N ak ład em P a ń stw o w e j R ady O ch ro n y P rzy ro d y w K rakow ie i O k ręg o w eg o Ko
m itetu O ch ro n y P rz y ro d y n a W ie lk o p o lsk ę i P o m o rz e w P o zn an iu , w y d a n e z o stały dw ie p race, o b ejm u jące sp isy i zesta w ie n ia z a b y tk ó w p rzy ro d y W o jew ó d ztw P o m o rsk ieg o i Ś ląsk ieg o . W o je w ó d z tw o K ieleckie, p o m im o zn an eg o b o g a c tw a na jeg o te ren ie rzeczy g o d n y ch o ch ro n y i częściow o już ch ro n io n y ch , ta k ieg o in w e n ta rz a nie p o sia d a i n ie
p rę d k o się n ań zdobędzie. N ależy je d n a k d ążyć do tego z ew szech m iar g o d n e g o celu przez p o d a w a n ie do w ia d o m o śc i czynnikom zain tereso w an y m , a p rzed ew szy stk iem P a ń stw o w e j R adzie O ch ro n y P rzy ro d y , inform acyj o teg o ro d zaju zabytkach, zasłu g u jący ch n a ochronę, a którym w w ielu w y p a d k a c h ju ż w najb liższej przyszłości grozi n ie p o w e to w a n a zag ład a.
T ak i cel m a p o n iższa n o tatk a, ty cząca się ro ślin n o ści n a w zgórzu, p o ło żo n em p o m iędzy P iń czo w em , S k o w ro n n e m i w sią B rzeście, a b ęd ącem p ó łn o c n o -z a c h o d n ią częścią p a sm a P iń c z o w sk o -W o jc z ań sk ieg o .
W zg ó rze to, z b u d o w a n e w g ó rn e j sw ej części z p ły to w e g o m ięk k ieg o w a p ie n ia trzecio rzęd o w eg o , a w d olnej z m argli ła tw o w ietrzejący ch i ro zsy p u jący ch się, p rzy k ryte je st z w ierzch u p iask am i. M a ono k sz ta łt w y d łu ż o n e j elipsy, p rzeszło 4 km dłu g iej
]) Por. „W iadomości bieżące“, spraw ozdanie p. Daneckiego.
O chrona Przyrody. Z. 9.
3
3 4 Z ab y tk o w a ro ś lin n o ś ć w zgórzy p o m ięd zy P iń czo w em i Skow ronnem
i 1 km szerokiej, c iąg n ącej się z p ó łn o c n e g o -z a ch o d u n a p o łu d n io w y -w sc h ó d i w zn o szącej się p ra w ie do 100 m p o n a d p ła sk ie d n o d o lin y N idy, a do 293 m n. p. m. M iękki w ap ień , tw a rd n ie ją c y po w y d o b y ciu , zn an y o d d a w n a ja k o d o sk o n a ły m a te rja ł b u d o w la n y , je st e k sp lo a to w a n y w licznych k a m ien io ło m ach , których ilość po p rz e p ro w a d ze n iu kolejki, w k raczającej n a sam o w zg ó rze i zb ieg ającej z n ieg o licznem i se rp e n ty n a m i w dolinę rzeki ku m alo w n iczo ro zło żo n em u u stó p w zg ó rza m iastu, stale się p o w ięk sza, z m n iej
szając przez to p o w ie rz c h n ię p o k ry tą ro ślin n o ścią. G łó d ziem i czyni ró w n ie ż co ro k u w y rw y w z a d a rn io n y c h sto k ach , zam ie n ia ją c n a tu ra ln ą szatę ro ślin n ą n a u p ra w n e pola.
A ro ślin n o ść to nie byle jak a! P ła t b a rw n e g o step u , ja k b y u m y śln ie p rz e n ie sio n y na ciep łe zb o cza teg o w zgórza, g d zieś z p o łu d n io w e g o w sc h o d u i zachodu, m ieni się w lipcow em sło ń cu tęczo w em i b a rw a m i lnów , d zw o n k ó w , w ilżyn, ch a b ró w , szałw ij i całeg o szereg u in n y ch g a tu n k ó w step o w y ch , któ ry ch n a sio n a w d alek iej przeszłości „p rz y n o siły w ich ry z zach o d u i w sch o d u , rzeki z p o łu d n ia , zw ierzęta w sw ej w e łn ie ze ste p ó w c z a rn o m o rsk ic h “, a k tó ry ch św ie tn e n ie g d y ś b a rw ą z e sp o ły w id zim y tu taj w po staci zu b o żałej, lu b ty lk o w p o jed y ń czy ch ju ż eg zem p larzach .
C ały ten zesp ó ł roślinny, p o k ry w a ją c y resztk i zboczy, n iezajęty ch jeszcze przez cz ło w iek a p o d u p ra w ę zb ó ż lub k am ien io ło m y , to za b y te k p rzyrody, p o z o stało ść p ier
w o tn ej szaty ro ślin n ej, k tó ra w o k resie m ięd zy lo d o w co w y m , cech u jący m się k lim atem ciep lejszy m od dzisiejszego, w ę d ro w a ła do P o lsk i d w o m a szlak am i z n ajb liższy ch ostoi — p o d o lsk o -w o ły ń sk ie j i c z e sk o -m o ra w sk iej — i z a jm o w a ła teren o p ró żn io n y po n a jw ię k - szem zlo d o w acen iu . G in ąc je d n a k po w o li w m iarę p o g a rsz a n ia się w a ru n k ó w k lim a tycznych, p rz e trw a ła ta ro ślin n o ść do dziś d n ia ju ż tylko w po staci d ro b n y c h sk u p ie ń , re sztek n iezn aczn y ch ro zleg łeg o d a w n iej step u , c h ro n ią c się n a n a sło n e c z n io n e , ciep łe sk a łk i w ap ien n e, n a n ie p rz y stę p n e stro m e u rw isk a w zd łu ż dolin rzecznych i n a w y s ta w io n e na silne d ziałan ie p ro m ien i sło n eczn y ch zb o cza w z g ó rz-n ieu ży tk ó w , jak iem je st w ła śn ie w zg ó rze p o d P iń czo w em . T e żyw e „p o m n ik i n a tu ry “, to cen n y z a b y te k d la b o - ta n ik a -g e o g ra fa i fitosocjologa, p o z w a la ją cy m u o d cy fro w ać n ie je d n ą k a rtę z przeszło ści szaty ro ślin n ej P o lsk i i o d tw o rzy ć k ra jo b ra z m iniony.
A by w y k azać, ja k w y so k ie w arto ści p o d pow y ższy m w zg lęd em p rz e d sta w ia ro ślin n o ść w zg ó rza P iń c z ó w — S k o w ro n n o , dosyć je st w y m ien ić ch o ciażb y tylko n ajciek aw sze z p o śró d całej rzeszy g a tu n k ó w , k tó re tu taj zn alazły so b ie sc h ro n ie n ie ; jed n o c z e śn ie zro zu m iałem się stan ie, ja k p iln ą p o trz e b ą je s t w zięcie w o ch ro n ę tych cen n y ch resztek.
P ie rw sz e m iejsce b ezsp rzeczn ie n ależy się k ą sin ie p o p ło c h o listn e j
(Carlina ono-
pordifolia
B e ss.).
O d n a le z io n a po raz p ie rw sz y p rzez A. A n d r z e j e w s k i e g o w roku 1817 w o k o licy W in n ic y n a P o d o lu , a p rzez M a r j ę H e m p e l w r. 1880 n a G órze S ta w sk ie j p o d C h ełm em , z o sta ła sp o strz e ż o n a p o d P iń czo w em 20 V. 1920 r. przez p ro feso ra W ł. S z a f e r a , k tó ry w iad o m o ść o tern w raz z h isto rją jej sy n o n im ik i p o d a ł w „ Z a p isk ach flo ry sty c z n y c h “, d ru k o w a n y c h w Nr. 1, tom 1, A cta S o cietatis B o tan ico ru m P o lo n ia e , z r. 1923, s k ą d zaczerp n ięto i p o w y ższe dan e. Ju ż te p a rę d a t w sk a z u ją nam , ja k cennym i rzad k im z a b y tk iem je s t ta roślina, „ e n d em iczn a d la ziem p o ls k ic h “. N a w zg ó rzu P iń c z o w sk ie m ro śn ie o n a w k ilk u d ziesięciu eg zem p larzach n a m a rg la c h k re d o w y ch w z d łu ż pól. W r. b. tylko cztery o so b n ik i p o sia d a ły p ąk i k w ia to w e ; ani je d n eg o je d n a k w czasie k w itn ie n ia nie u d a ło n a m się sfo to g rafo w ać: w szy stk ie zo stały w y rw a n e z k o rzen iam i, a n a w e t i p ło n y m m ło d y m ro ślin o m nie d a ro w a n o . M niej rz ad-L E N W Ł O C H A T Y ( -L I N U M H 1 R S U T U M -L .) JA K O G Ł Ó W N Y SK ŁA D N IK R O Ś -L IN N O Ś C I S T E P O W E J POD PIŃ C ZO W EM . Fol. E . M assalski
D Z IE W IĘ Ć S IŁ P O P Ł O C H O L IS T N Y ( C A R L I N A O N O P O R D IF O L JA BESS.) NA GÓRZE
P IŃ C Z O W S K IE J. Fot. E. M
assalski-I
PALCZATK.A KOSM ATA (A N D R O P O G O N IS C H A E M O N L .) NA S T E P IE PO D P IŃ C Z O W E M . Pot. E. Massalski.
S Z Y P L IN K R Z E W IN K O W Y (D O R Y C N IU M G E R M A N IC U M (G REM EI) ROUY.) NA GÓRZE
PIŃ C ZO W SK IEJ. Fot. E . M assalski,
Z ab y tk o w a ro ślin n o ść w zgórzy p o m ięd zy P iń czo w em i Skow ronnem 3 5
kim , lecz za to w ięcej u w y d a tn ia ją c y m się k ra jo b ra z o w o , je st len w ło c h a ty
(Linum hir- sutum
L ), ro sn ą c y w dużej ilości n a zachodnich zboczach w zgórza. W czasie k w itn ie n ia w lipcu o k ry w a on n ie b ie sk ą sz a tą zielone d a rn ie sto k ó w , n ib y ro z p o sta rta b łę k itn a tk a n in a , p rz y stro jo n a b la d o ró żo w em i k w iatam i w ilżyny ciernistej(Ononis spinosa
L.), je d n o c z e śn ie z nim zak w itającej. Z ie le n ie ją cą ju ż w c z e sn ą w io sn ą g ę stą d arń tu rzy cy niskiej(Carex humilis
L e y s s . ) z d o b ią p iękne, z d a le k a w idoczne, złociste k w iaty m iłka w io se n n e g o(Adonis vernalis
L ), ro zrzu co n e tu i ów dzie po zboczu p o jed y n czo lub k ęp am i po kilka, a błyszczące n ib y m a le ń k ie słońca. Je d n o cześn ie z tu rzy cą n isk ą sp o tk am y 0 tej p o rze p o jed y ń cze okazy tu rzy cy M ich el’a(Carex Michelii
H o s t . ) i tu rzy cy filcow atej
(C. tomentosa
L ). N a lotnych p ia sk a c h w ie rz c h o w in y w z g ó rza ro z k ła d a sw o je ro zety sm ag liczk a g ó rsk a(Alyssum montanum
L.), k tó ra razem z m acierzan k am i(Thy
mus lanuginosus
Mi l l . ,T. Marschallianus
W i l l d . ) i k o strz e w ą sin ą(Festuca glauca
L a m.) je st czynnikiem u trw alający m w ydm y. Ś w ieży g ru z w a p ie n n y , u su w a n y z k a m ie n io ło m ó w , o b ejm u je n a to m ia st w sw e p o sia d a n ie rz a d k a w P o lsce rez e d a m a ła(Re
seda Phyteuma
L.). Niżej n a m arg lach ro s n ą k ęp y sz y p lin a k rz e w in k o w e g o(Dorycnium g e tmanicum
R o u y . ) i o m a n a w ą sk o listn e g o(Inula ensifolia
L.). W śró d k rz a k ó w róż kryje się n a w ro t lek arsk i(Lithospermum officinale
L.), p o ły sk u ją c sw em i białem i, nib y z kości sło n io w ej ro złu p k am i. K oło ścieżek, w y d e p ta n y c h przez krow y, ro śn ie p a rę p raw ie k u listy ch k rzaczk ó w m ik o ła jk a p o ln eg o(Eryngium campestre
L.); nie b ra k ró w n ież 1 m ik o ła jk a p ła sk o listn e g o(E. planum
L.) o p ięk n ej sin o n ie b ie sk ie j b arw ie. Z traw o p ró cz k o strzew y(Festuca
div. sp.) i k ło so w n icy p ierzastej(Brachypodium pinnatum
(L.) P. B.), tw o rzący ch tu taj w ła śc iw e im zespoły, sp o tk a m y p o d k o n iec lata obficie w y stę p u ją c ą p alczatk ę k o sm a tą(Andropogon ischaemon
L.) i dw ie k ęp k i o stn icy w ło so w a te j(Stupa capillata
L.). N a m iedzach i k o ło d ró g ro śn ie p sz e n ic a sin a(Triticum glaucum
D e s f.).P ó łn o c n o -w sc h o d n ie zbocze p ra w ie całe już zao ran e, p o zo stało tylko p a rę p ła tó w śró d pól, n a m iejscach w ięcej stro m y ch i kam ien isty ch . N a w ięk szy m z nich ro śn ie kilka k rzaczk ó w w isien k i k a rło w a te j
(Prunus fruticosa
P a l l ) , o strożeń p a n n o ń sk i(Cirsium pannonicum
(L.) G a u d.), złocień b a ld a c h o g ro n ia sty(Chrysanthemum corymbosum
L.), zaw ilec leśn y(Anemone silvestris
L.) i rzad k a, so ln isk o w a k o m o n ica sk rz y d la to strą k o w a(Lotus siliquosus
L.). W k o ń cu sie rp n ia n a p o łu d n io w o -z a c h o d n ic h sto k ach z a k w itają n iem n iej od p o p rzed n ich rz ad k ie i c h arak tery sty czn e g a tu n k i ja k : z a g o rz a łek żółty(Odontites lutea
(L.) R e c h b . ) , ożota zw y czajn a(Linosyris vulgaris
C a s s . ) i a ste r g a w ę d k a(Aster amellus
L ). N a p ia sk a c h , z p o śró d p ro m ien isto rozłożonych n a ziem i bocznych g a łą z e k w y strzela w g ó rę śro d k o w y p ę d k rw isto c z e rw o n e g o i sre b rz y sto o w ło sio n eg o m ieteln ik a p ia sk o w e g o(Kochia arenaria
Ro t h . ) . N aw et śró d c h w a stó w p o lnych s p o tk am y nie b y le ja k ie : to b o łk i p rzero sto liście
(Thlaspi perfoliatum
L.), d ą b ró w k ę żółto- k w ia to w ą(Ajuga chamaepitys
S c h r e b . ) i p rz ew iercień o k rą g ło listn y(Bupleurum ro- tundifolium
L.). D la całości ob razu należy d o d ać jeszcze cały sz e re g g a tu n k ó w m niej rzad k ich , lecz ró w n ie ż c h a ra k tery sty czn y ch d la zesp o łó w teg o ro d zaju . S ą to :Koeleria gracilis, Anthemis tinctoria, Cerinthe minor, Vincetoxicum officinale, Salvia pratensis, S. verticillata, Nonnea pulla, Thesium intermedium, Centaurea rhenana, Campanula sibirica, Asperula tinctoria, Asperula cynanchica, Carlina acaulis, C. vulgaris, Linum catharticum, Silene chlorantha, S. otites Brunella grandiflora, Onobrychis viciaefolia,
3*