcendentalnego112. Nie będziemy tu powtarzać „diachronicznej metaforyki”113 monetarnej, warto tylko przypomnieć, że porównanie języka i pieniądza znajduje się na przy-kład w tekstach Hobbesa114, Leibniza, Hamanna115. Ta metaforyka116 powraca w dziełach kluczowych bohaterów nowoczesnej humanisty-ki: Nietzschego, gdy pisze o prawdach, które „są złudami, o których zapomniano, że nimi są, metaforami, które się zużyły i utraciły zmysłową siłę wyrazu, monetami, których powierzchnia się starła i które teraz są traktowane jak metal, już nie jak monety”117, czy de Saussure’a, gdy łączy dziedzinę ekonomii politycznej i językoznaw-stwa, gdyż obie dziedziny używają pojęcia wartości i analizują swój przedmiot badań jako „system równoważników, między rzeczami różnego rodzaju: w pierwszej jest to praca i płaca, w drugiej – sig‑
nifiant i signifié”118. Łatwo spostrzec, że metaforyka ekonomiczna ma w tych fragmentach rozmaite zastosowanie: liczenie pieniędzy może być modelem myślenia, prawda wydaje się startą monetą, która przypomina znów substancję, a nie artefakt, natomiast ekonomiczny system wartości inspiruje do skonstruowania podstaw nowoczesnej lingwistyki. Wysiłek wielu badaczy ekonomii literatury zmierzał
111 G.S. Kirk, J.E. Raven, M. Schofield: Filozofia przedsokratejska. Studium krytyczne z wybranymi tekstami. Przeł. J. Lang. Warszawa–Poznań 1999, s. 201.
112 Do Alfreda Sohna -Rethela teorii genezy podmiotu jeszcze wrócę. Podobne uwagi o ekonomicznym pochodzeniu zdolności logicznych przedstawia Schumpeter.
Zob. J.A. Schumpeter: Kapitalizm, socjalizm, demokracja. Przeł. M. Rusiński. Warszawa 2009, s. 151–152.
113 H. Weinrich: Münze und Wort. Untersuchungen an einem Bildfeld. In: Romanica.
Festschrift für Gerhard Rohlfs. Hrsg. H. Weinrich. Halle 1958, s. 510.
114 „Słowa bowiem są liczmanami ludzi mądrych; i liczą oni tylko przy ich po-mocy; dla głupców natomiast słowa są gotówką, którą oni oceniają na podstawie autorytetu Arystotelesa, Cicerona, Tomasza czy jakiegokolwiek innego doktora, byle człowieka”. T. Hobbes: Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świec‑
kiego. Przeł. C. Znamierowski. Warszawa 1954, s. 30.
115 E. Achermann: Worte und Werte. Geld und Sprache bei Gottfried Wilhelm Leibniz, Johann Georg Hamann und Adam Müller. Tübingen 1997.
116 Zob. J. Derrida: Biała mitologia. Metafora w tekście filozoficznym. Przeł. J. Margań-ski. W: J. Derrida: Marginesy filozofii. Przeł. A. Dziadek, J. Margański, P. Pieniążek.
Warszawa 2002.
117 F. Nietzsche: Pisma pozostałe. Przeł. B. Baran. Warszawa 2009, s. 147.
118 F. de Saussure: Kurs językoznawstwa ogólnego. Przeł. K. Kasprzyk. Warszawa 2002, s. 104. Fragment ten omawia Derrida: J. Derrida: Biała mitologia…, s. 272.
będzie do systematyzacji tych intuicji oraz do wyprowadzenia z po-dobieństwa ekonomii i języka spójnej teorii.
Chyba najdalej idącą próbę zbudowania takiej teorii stanowi Jeana -Josepha Goux projekt teoretycznej numizmatyki, który opiera się na połączeniu pięciu dziedzin: ekonomii, psychoanalizy, lingwi-styki, władzy państwowej i rodziny. Dla wspomnianych systemów Goux szuka „generalnych ekwiwalentów”, na które wymienia się wszystko inne, tak jak wszystkie towary wymieniają się na złoto.
Model poszukiwań generalnych ekwiwalentów znajduje Goux w po-czątkowych rozdziałach Kapitału…, w których Marks analizuje towar, jego wartość wymienną i użytkową, by z różnych form wartości wy-wieść formę pieniądza. Projekt numizmatyki opiera się na szukaniu homologii głównie między dziedzinami uporządkowanymi przez strukturalizm – to jakby próba połączenia różnych porządków w jed-ną „hiperstrukturalistyczjed-ną”119 ontologię, którą wytwarza kapitalizm organizujący i kontrolujący wszystkie aspekty życia120. Pięć symbo-licznych ekonomii wyznacza preferowane sposoby funkcjonowania w poszczególnych sferach – głównym sposobem wyrażania wartości produktów zostanie pieniądz, głównym sposobem komunikacji zna-kowej – język, generalnym ekwiwalentem w sferze obiektów pragnie-nia – fallus, a libido relacji intersubiektywnych ześrodkowane będzie wokół figury ojca jako ekwiwalencie innych podmiotów, ostatnim elementem będzie symboliczna monocentryczna władza monarchy121.
„Czarodziejskie analogie”122, o których pisze Lauer, mają pozwolić na odkrycie współzależności między nowoczesnymi systemami domina-cji: logocentryzmem, patriarchalizmem, fallocentryzmem czy domi-nacją wymiany pieniężnej i towarowej – teraz wszystkie te systemy mają stać się elementem jednego procesu wytwarzania generalnych ekwiwalentów123.
Kolejny ważny projekt poszukiwania podobieństw między ekono-mią i literaturą proponuje Marc Shell. We wstępie do Economy of Lite‑
rature przedstawia skrótowo różne ujęcia języka, literatury oraz pracy.
Jego projekt zakłada rezygnację z problemów krytyki marksistowskiej skupionej na badaniach pracy, wyzysku, struktury społecznej. Tu waż-ne są relacje między pieniędzmi a myślami – w zasadzie
ujmowany-119 E. Lauer: Literarischer Monetarismus. Studien zur Homologie von Sinn und Geld bei Goethe, Goux, Sohn ‑Rethel, Simmel und Luhmann. St. Ingbert 1994, s. 63.
120 Zob. J. -J. Goux: Freud, Marx. Ökonomie und Symbolik. Frankfurt am Main–Ber-lin–Wien 1975, s. 18.
121 Zob. J. -J. Goux: Symbolic Economies. After Marx and Freud…, s. 3.
122 E. Lauer: Literarischer Monetarismus…, s. 72.
123 Zob. J. -J. Goux: Symbolic Economies. After Marx and Freud…, s. 4.
mi jako relacje między myślą ekonomiczną, filozoficzną a literaturą124. Decyduje to o idealistycznym i heglowskim charakterze tego projektu, który abstrahuje od historii gospodarczej i społecznej, by przedsta-wiać wyłącznie dialektykę różnych sfer ducha. Zakładana we wstępie dialektyka myśli i materii przechodzi właściwie w dialektykę myśli ekonomicznej i myśli estetycznej, jako „ideologiczne” odrzucone zo-stają natomiast projekty, które mają sprowadzać myśl do materii: w tej grupie znajdują się tak różne projekty, jak uzależnienie myśli od bio-chemii mózgu, potrzeb seksualnych, genów czy od klas społecznych125. Dialektyka Shella koncentruje się na logice wymiany – na różnych formach przeniesienia, przekładu, translacji między literaturą, języ-kiem a ekonomią. Jak ma wyglądać badanie tych wymian? Shell od-rzuca treściowe badanie ekonomii w literaturze126, gdyż istotną obec-ność ekonomii dostrzega na głębszych poziomach dzieła literackiego składających się z małych tropicznych wymian albo metafor, z któ-rych niektóre mogą być analizowane ze względu na znaczące eko-nomiczne treści, a wszystkie mogą być analizowane ze względu na ekonomiczną formę127.
Podobnie jak współcześni badacze retorycznych aspektów myśle-nia i konstruowamyśle-nia obrazu świata, autor Economy of Literature klucza do budowy dyskursu szuka w retoryce, ale jednocześnie chce opisy-wać tropy w kategoriach ekonomii wymiany:
Ta partycypacja ekonomicznych form w literaturze i filozofii, nawet w dyskursie o prawdzie, nie ogranicza się ani do tego, o czym lite-ratura i filozofia mówią (czasem o pieniądzach, czasem nie), ani do tego, dlaczego o tym mówią (czasem dla pieniędzy, czasem nie), lecz raczej określona jest przez tropiczną interakcję między ekonomiczną a językową symbolizacją i produkcją128.
Dalej dopowie, że pieniądze określają dyskurs w ogóle129, a wy-eliminowanie z niego pieniędzy oznaczałoby jego całkowitą zmianę.
124 „Ta książka stara się zrozumieć dialektycznie relacje między myślą a materią, koncentrując się […] na ekonomicznej myśli oraz literackiej i językowej materii”.
M. Shell: The Economy of Literature…, s. 2.
125 Ibidem, s. 1. O genetyce zob. też M. Shell: Money, Language, and Thought…, s. 182–183.
126 M. Shell: The Economy of Literature…, s. 2–3.
127 Ibidem, s. 7.
128 M. Shell: Money, Language, and Thought…, s. 4.
129 Ibidem, s. 180.
Bez wymian towarowych i kredytów retoryczna podstawa dyskursu musiałaby wyglądać zupełnie inaczej. Nawet gdy Shell mówi o pro-dukcji, okazuje się ona wymianą między człowiekiem a przyrodą:
Poetyka dotyczy produkcji (poiesis). Nie może być analizy form czy treści produkcji bez teorii pracy. Praca, jak język, to symbolicznie zapośredniczona interakcja godząca człowieka i „naturę”130.
To heglowskie ujmowanie pracy zostaje skonfrontowane z teoria-mi ustanawiającyteoria-mi pierwszeństwo pracy (Lukács) albo komunikacji (Habermas). Zarówno Goux, jak i Shell często powołują się na Marksa, ale jest to najczęściej początek Kapitału… oraz inne fragmenty o for-mie towarowej i pieniężnej. Obaj pomijają jednak kluczowy fragment dzieła Marksa, gdy ten decyduje się na opuszczenie sfery wymiany, by znaleźć podstawy wartości dodatkowej i przekształcenia pieniądza w kapitał nie na rynku, lecz w sferze produkcji.