Zarządzanie społeczną odpowiedzialnością w instytucjach finansowych

Instytucje finansowe prowadzą działalność usługową, która ma między innymi za zadanie zapewnić, niezbędną do prowadzenia działalności, płynność transakcji (pozwalającą na optymalne używanie dostępnych kapitałów). Jednocześnie efekt stosowanej w finansach dźwigni sprawia, że banki (i inne instytucje sfery finansowej) mogą podejmować zobowiązania dotyczące sum znacznie przekraczających kwoty, które mają do dyspozycji ze środków własnych (bądź tych, które otrzymują od klientów). Kryzysy²³⁷ pojawiające się w gospodarce XX i XXI wieku²³⁸ dobitnie

235 Tamże.

236 Tamże.

237 Por. K. Gupta, Ch. Krishnamurti, A. Tourani-Rad, Is Corporate Governance Relevant During the Financial Crisis?, “Journal of International Financial Markets, Institutions& Money”, 2013, Vol. 2.;

S. Johnson, P. Boone, A. Breach, E. Friedman, Corporate Governance in the Asian Financial Crisis,

“Journal of Financial Economics”, 2000, Vol. 58; G. Kirkpatrick, The Corporate Governance Lessons from the Financial Crisis, OECD 2009 ; T. Mitton, A Cross-firm Analysis of the Impact of Corporate Governance on the East Asian Financial Crisis, “Journal of Financial Economics”, 2002, Vol. 64;

A. Kamela-Sowińska, Skutki ekonomiczne realizacji umowy społecznej jako podstawy raportów CSR, Studia Oeconomica Posnaniensia 2015, vol. 3, no. 1, s. 68-85; M. Andrzejewski., K. Grabiński., Wpływ jakości systemu nadzoru właścicielskiego na sytuację finansową spółek giełdowych w czasach kryzysu finansowego – przegląd badań empirycznych, Wydawnictwo Studia Ekonomiczne Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 2016, vol. 268, s. 9-19.

238 2007-2009 Krach na rynku nieruchomości w USA 2007-2008, 1999 Argentyński kryzys gospodarczy (czeki z opóźnioną datą wykonają), 1998 Rosyjski kryzys finansowy – korupcja, 1997 kryzys finansowy we wschodniej Azji, 1994 El Error de Diciembre - dewaluacja peso spowodowana wysokim wskaźnikiem korupcji, 1987 Czarny poniedziałek (19 października), 1982 Souk Al-Manakh - kuwejcka giełda, 1973 Kryzys naftowy - embargo OPEC wobec USA. Skutek: powstanie Ministerstwa Energetyki, ograniczenie prędkości do 55 mil/h w USA, 1929 Czarny wtorek (24 października) USA. Przerodził się w wielki kryzys 1929 -1933, 1918-24 Niemiecka hiperinflacja, 1907 Panika w USA (krach giełdy w marcu i załamanie w październiku)- przyczynek do powstania rezerwy federalnej w 1913 roku. Por. KNS, 10

ukazują siłę oddziaływania oraz kluczowy charakter odpowiedzialności spoczywający na podmiotach działających na rynkach finansowych. Nie można jej sprowadzać jedynie do aspektu wzbudzania i utrzymania zaufania interesariuszy – na instytucjach finansowych spoczywa odpowiedzialność za proces rozdzielania środków na poziomie mikro- i makroekonomicznym²³⁹.

Zarządzanie społeczną odpowiedzialnością biznesu – to (za W. Leońskim) działanie dotyczące CSR, które składa się z określonych czynności zmierzających do osiągnięcia określonych celów.²⁴⁰ Zarządzanie społeczną odpowiedzialnością będzie zatem obejmować w organizacji następujące obszary:

• identyfikowanie podmiotów CSR (polegający na analizie lub mapowaniu interesariuszy),

• planowanie (opracowania celów i środków, za pomocą których można osiągnąć zarówno cele ekonomiczne jak i społeczne),

• organizowanie (z wykorzystaniem różnorodnych instrumentów tj. kampanii społecznych, znakowania produktów, z wykorzystaniem norm CSR, akcji CSR etc., z wykorzystaniem standardów zarządzania społeczną odpowiedzialnością²⁴¹),

• kształtowanie i kontrolowanie CSR (porównanie stanu aktualnego z zamierzonym za pomocą ustalonych wskaźników²⁴² i kryteriów).²⁴³

Korzyści płynące zarządzania społeczną odpowiedzialnością w biznesie a zwłaszcza instytucjach finansowych

Należy sobie postawić pytanie, czy w trakcie rozwoju i implementacji idei CSR w Polsce nastąpiły znaczące zmiany na rynku finansowym w tym zakresie? By na nie odpowiedzieć, należy zauważyć, że instytucje finansowe w pierwszych latach

największych kryzysów finansowych w historii, Puls Biznesu 2009 https://www.pb.pl/10-najwiekszych-kryzysow-finansowych-w-historii-485016 (data dostępu 05-06-2019); M. Iwanicz-Drozdowska, Restrukturyzacja banków Unii Europejskiej w czasie globalnego kryzysu finansowego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2015, s. 21; M. Kumhof, J. Zoltan: The Truth about Banks FD Finance and Development. A Quarterly Publication of the International Monetary Fund March 2016, Volume 53 – Number 1, s. 50-53; M. Adamowicz, W. Miklaszewska, T. Adamowicz, Światowy kryzys finansowy i działania naprawcze wobec gospodarki polskiej, Polityki Europejskie, Finanse i Marketing 17(66)17, s. 5-24; W. Morawski, Kronika kryzysów gospodarczych, Trio, Warszawa 2003.

239 P. H. Dembiński, Wyzwania etyczne w działalności finansowej, w red. nauk. W. Gasparski, Uczciwość w świecie finansów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im.

Leona Koźmińskiego, Warszawa 2004, s. 1-2.

240 W. Leoński, Koncepcja CSR w polskim sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, Studia Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Nr 229, 2015, s. 94.

241 Por. A. Sokołowska-Durkalec, E. Tabaszewska-Zajbert, Społecznie odpowiedzialne zarządzanie zaangażowaniem pracowników, Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego, Nr 24/2017, s. 179-194;

P. Jedynak, Systemowe zarządzanie społeczną odpowiedzialnością organizacji, Przegląd organizacji, nr 12/2011, s. 27-30.

242 Por. P. Hąbek, Sprawozdawczość przedsiębiorstw w zakresie ich społecznej odpowiedzialności. Ocena jakości raportów CSR, Warszawa: Wydawnictwo CeDeWu, 2015.

243 A. Sokołowska, Zarządzanie społeczną odpowiedzialnością czynnikiem sukcesu małego przedsiębiorstwa, w red. nauk. H. Czubasiewicz, M. Czerska, Społeczne uwarunkowania sukcesu organizacji, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2009, s. 1191-1193.

wprowadzania CSR w Polsce²⁴⁴ nie były postrzegane jako podmioty, które cechowała wielka dbałość o dobro społeczne (por. wykres 1). Według badań²⁴⁵ z początku XXI w. niewiele polskich organizacji realizowało politykę społecznej odpowiedzialności. Jak się przypuszcza wynikało to przede wszystkim z niskiej świadomości problematyki CSR, zarówno wśród kadry zarządzającej przedsiębiorstw, jak i konsumentów, którzy nie wywierali odpowiedniej presji na przedsiębiorstwa.

Observatoire de la Finance²⁴⁶ wyodrębniła cztery czynniki, które według jej członków powodowały, że instytucje finansowe mogły nie dostatecznie jasno postrzegać konsekwencje prowadzonych przez siebie działań:

• obracanie się finansistów w świecie technologicznie odciętym od rzeczywistości gospodarki realnej,

• świat finansistów jest instytucjonalnie i kulturowo odległy od pozostałych sektorów gospodarki, a oddalenie to powoduje, że trudno im uwzględnić konsekwencje operacji finansowych dla pozostałych podmiotów,

• finansiści stosują bardzo wyrafinowane ujęcia modelowe, które jednak, jak każdy model, nie wyczerpują złożoności świata. W tym sensie instrumenty te są z konieczności upraszczające, a ich powszechne stosowanie przez podmioty świata finansów – jak podkreślają – niesie ze sobą groźne konsekwencje,

• dochodzą do przekonania, że rynek finansów prezentuje się jako prawie doskonały w znaczeniu teoretycznego ideału rynku, który sprowadza podmiot indywidualny do roli bez znaczenia. Przywołują jednocześnie fakt, że niektóre z tych podmiotów pragnąc zrzucić z siebie odpowiedzialność mówią: „To nie ja, to rynek!”²⁴⁷.

Jednym z celów poznawczych pracy jest sprawdzenie hipotezy szczegółowej H1

głoszącej, że w bankach i zakładach ubezpieczeń działających w Polsce, które w swojej strategii zarządzania kierują się zasadami społecznej odpowiedzialności biznesu uwzględniającymi dobro różnych grup interesariuszy, występuje relatywnie mniejsza liczba konfliktów z interesariuszami. Należy się zatem skupić na korzyściach stosowania CSR i postawić pytanie czy menedżerowie, którzy zarządzając organizacjami stosują zasady społecznej odpowiedzialności biznesu, dostrzegają zmianę relacji z poszczególnymi interesariuszami. Jak wynika z ananlizy literaturowej, większość (ponad 80%²⁴⁸) menedżerów dostrzega wpływ CSR na funkcjonowanie biznesu.²⁴⁹

244 Jako początek CSR w Polsce uznaje się zwykle pierwszą dekadę XXI lub przełom XX/XXIwieku.

245 Postawy wobec społecznej odpowiedzialności biznesu, IPSOS, Warszawa 2009, http://www.ipsos.pl/3_2_009a.pdf, s. 10 (data dostępu 01-02-2016).

246 Fundacja Prawa Szwajcarskiego z siedzibą w Genewie.

247 P. H. Dembiński, Wyzwania etyczne…, op. cit., s. 3-4.

248 B. Tęcza, Komentarze eksperckie, w: M. Andrejczuk, M. Grzybek, Menedżerowie CSR. Wyniki Badania. Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2015, s. 21. s. 7, http://odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2015/10/Menedzerowie-CSR_raport_podglad.pdf (data dostępu 05-04-2018).

249 Por. J. Koc, CSR, op. cit., 2019.

Wykres 1 Stopień, w jakim organizacje dbały o dobro społeczne w pierwszych latach wprowadzania koncepcji CSR w Polsce.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Postawy wobec społecznej odpowiedzialności biznesu, IPSOS, Warszawa 2009, http://WWW.ipsos.pl/3_2_009a.pdf, s. 10 (data dostępu 01-02-2016).

Przedsiębiorcy zapytani o korzyści, jakie przynosi organizacjom wdrożenie zasad CSR (wykres 2) wskazują zarówno korzyści wewnętrzne jak i zewnętrzne.

Badanie powtórzono po 9 latach, wyniki obu są bardzo interesujące. W 2006 roku wśród korzyści wewnętrznych zazwyczaj wymieniali stabilność przedsięwzięcia, korzyści konkurencyjne, podniesienie poziomu kultury organizacyjnej, pozyskanie i utrzymanie najlepszych pracowników, wzrost motywacji menedżerów i pracowników, doskonalenie jakości zarządzania, zwiększenie produktywności, zwiększenie sprzedaży, lepsze przestrzeganie przepisów prawa, zmniejszeni kosztów, łatwiejszy dostęp do kapitału²⁵⁰. Jeśli chodzi o korzyści zewnętrzne, zazwyczaj zwracano uwagę na: poprawę wizerunku i reputacji, zwiększenie lojalności klientów, ochronę środowiska, większą szansę na powodzenie organizacji, łatwiejszy dostęp do mediów i upublicznienie działań, lepsze warunki prowadzenia biznesu, wpływ na kształtowanie polityki państwa, zrównoważony rozwój kraju lub regionu, promowanie zasad rozwiązywania konfliktów społecznych”²⁵¹.

250 J. Filek, Społeczna odpowiedzialność Biznesu…, op. cit., s. 13.

251 Tamże, s. 13.

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Firmy farmaceutyczne Producenci żywności Firmy kosmetyczne Firmy odzieżowe Producenci samochodów Firmy komputerowe Firmy telekomunikacyjne Producenci energii elektrycznej Banki i instytucje finasowe Producenci napojów alkoholowych Duże polskie firmy Firmy biotechnologiczne Firmy naftowe, producenci paliw Firmy międzynarodowe Firmy chemiczne Firmy tytoniowe Spółki węglowe i kopalnie

Bardzo mocno dbają Mocno dbają Średnio dbają Słabo dbają Bardzo słabo dbają Nie wiem

Wykres 2 Korzyści z wdrożenia działań CSR w organizacjach.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Andrejczuk, M. Grzybek, Menedżerowie CSR. Wyniki Badania. Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2015, s. 21.

http://odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2015/10/Menedzerowie-CSR_raport_podglad.pdf (data dostępu 05-04-2018).

Po niespełna dziesięciu latach w 2015 roku w powtórzonym badaniu menedżerowie wskazywali na pozytywne zmiany wywołane przez stosowanie społecznej odpowiedzialności biznesu, a dotyczące świadomości, relacji bądź innych obszarów w których mogłyby się pojawiać konflikty, dotyczących:

• interesariuszy wewnętrznych: podniesienie poziomu świadomości pracowników w zakresie etyki, podniesienie poziomu zaangażowania pracowników, zmniejszenie liczby wypadków przy pracy oraz zmniejszenie poziomu rotacji pracowników,

• interesariuszy zewnętrznych: zwiększenie rozpoznawalności marki jako odpowiedzialnej (bądź zrównoważonej), poprawa relacji ze społecznościami lokalnymi, poprawę reputacji, podniesienie poziomu zaufania klientów,

• mających wpływ na obie grupy interesariuszy: wdrożenie nowych, innowacyjnych rozwiązań (np. produkty, usługi, procesy), a także obniżenie kosztów działalności.²⁵²

Jak się okazuje, stosowanie CSR w przedsiębiorstwie istotnie wpływa na kategorie ekonomiczne (takie jak zysk, wartość organizacji, wzrost sprzedaży oraz

252 M. Andrejczuk, M. Grzybek, Menedżerowie CSR… op. cit., passim.

0 10 20 30 40 50 60 70 80

Jakie korzyści osiągnęła Pana/Pani firma dzięki wdrażaniu działań CSR w ostatnich

dwóch latach?

koszty kapitału (własnego i obcego)). Opracowania naukowe²⁵³ weryfikujące korelację między ratingiem CSR organizacji (oceniającym ich sposób zarządzania czynnikami środowiskowymi, społecznymi i związanymi z ładem korporacyjnym) a kosztem kapitału (obcego – kredyty i obligacje i kapitału własnego – akcje) wykazały, że występuje wysoka korelacja pomiędzy osiąganiem przez daną organizację wysokiego ratingu CSR oraz niższym (ex-ante) kosztem kapitału własnego²⁵⁴ wysnuwa się też na tej podstawie wniosek, że rynek postrzega takie instytucje jako mniej ryzykowne niż inne, a badanie przeprowadzone wśród 1500 organizacji²⁵⁵ wskazuje na pozytywną zależność pomiędzy wysokimi standardami CSR w organizacji oraz osiąganiem większych zysków i wyższego wzrostu sprzedaży niż w pozostałych organizacjach.

Konkludując: zarządzanie CSR w instytucjach finansowych jest niezwykle ważne i aktualne. Wzrasta świadomość finansowa konsumentów, której przejawem są skargi klientów zakładów ubezpieczeń i banków do instytucji nadzoru oraz Rzecznika Finansowego. Nagłaśniane są sprawy sądowe, w których RF wspiera konsumentów wydając istotny pogląd w sprawie. Działalność takich instytucji jak Komisji Nadzoru Finansowego oraz Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i edukacja społeczeństwa sprawiają, że rynek zaczyna się ewoluować w stronę CSR, uwzględniając coraz bardziej potrzeby interesariuszy oraz w większym stopniu orientując się na klienta. Przedsiębiorstwa mogą identyfikować oczekiwania interesariuszy i wyznaczać kierunki zmian z uwzględnieniem tych oczekiwań²⁵⁶. Zastosowanie CSR w zarzadzaniu przedsiębiorstwem wpływa ergo w sposób istotny na zmiany w zarządzaniu strategicznym, a gdy działania są podejmowane w sposób kompleksowy obejmując różnorodne relacje z grupami interesariuszy, budują wzajemne zaufanie i zapewniają stabilność instytucji finansowej.

Zatem, na podstawie analizy wyników wyżej wymienionych badań, postawiona hipoteza H1 jest zasadna, jeśli chodzi o organizacje stosujące CSR w Polsce, ale i za granicą. Jej dalsza weryfikacja na rynku finansowym, zostanie przeprowadzona poprzez analizę skarg klientów na instytucje finansowe i zestawienie z danymi dotyczącymi stosowania w społecznej odpowiedzialności biznesu w dalszej części pracy (rozdział 3).

Badając instytucje finansowe i ich społeczną odpowiedzialność, należy pamiętać, że rozwój rynku finansowego (w tym kapitałowego) w Polsce wymaga szczególnej dbałości o jego postrzeganie wśród interesariuszy. Giełda Papierów Wartościowych podjęła zatem działania mające na celu wykreowanie wizerunku rynku,

253 Deutsche Bank Climate Change Advisors, Sustainable Investing. Establishing long term value and performance, New York, 2012. https://www.db.com/cr/en/docs/Sustainable_Investing_2012.pdf (data dostępu 25-06-2018).

254 S. El Ghoul, O. Guedhami, C. C. Y Kwok, D. R. Mishra (2011). Does corporate social responsibility affect the cost of capital?, Journal of Banking and Finance, https://pdfs.semanticscholar.org/a488/fee84801512d8453f7a8d1efcc03c262338f.pdf, (data dostępu 24-05-2018) oraz A. Grzymisławski, Czy odpowiedzialne inwestowanie się opłaca?, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, 2013, http://odpowiedzialnybiznes.pl/ (data dostępu 24-06-2018).

255 P. A. Gompers, J. L. Ishii, A. Metrick, Corporate governance and equity prices, Quarterly Journal of Economics 8449, National Bureau of Economic Research, Inc., 2003, passim.

256 G. Aniszewska, CSR na stronach internetowych – wykorzystanie Internetu w komunikacji z interesariuszami, w red. nauk. P. Płoszajski, Społeczna odpowiedzialność biznesu w nowej gospodarce, Warszawa: Wyd. OpenLinks, s. 98, 2012.

który przejrzystością przyciągałby rodzimych i zagranicznych emitentów i inwestorów.

Wymagało to ustanowienia wysokich standardów funkcjonowania spółek publicznych, wykraczających także poza wymagania narzucane przez przepisy prawa (koncepcja Corporate Governance²⁵⁷). Szczególnie ważne jest tu dla banków i zakładów ubezpieczeń znalezienie się wśród Respect Index²⁵⁸. W publikacjach naukowych kładzie się głęboki nacisk na tezę, iż obecnie wyzwaniem stojącym przed menedżerami jest określenie i implementacja jasnych i przejrzystych zasad etycznych i standardów CSR do takich dokumentów jak: strategia, misja i wizja oraz sformułowanie sankcji pozytywnych i negatywnych za stosowanie lub łamanie norm etycznych i konsekwentne ich egzekwowanie²⁵⁹

Kategorie zaufania oraz odpowiedzialności społecznej biznesu ma szczególne znaczenie również w odniesieniu do bankowości, ubezpieczeń i pozostałych instytucji finansowych. Dzieje się tak dlatego, że są one kluczowe dla funkcjonowania pojedynczych instytucji i całej branży. Podważenie go stwarza poważne problemy. Jako przykład można przywołać historię Bezpiecznej Kasy Oszczędności czy innych piramid finansowych, których plaga dotknęła Europę Zachodnią i USA w XIX i na początku XX wieku oraz kolejnych kryzysów finansowych powodowanych przez nieuczciwe praktyki rynkowe. Jednak dzięki coraz silniejszym powiązaniom kapitałowym polskich organizacji z międzynarodowymi postępuje proces wzajemnego przenikania się kultur korporacyjnych, w tym koncepcji odpowiedzialności społecznej biznesu. Tendencja ta jest szczególnie widoczna w sektorze finansowym, który się wyróżnia wyjątkowo silną penetracją kapitału zagranicznego²⁶⁰.