Badanie wpływu społecznej odpowiedzialności biznesu na wybór stylu zarządzania w instytucjach finansowych w Polsce

WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA

Rozprawa doktorska

Badanie wpływu społecznej odpowiedzialności biznesu na wybór stylu zarządzania w instytucjach

finansowych w Polsce

Autor

mgr Elżbieta ŚWITALSKA Promotor

dr hab. Marek SZCZEPAŃSKI, prof. PP

Poznań 2020

S PIS TREŚCI :

STRESZCZENIE ... 5

SUMMARY ... 6

WSTĘP ... 7

1 TEORETYCZNE PODSTAWY ZARZĄDZANIA SPOŁECZNĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ BIZNESU NA GRUNCIE NAUK O ZARZĄDZANIU, PRAWA I ETYKI BIZNESU ... 15

1.1 P

ROBLEMY MORALNE W ZARZĄDZANIU DZIAŁALNOŚCIĄ BIZNESOWĄ

... 17

1.1.1 Prawo a moralność ... 18

1.1.2 Regulacje etyczne w kontekście funkcjonowania instytucji gospodarczej ... 27

1.1.3 Zarządzanie konfliktami moralnymi w organizacjach ... 31

1.2 P

ODSTAWOWE DEFINICJE

... 33

1.2.1 Podstawowe pojęcia w dotyczące instytucji finansowych ... 33

1.2.2 Społeczna odpowiedzialność biznesu – definicje, etapy, rodzaje i poziomy ... 35

1.2.3 CSR w świetle ISO i innych wytycznych dotyczących raportowania CSR ... 45

1.2.4 CSR 2.0 ... 51

1.2.5 Koncepcja interesariuszy i zarządzenie relacjami interesariuszami ... 54

1.3 T

EORETYCZNE PODSTAWY ZARZĄDZANIA SPOŁECZNĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ

(CSR)

WINSTYTUCJACH FINANSOWYCH W GOSPODARCE RYNKOWEJ

... 58

1.3.1 Społeczna odpowiedzialność biznesu a zarządzanie strategiczne ... 58

1.3.2 Presja wywierana na instytucje finansowe przez interesariuszy... 59

1.3.3 Zarządzanie społeczną odpowiedzialnością w instytucjach finansowych ... 67

1.3.4 Corporate governance w instytucjach finansowych w Polsce ... 73

1.3.5 Zarządzanie wartością i zarządzanie przez wartości a interesariusze organizacji ... 79

1.3.6 Zarządzanie relacjami interesariuszami na rynku finansowym w kontekście zaufania ... 81

1.3.7 Specyfika działalności i wynikająca z niej rola instytucji finansowych ... 86

1.3.8 CSR i TRM a zarządzanie społeczną odpowiedzialnością w biznesie ... 88

2 STYLE ZARZĄDZANIA ORAZ IMPLIKACJE ICH STOSOWANIA DLA ORGANIZACJI ... 91

2.1 S

TYLE ZARZĄDZANIA A STYLE KIEROWANIA

... 91

2.2 Z

ARZĄDZANIE NIEMORALNE

,

MORALNIE OBOJĘTNE

(

AMORALNE

)

I MORALNE WG KONCEPCJI

A. B. C

ARROLLA

... 93

2.2.1 Style zarządzania niemoralnego i moralnie obojętnego a występowanie zjawisk patologicznych w gospodarce ... 97

2.2.2 Styl zarządzania moralnego ... 104

2.3 S

TOSOWANIE MECHANIZMÓW KONTROLI SPOŁECZNEJ

(

NAKŁANIANIE DO KONFORMIZMU

,

WHISTLEBLOWING ORAZ KREOWANIE OSTRACYZMU SPOŁECZNEGO

) .... 107

2.4 S

TYLE ZARZĄDZANIA ORGANIZACJĄ A ZARZĄDZANIE

CSR –

PRZESŁANKI WARUNKUJĄCE WYBÓR STYLU ZARZĄDZANIA ORGANIZACJĄ

... 112

2.4.1 Przesłanki skłaniające menedżerów do wyboru moralnego stylu zarządzania ... ... 112

2.4.2 Przesłanki warunkujące wybór alternatywnych stylów zarządzania ... 124

2.4.3 Podejmowanie decyzji o wyborze stylu zarządzania organizacją w ujęciu teorii gier ... 134

3 STOSOWANIE ZASAD CSR W WYBRANYCH INSTYTUCJACH FINANSOWYCH A WYBÓR STYLU ZARZĄDZANIA – WYNIKI BADAŃ .. ... 140

3.1 M

ETODYKA BADAŃ

... 140

3.1.1 Założenia badawcze dla badania wpływu społecznej odpowiedzialności biznesu na wybór stylu zarządzania w instytucjach finansowych w Polsce oraz wyodrębnione

wskaźniki ... 141

3.1.2 Podejmowanie decyzji przez menedżerów - wyodrębnienie modelu objaśniającego ... 144

3.2 W

YNIKI BADAŃ OPARTYCH NA DANYCH WTÓRNYCH

... 146

3.2.1 Badanie zawartości stron internetowych banków i zakładów ubezpieczeń... 146

3.2.2 Analiza porównawcza dokumentów - instytucjonalizacja etyki i zapisów CSR w zarządzaniu instytucją finansową ... 154

1.1.1.1. Kodeksy międzysektorowe ... 156

3.2.3 Dbałość instytucji finansowych o społeczności lokalne i odpowiedzialność za środowisko naturalne (analiza wybranych programów, projektów i akcji CSR) ... 172

3.2.4 Analiza skarg klientów na instytucje finansowe (banki i zakłady ubezpieczeń) oraz spraw w sądach polubownych ... 173

3.2.5 Obecność banków i zakładów ubezpieczeń w etycznym indeksie giełdowym 185 3.3 W

YNIKI EMPIRYCZNYCH BADAŃ WŁASNYCH OPARTYCH NA DANYCH PIERWOTNYCH

... 186

3.3.1 Wywiady eksperckie ... 186

3.3.2 Sondaż diagnostyczny: stosowanie CSR a wybór stylu zarządzania ... 198

3.4 R

EZULTATY BADAŃ WŁASNYCH

... 211

PODSUMOWANIE ... 220

BIBLIOGRAFIA ... 226

SPIS WYKRESÓW... 256

SPIS RYSUNKÓW ... 257

SPIS TABEL ... 258

SPIS ANEKSÓW... 260

STRESZCZENIE

„Wpływ CSR na wybór stylu zarządzania w instytucjach finansowych w Polsce”

Celem pracy było wyodrębnienie i zdefiniowanie wzajemnych relacji między stosowaniem norm i zasad CSR w wybranych instytucjach finansowych w Polsce (bankach i towarzystwach ubezpieczeniowych) a wyborem stylu zarządzania i budowaniem relacji z interesariuszami.

Prowadzenie badań empirycznych, a także uzyskiwanie obiektywnych wyników, które są przedstawione w niniejszej pracy, oparte jest na dogłębnej analizie literatury naukowej i zasobów wtórnych. Metodyka badań obejmuje m.in. analizę literaturową, opis, wyjaśnianie, analizę dokumentów, sondaż diagnostyczny, wywiady eksperckie, analizę wielokryterialną.

Mając na uwadze cel pracy postawiono hipotezy badawcze. Głowna hipoteza badawcza postawiona w rozprawie brzmi:

H0: Stosowanie w praktyce zasad społecznej odpowiedzialności biznesu wywiera istotny wpływ na wybór stylu zarządzania bankiem oraz zakładem ubezpieczeń.

Hipotezy szczegółowe, natomiast zakładają:

H1: W bankach i zakładach ubezpieczeń działających w Polsce, które w swojej strategii zarządzania kierują się zasadami społecznej odpowiedzialności biznesu uwzględniającymi dobro różnych grup interesariuszy, występuje relatywnie mniejsza liczba konfliktów z interesariuszami (oraz dominuje moralny styl zarządzania wg klasyfikacji A. B. Carrolla),

H2: O tym, czy dana instytucja finansowa (bank, zakład ubezpieczeń) stosuje zasady CSR świadczy liczba produktów, na które są kierowane skargi, świadczone przez daną instytucję przez klientów do Komisji Nadzoru Finansowego, Arbitra Bankowego oraz Rzecznika Finansowego.

H3: Im silniejszy jest nacisk na stosowanie społecznej odpowiedzialności biznesu w zakresie uwzględniania interesów interesariuszy, tym bardziej przekłada się to na wybór moralnego stylu zarządzania w badanym okresie w badanych instytucjach finansowych w Polsce.

W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że praktyczne zastosowanie

zasad CSR ma znaczący wpływ na wybór stylu zarządzania bankiem i towarzystwem

ubezpieczeniowym. Oczywiście presja wywierana na menedżerów w celu osiągnięcia

zysków w krótkim czasie również wpływa na wybór stylu zarządzania przez

menedżerów. Analiza AHP pozwoliła stwierdzić, że ocena kierownika przede

wszystkim pod względem krótkoterminowej skuteczności w osiąganiu zysków

i lekceważeniu interesów pozostałych interesariuszy prowadzi do przyjęcia przez

menedżerów moralnie obojętnego lub niemoralnego stylu zarządzania i odrzucenia

społecznej odpowiedzialności biznesu. W wyniku badań wszystkie postawione hipotezy

zostały potwierdzone.

„Impact of CSR on the choice of management style in financial institutions in Poland”

The aim of this thesis was to isolate and define mutual relations between the application of CSR norms and principles in selected financial institutions in Poland (banks and insurance companies) and the choice of management style and creating relations with stakeholders.

Conducting the empirical research as well as obtaining unbiased results that are presented in this thesis is based on an in-depth analysis of scientific literature and secondary resources. he purpose of the work, research hypotheses were formulated. The main research hypothesis put forward in the dissertation is:

H0: Applying the principles of corporate social responsibility in practice has a significant impact on the choice of bank and insurance company management style.

Specific hypotheses, however, assume:

H1: In banks and insurance companies operating in Poland, which in their management strategy are guided by the principles of corporate social responsibility taking into account the good of various groups of stakeholders, there is a relatively smaller number of conflicts with stakeholders (and the moral style of management according to A. B. Carroll's classification dominates),

H2: Whether a given financial institution (bank, insurance company) applies CSR principles is evidenced by the number of products complained about, provided by the institution by clients to the Polish Financial Supervision Authority, the Banking Referee and the Financial Ombudsman.

H3: The stronger the emphasis on applying corporate social responsibility in terms of taking into account the interests of stakeholders, the more it translates into the choice of moral style of management in the examined period in the examined financial institutions in Poland.

As a result of the conducted research, it was found that the practical application

of the principles of CSR has a significant impact on the choice of bank and insurance

company management style. Of course, pressure exerted on managers to make profits in

a short time also affects on the choice of management style by managers. The multi-

criteria analysis made it possible to conclude that assessing the manager primarily in

terms of short-term effectiveness in achieving profits and disregarding the interest of

other stakeholders, leads to managers adopting an amoral or immoral management style

and rejecting corporate social responsibility. As a result of research all of hypotheses

have been confirmed.

Uzasadnienie wyboru tematu

Badanie wszelkich organizacji i ich zachowań musi uwzględniać, że odnoszą się one do siebie na podstawie norm i zasad tworzących instytucje społeczne. Instytucje można rozumieć jako normy (prawne czy etyczne) i jako instytucje – organizacje, których podstawą działania są zespoły norm i dyrektyw postępowania respektowanych przez ludzi uczestniczących w procesach, u podstawy których leży podział pracy.

A zatem pojawia się konieczność regulowania procesów współpracy

¹

nie tylko pomiędzy pracownikami, czy pracownikami a dostawcami, czy odbiorcami, lecz z uwzględnieniem takich interesariuszy jak organy nadzoru, środowisko czy społeczności lokalne. Istnieje wiele sposobów regulowania owych procesów. Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) włącza interesariuszy w te regulacje. Badania wzajemnych związków i wpływów CSR i stylów zarządzania to wyzwanie dla badacza, gdyż włączanie interesariuszy w zarządzanie ukazuje luki badawcze i stawia nowe problemy do rozwiązania.

Należy tu przytoczyć definicję CSR ((ISO 26000): „Odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań (produkty, serwis, procesy) na społeczeństwo i środowisko, poprzez przejrzyste i etyczne zachowanie, które:

• przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, zdrowia i dobrobytu społeczeństwa,

• bierze pod uwagę oczekiwania interesariuszy,

• jest zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami zachowania,

• jest spójne z organizacją i praktykowane w jej relacjach.”

²

Strategia zarządzania CSR powinna stanowić trwały element globalnej (całościowej) strategii rozwoju przedsiębiorstwa lub instytucji (szerzej: organizacji).

Badanie wpływu społecznej odpowiedzialności biznesu, na wybór stylu zarządzania, jest ważne również ze względu na cele zarządzania CSR w instytucji finansowej. Są to m.in. kształtowanie pozytywnego wizerunku organizacji, włączenie do strategii działań uwzględniających potrzeby interesariuszy czy dbałość o środowisko, oraz osiągnięcie następujących celów szczegółowych:

• wzrost wzajemnego zaufania, zaangażowania, dyscypliny, lojalności interesariuszy wobec instytucji,

• silniejszą identyfikację pracowników z organizacją,

1

E. Niesyty, Przedmiot i metodologia nauki o zarządzaniu, w: red. nauk. L. Pacholski, S. Trzcieliński, Koncepcje zarządzania przedsiębiorstwem. (w otoczeniu burzliwym i nieprzewidywalnym), Politechnika Poznańska, Instytut Inżynierii Zarządzania, Poznań 2003, s. 52.

2

ISO 26000 http://www.odpowiedzialnafirma.pl/o-csr/iso-26000 (data dostępu 05-12-2019); Por.

również Wytyczne dotyczące społecznej odpowiedzialności PN-ISO 26000, PKN, Warszawa 2012 oraz

Polska Norma PN-ISO 26000:2012 Wytyczne dotyczące społecznej odpowiedzialności, opracowana

w KT 305 ds. Społecznej odpowiedzialności, 5 listopada 2012 r.,

https://www.pkn.pl/informacje/2013/09/iso-26000 (data dostępu 09-11-2019).

• poprawę relacji z otoczeniem zewnętrznym (dostawcami, klientami, wspólnotą lokalną) .

• wytworzenie współzależności elementów tworzących strukturę organizacji oraz umiejscowionych w otoczeniu organizacji mająca na celu zwiększenie efektywności organizacyjnej instytucji finansowej.

³

Problem badawczy i cel rozprawy

W trakcie projektowania badania sformułowano problem badawczy, określono cel rozprawy i sformułowano hipotezy badawcze. Postawiony problem badawczy brzmi: „jak stosowanie norm i zasad społecznej odpowiedzialności biznesu w bankach i zakładach ubezpieczeń wpływa na wybór stylu zarządzania i relacje z interesariuszami?”

Ponieważ problematyka badań jest złożona, badania obejmują swoim zakresem zagadnienia tyczące nauk zarządzania oraz w pewnym stopniu pobocznych dla nich dziedzin. Spojrzenie na problemy w szerokim kontekście jest bardzo potrzebne dla ich zrozumienia. Zarządzanie jako dyscyplina powinna być wyjaśniana za pomocą wielu wzajemnie uzupełniających się metod.

⁴

Sformułowanie problemu badawczego, a także przyjęcie zestawu założeń badawczych prowadzi do określenia celu rozprawy, którym jest wyodrębnienie i określenie wzajemnych relacji pomiędzy stosowaniem norm i zasad CSR w wybranych instytucjach finansowych w Polsce (bankach i zakładach ubezpieczeń) i wyborem stylu zarządzania i kształtowaniem się relacji z interesariuszami.

Hipotezy badawcze

Mając na uwadze powyższe postawiono hipotezy badawcze. Głowna hipoteza badawcza postawiona w rozprawie brzmi:

H

0

: Stosowanie w praktyce zasad społecznej odpowiedzialności biznesu wywiera istotny wpływ na wybór stylu zarządzania bankiem oraz zakładem ubezpieczeń.

Hipotezy szczegółowe, natomiast zakładają:

H

1

: W bankach i zakładach ubezpieczeń działających w Polsce, które w swojej strategii zarządzania kierują się zasadami społecznej odpowiedzialności biznesu uwzględniającymi dobro różnych grup interesariuszy, występuje relatywnie mniejsza liczba konfliktów z interesariuszami (oraz dominuje moralny styl zarządzania wg klasyfikacji A. B. Carrolla),

H

2

: O tym, czy dana instytucja finansowa (bank, zakład ubezpieczeń) stosuje zasady CSR świadczy liczba produktów, na które są kierowane skargi, świadczone

3

B. Rok, Biznes w nieodpowiedzialnym otoczeniu, Manager, nr 8, sierpień 2003, s. 5-8.

4

Ł. Sułkowski, Rozwój metodologii w naukach o zarządzaniu, w: red. nauk. W. Czakon, Podstawy

metodologii badań w naukach o zarządzaniu, Oficyna a Wolters Kluwer business, 2011 s. 33.

przez daną instytucję przez klientów do Komisji Nadzoru Finansowego, Arbitra Bankowego oraz Rzecznika Finansowego.

H

3

: Im silniejszy jest nacisk na stosowanie społecznej odpowiedzialności biznesu w zakresie uwzględniania interesów interesariuszy, tym bardziej przekłada się to na wybór moralnego stylu zarządzania w badanym okresie w badanych instytucjach finansowych w Polsce.

Dokonana w pierwszych dwóch rozdziałach analiza literaturowa z uwzględnieniem baz danych tj. EBSCO, Emerald, EMIS Emerging Markets Information Service, BankScope czy ogólnodostępnych jak Google Scholar, wskazuje że w szerokim zakresie tematyka społecznej odpowiedzialności biznesu jest głęboko spenetrowana. Na podstawie dokonanych badań literaturowych zidentyfikowano jednak lukę badawczą, która dotyczy badań stylów zarządzania menedżerów bankowych w kontekście związków etyki z zarzadzaniem i stosowania zasad CSR w Polsce.

Opracowania polsko i obcojęzyczne dotyczące instytucji finansowych koncentrują się wokół tematyki CSR, natomiast należałoby zbadać stopień implementacji idei CSR w zakładach ubezpieczeń i bankach w Polsce, co wymaga przeprowadzenia wnikliwych badań empirycznych. Ponieważ CSR obejmuje świadome kształtowanie i zarządzanie relacjami ze wszystkimi interesariuszami instytucji finansowej ma ono duże znaczenie teoretyczne i praktyczne. Trzeba przy tym zaznaczyć, że badanie czy poszukiwanie relacji etyki i zarządzania jest przedmiotem znanej w naukach o zarządzaniu koncepcji zarządzania przez wartości (Value Based Management).

Ponieważ wyodrębniono problem badawczy: „jak stosowanie społecznej odpowiedzialności biznesu w bankach i zakładach ubezpieczeń wpływa na wybór stylu zarządzania i relacje z interesariuszami?” należy się skupić na przeprowadzeniu badań empirycznych o szerokim zakresie. W badaniach przyjęto, że będą one realizowane na gruncie nauk o zarządzaniu, a ich charakter zdominowały prace koncepcyjno- empiryczne.

W obszarze badawczym znajduje się sektor finansowy w Polsce po 2005 roku, czyli okres w którym funkcjonowanie Rzecznika Ubezpieczonych regulowała już ustawa z 22 maja 2003 o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych. Ten okres też objęty raportami i analizami przeprowadzonymi przez Rzecznika Finansowego, który w 2015 roku przejął obowiązki Rzecznika Ubezpieczonych.

Zakres przedmiotowy: Banki komercyjne i ubezpieczyciele (tylko ubezpieczenia gospodarcze, S.A.).

Zakres czasowy badań: od roku 2005.

Zakres przestrzenny badań: Terytorium Rzeczpospolitej Polskiej.

Perspektywa badawcza: antyindywidualizm metodologiczny głosi, że dla stanów indywiduów oraz relacji między indywiduami można ‘w ostatecznej instancji’

wskazywać jedynie uwarunkowania globalnie społeczne” .

Sformułowanie problemu badawczego, a także przyjęcie zestawu założeń

badawczych prowadzi do określenia celu rozprawy, którym jest wyodrębnienie

i określenie wzajemnych relacji pomiędzy stosowaniem norm i zasad CSR

w wybranych instytucjach finansowych w Polsce (bankach i zakładach ubezpieczeń) i wyborem stylu zarządzania i kształtowaniem się relacji z interesariuszami.

Założenia badawcze

Jak zaznaczono wcześniej, praca jest realizowana na gruncie nauk o zarządzaniu i ma charakter koncepcyjno-empiryczny. Problematyka społecznej odpowiedzialności biznesu w zarządzaniu może być rozpatrywana na gruncie nauk zarządzania, wiedzy kryminologiczno-socjologicznej, etycznej, ekonomicznej, filozoficzno-prawnej czy historycznej, w zależności od tego, jaki aspekt owych praktyk badacz chce przeanalizować. Ponieważ za cel główny niniejszej pracy obrano wyodrębnienie i określenie wzajemnych relacji pomiędzy stosowaniem CSR i wyborem stylu zarządzania i kształtowaniem się relacji z interesariuszami, praca ta ma charakter poniekąd „graniczny”. Została osadzona więc na gruncie wiedzy nauk zarządzania, posiłkując się etyką gospodarczą czy prawem gospodarczym. Nie można bowiem badać zarządczych aspektów, pomijając lub zapominając o innych, niemniej ważnych uwarunkowaniach w tym zakresie. Aspekt zarządczy jest zatem aspektem dominującym, występującym we wszystkich rozdziałach tej pracy. Spory dotyczące wdrażania norm i reguł CSR, społecznej odpowiedzialności biznesu oraz problemów moralnych na rynku finansowym, wciąż stanowią uboczny (choć zdobywający coraz większą popularność) region dyskusji, zarówno teoretyków jak i praktyków, a literatura dokumentująca problematykę CSR w działalności finansowej – choć można znaleźć wartościowe pozycje literaturowe – nie wyczerpuje tematu.

Wyodrębnienie i określenie wzajemnych relacji pomiędzy stosowaniem CSR i wyborem stylu zarządzania i kształtowaniem się relacji z interesariuszami (odpowiednich dla polskich warunków), pozwala na lepszą percepcję problemu. Ujęcie owych relacji stworzyło możliwość wyprowadzenia i konstrukcji odpowiedniego modelu zysku z przyjęcia moralnie obojętnego lub niemoralnego stylu zarządzania (popełnienia przez menedżera czynu niemoralnego/patologicznego). Stworzenie owego modelu ma na celu ujawnienie sił przyczynowo-skutkowych rządzących procesem podejmowania decyzji kierowniczych. Jednocześnie pozwala to zrozumieć jak stosowanie zasad CSR w wybranych instytucjach finansowych wpływa na wybór stylu zarządzania tą instytucją.

Opisywanie, poznawanie i wyjaśnianie rzeczywistości organizacyjnej pozwala

⁵

, w praktycznym wymiarze na kształtowanie, zmienianie i poprawianie rzeczywistości.

Zatem działania podjęte w tej pracy mają wspomóc organizacje mające na celu takie formowanie rzeczywistości organizacyjnej (jej kształtowanie, zmienianie i poprawianie), by skłaniać menedżerów do przyjęcia moralnego stylu zarządzania i w konsekwencji implementacji zasad CSR. Należy przy tym pamiętać, że takie kształtowanie zachowań jest niezbędne ze względu na politykę Unii Europejskiej promującej idee społecznej odpowiedzialności biznesu wyznaczającej kierunek zmian

5

A. K. Koźmiński, Zarządzanie: praktyka i teoria, op. cit., s. 3-18.

w zarządzaniu strategicznym przedsiębiorstwem, który zobowiązuje organizacje do zrównoważonego rozwoju z poszanowaniem ekonomii, etyki i ekologii.

Układ pracy: koncepcja pracy została wyrażona poprzez jej strukturę. Dwa pierwsze rozdziały mają charakter literaturowy i stanowią bazę dla rozważań prowadzonych w rozdziale trzecim. W pierwszym rozdziale nakreślono i uporządkowano aktualny stan wiedzy z zakresu regulacji społecznych na rynku finansowym, przedstawiono problemy moralne w zarządzaniu działalnością finansową, skatalogowano i uporządkowano definicje. Obiektem zainteresowania autorki są relacje pomiędzy podmiotami działającymi na rynku finansowym, łączące je więzi i kanony postępowania oraz problemy moralne pojawiające się przy okazji działalności finansowej. Po starannej analizie różnorodnych materiałów literaturowych oraz efektów badań obcych i uwag dotyczących obserwacji rynku po aferach związanych z wielkimi organizacjami, można przychylić się do stwierdzenia, że tylko przestrzeganie norm etyki, dobrych obyczajów i regulacji prawnych może przekonać klientów do powierzenia pieniędzy danej instytucji. Tym bardziej, że instytucje finansowe, według wielu autorów, zaliczają się do instytucji szczególnego zaufania publicznego, a więc ich odpowiedzialność społeczna gra niebagatelną rolę. Tu także przedstawiono specyfikę otoczenia w zarządzaniu społeczną odpowiedzialnością w instytucjach finansowych w Polsce, z szczególnym uwzględnieniem koncepcji interesariuszy.

Natomiast rozdział drugi dotyczy ujęcia zarządczego organizacji. Przedstawiane zostały style zarządzania organizacją i postawiono pytanie czy działania moralne (moralny styl zarządzania instytucją finansową) menedżerów nie stoi w opozycji z konkurencyjnością i osiąganiem przez nich godziwego zysku. Opisano również zjawisko kontroli społecznej. Wprowadzenie nowoczesnych technik zarządzania w instytucjach finansowych kładących nacisk na zarządzanie jakością, zgodnych z CSR oraz wprowadzenie stylu „zarządzania moralnego”, powoduje wytworzenie się swoistego etosu zawodów finansowych. Prowadzi również do zmniejszenia powstawania „niejasności etycznych”. Przedstawiono też problem podejmowania decyzji o wyborze stylu zarządzania organizacją w ujęciu teorii gier.

W rozdziale trzecim omówiono zagadnienia związane z problemem implementacji idei CSR w instytucjach finansowych. Zagadnienia te, wraz z informacjami zawartymi w poprzednich rozdziałach, stanowią punkt wyjścia dla stworzonego w rozdziale trzecim zestawienia przesłanek wpływających na proces podejmowania decyzji przez menedżera. Stworzenie tego katalogu pozwoliło na realizację celu głównego rozprawy, którym jest wyodrębnienie i określenie wzajemnych relacji pomiędzy stosowaniem norm i zasad CSR w wybranych instytucjach finansowych w Polsce (bankach i zakładach ubezpieczeń) i wyborem stylu zarządzania i kształtowaniem się relacji z interesariuszami.

Podjęcie i realizacja celów rozprawy zdeterminowały dobór metod badawczych służących ich rozwiązaniu. Praca ta obejmuje swoim zakresem zagadnienia tyczące nauk zarządzania oraz w pewnym stopniu pobocznych dla nich dziedzin.

Spojrzenie na problemy w szerokim kontekście jest bardzo potrzebne dla ich

zrozumienia.

Metodyka badań: zarządzanie jako dyscyplina powinna być wyjaśniana za pomocą wielu wzajemnie korygujących się metod

⁶

, dlatego realizacja pracy jest oparta na zasobach literatury krajowej i zagranicznej oraz wykorzystuje własne badania.

W dysertacji wykorzystano zarówno krytyczną analizę literaturową, opis, wyjaśnianie, analizę porównawczą dokumentów i różnorodnych badań przeprowadzanych na rynku finansowym przez liczne instytucje branżowe oraz dokumenty powstające w ramach prac jednostek naukowych i case study, sondaż diagnostyczny (technika ankieta) kierowana do kadry menedżerskiej Zarządzania Zasobami Ludzkimi (lub równoważnych Human Resources, Public Relations – w przypadku pełnienia roli ZZL) banków i ubezpieczeń, metoda ekspercka (Rzecznik Finansowy, PIU, UOKiK, ZBP), w odniesieniu do przedmiotu badań czyli stylów zarządzania menedżerów w sektorze finansowym.

Użyty w dysertacji model badań został zaczerpnięty z opracowanej przez W. Dyducha metodyki przebiegu postępowania w badaniach ilościowych i dostosowany do potrzeb pracy (rys. 1).

Przeglądy literaturowe przyczyniają się do zrozumienia stanu i rozwoju dialogu naukowego, ponieważ wiążą się ze skupieniem nad tematem i przeglądem perspektywicznym problemów opisanych przez autorów

⁷

publikacji naukowych. Do efektywnego prowadzenia przyjętego wywodu naukowego niezbędne było zastosowane w pracy literaturowej założeń metodologicznych dotyczących struktury analizy literaturowej oraz ram rozwoju teoretycznego. Wykorzystano do tego celu metody badawcze zaproponowane przez M. Massaro, J. Dumay, J. Guthrie

⁸

i przyjęto następujące kroki:

• Stworzenie protokołu do przeglądu literatury.

• Określenie pytań, na które przegląd literatury powinien odpowiedzieć.

• Określenie rodzaju zastosowanych badań naukowych i przeprowadzenie w tym obszarze kompleksowych wyszukiwań literatury.

• Określenie wpływu artykułu na rozwój nauki.

• Określenie ram analitycznych artykułu.

• Ustanowienie niezawodności przeglądu literatury.

• Sprawdzenie wagi przeglądu literatury (w tym aktualności danych).

• Analiza danych za pomocą opracowanych ram literaturowych.

• Opracowanie spostrzeżeń i krytyki poprzez analizę zbioru danych.

• Opracowanie przyszłych ścieżek badawczych i pytań.

W toku wyboru odpowiednich metod badawczych, w celu weryfikacji hipotez pracy, zdecydowano o wyborze wywiadu eksperckiego jako jedną z metod badawczych.

Wywiad ekspercki jest szeroko stosowany w badaniach gospodarki

⁹

i stanowi cenne

6

Ł. Sułkowski, op.cit. Rozwój metodologii…, 2011 s. 33.

7

D. Silverman, Doing Qualitative Research, Sage Publications, London 2013, pp. 345-348.

8

M. Massaro, J. Dumay, J. Guthrie, On the shoulders of giants: undertaking a structured literature review in accounting, Accounting, Auditing & Accountability Journal, Vol. 29/2015, Issue: 5, pp. 771-772.

9

A. Magruk, Foresight – nowa metoda prognozowania heurystycznego, w: red. nauk. L. Kiełtyka,

J. Nazarko, Technologie i prognozowanie w zarządzaniu. Wybrane zagadnienia, Białystok 2005,

Wydawnictwo Politechniki Białostockiej s. 257 i nast.

źródło informacji o trendach występujących na rynku oraz stanowi badanie wstępne do dalszych badań.

Rysunek 1 Metodyka przebiegu postępowania w badaniach iloścowych

Źródło: W. Dyduch, Ilościowe badanie i operacjonalizacja zjawisk w naukach o zarządzaniu, w: W. Czakon, Podstawy metodologii badań w naukach o zarządzaniu, wyd. II rozszerzone i uaktualnione, Warszawa 2013.

Czynniki mające wpływ na wybór badań eksperckich przez autora dysertacji:

• cel badań,

• zakresy badań (przedmiotowy, przestrzenny i czasowy),

• możliwości łączenia metody z innymi metodami (badanie wstępne, określające kształt kolejnych badań empirycznych),

• kontekst zarządczo-społeczny badań,

• zaangażowanie oraz liczebność ekspertów, interesariuszy i instytucji nadzoru,

• oczekiwany formalny wynik programu – badanie wpływu społecznej odpowiedzialności biznesu na wybór stylu zarządzania w instytucjach finansowych w Polsce,

• dostępność danych (zarówno ilościowych, jak i jakościowych),

• dostępność ekspertów z obszaru badań,

analiza literatury przedmiotu, wyłonienie luki badawczej,

stworzenie modelu badawczego,

sformułowanie hipotez badawczych,

gromadzenie danych – przeprowadzenie badań właściwych,

analiza danych,

wnioski z badań – przyjęcie bądź odrzucenie hipotez,

stworzenie nowego modelu, wzbogacenie teorii o wyniki badań (wkład w dorobek dyscypliny),

wskazanie ograniczeń przeprowadzonych badań, przesłanki do

dalszych badań.

• dostępne środki finansowe.

Przeprowadzenia ich wymaga to od badającego szerokiej wiedzy o temacie dociekań, zatem musi być poprzedzony badaniami literaturowymi i analizą sytuacji na rynku. Projektując badanie eksperckie wybrano następujące czynniki decydujące o wyborze ekspertów do badania:

• znajomość branży finansowej oraz problematyki społecznej odpowiedzialności biznesu,

• aktywne uczestnictwo w działaniach ukierunkowanych na przeciwdziałanie oraz łagodzenie bądź niwelowanie przyczynek oraz skutków negatywnych zdarzeń na rynku ubezpieczeniowym i bankowym,

• rozległa znajomość rynku i aktualnych tendencji na nim panujących,

• decyzyjny charakter pracy oraz duży wpływ na kształtowanie relacji na rynku finansowym.

Ze względu na cel niniejszej pracy niezbędne jest rozpoznanie decyzji

menedżerskich (w kontekście CSR oraz ZZL) oraz identyfikacja wyznaczników ich

podejmowania.

O ZARZĄDZANIU, PRAWA I ETYKI BIZNESU

Zarządzanie społeczną odpowiedzialnością biznesu (CSR) odbywa się na gruncie nauk o zarządzaniu (na przykład zarządzenie relacjami interesariuszami, zarządzanie przez wartości, etyka zarządzania, zarządzanie strategiczne, TQM, turkusowe organizacje

¹⁰

), etyki biznesu, prawa, interesują się nią matematycy (teoria gier), socjolodzy, psycholodzy. Powstała jako odpowiedź na potrzeby początkowo interesariuszy wewnętrznych, stopniowo obejmując kolejne zagadnienia, rozszerzając się na postulaty zgłaszane przez interesariuszy zewnętrznych.

Społeczną odpowiedzialność określa się jako integralną część zrównoważonego rozwoju, którą Światowa Komisja ds. Ochrony Środowiska i Rozwoju przy ONZ zdefiniowała w 1987 roku w następujący sposób: „ludzkość jest w stanie rozwijać się w sposób zrównoważony – tak, aby zadowalając dzisiejsze potrzeby równocześnie nie zagrażać prawu przyszłych pokoleń do spełniania swoich potrzeb”

¹¹

. Termin „społeczna odpowiedzialność biznesu” (inaczej: Corporate Social Responsibility – CSR) jest pojęciem historycznym i oznacza, że przedsiębiorstwo jest świadome przestrzegania zarówno zasad moralnych jak i zobowiązań zaciągniętych do rozliczenia się ze swej działalności w rygorach prawnych przed społeczeństwem oraz pracownikami

¹²

.

Nie istnieje jedna uniwersalna definicja, która określałaby społeczną odpowiedzialność biznesu

¹³

. W przytaczanych przez autorów publikacjach naukowych określenia społecznej odpowiedzialności biznesu są komplementarne wobec siebie.

Według ogłoszonej w lipcu 2001 przez Komisję Europejską Zielonej Księgi Green Paper on Corporate Social Responsibility, jest to koncepcja, według której

„przedsiębiorstwa dobrowolnie uwzględniają aspekty społeczne i ekologiczne w swoich działaniach handlowych oraz w kontaktach ze swoimi interesariuszami”

¹⁴

. Komisja Europejska wydała w 2002 roku Białą Księgę

¹⁵

, w której nakreśliła główne obszary działań Unii Europejskiej w ramach CSR zaliczając do nich:

• edukację oraz wymianę doświadczeń i dobrych praktyk, w tym:

• badanie wpływu CSR na biznes i społeczeństwo,

10

W Polsce najbardziej bodaj znanym propagatorem koncepcji turkusowej organizacji jest profesor A. Blikle, twórca Kompendium turkusowej samoorganizacji 11 sierpnia 2014, http://www.moznainaczej.com.pl/ (data dostępu 2019-02-13).

11

A. Brzozowski, Standardy społecznej odpowiedzialności biznesu, w: Problemy jakości, Luty 2003, s. 24-28.

12

K. Lisiecka, Standard SA 8000 i etyka w biznesie, w: Problemy jakości, Maj 2003, s.11-15.

13

A. Dahlsrud, How Corporate Social Responsibility is Defined: an Analysis of 37 Definitions. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, www.interscience.wiley. com (data dostępu 20- 06-2011).

14

J. Filek, Społeczna odpowiedzialność Biznesu, Tylko moda czy nowy model prowadzenia działalności gospodarczej?, Gryf Warszawa, Kraków 2006, s.4-5.

15

White Paper on Corporate Social Responsibility (COM 2002) 347, http://www.dialog.gov.pl/dialog-

miedzynarodowy/spoleczna-odpowiedzialnosc-przedsiebiorstw-csr/historia/ dara dostępu (02-02-2109).

• wymiana doświadczeń i dobrych praktyk między przedsiębiorstwami i państwami członkowskimi,

• rozwój odpowiednich umiejętności menedżerskich,

• przystosowanie zasad społecznej odpowiedzialności do sektora małych i średnich przedsiębiorstw,

• rozwój instrumentów społecznej odpowiedzialności biznesu (w tym należy wymienić: kodeksy etyczne, standardy zarządzania, zasady audytu i raportowania, etykietowanie produktów, inwestycje społecznie odpowiedzialne),

• utworzenie Europejskiego Forum Interesariuszy (European multi-Stakeholder Forum on CSR),

• włączenie CSR do wszystkich polityk UE

¹⁶

.

Pojęcie to ewaluowało, powstawały kolejne normy i przepisy dotyczące raportowania, w publikacjach naukowych pojawiło się pojęcie CSR 2.0. Koncepcja interesariuszy i CSR rozwijały się w naukach o zarządzaniu, socjologii, teorii gier, etyki, ekonomii, psychologii. Podkreślano presję interesariuszy na organizacje oraz konieczność zarządzania społeczną odpowiedzialnością, wartością i przez wartości.

Rynek dojrzał do sytuacji, w której budowanie długotrwałej wartości w walce o przetrwanie wymuszają na organizacjach zmianę kierunku – zgodnie z koncepcją organizacji uczących się – w kierunku odpowiedzialnego zarządzania i zarządzania społeczną odpowiedzialnością.

W rozdziale tym zostały zaprezentowane problemy tyczące zarządzania CSR.

Szczególną uwagę poświęcono dyskusji, która odbyła się na ramach czasopism naukowych pomiędzy badaczami prawa i etyki, a dotyczących związków (lub ich braków) prawa i moralności. Skupiono się tutaj na rozróżnieniu sfery regulacji prawa i obszaru respektowania uregulowań moralnych. Dlatego też należy się skoncentrować na dyskusji dotyczącej umiejscowienia etyki w biznesie, a dokładniej – miejsca etyki w kontekście organizacyjnym, a następnie na konfliktach moralnych występujących we wszelkich formach biznesu. Dyskusja ta stworzyła w pewnym stopniu podwaliny pod dalsze rozważania na temat problemy moralnych w zarządzaniu, społecznej odpowiedzialności biznesu i działalności biznesowej.

Istotne dla dalszych rozważań i badań jest przedstawienie podstawowych pojęć i definicji z zakresu zarządzania społeczną odpowiedzialnością oraz zarządzenia relacjami interesariuszami. Ze względu na wielość ujęć i rozważań na gruncie różnych – wyżej wymienionych – nauk na temat społecznej odpowiedzialności biznesu pojawiają się spory definicyjne.

Przestrzeganie norm społecznej odpowiedzialności biznesu w działalności przedsiębiorstw (w tym finansowych) pozwala na wzmacnianie i utrwalanie relacji z interesariuszami organizacji, a także prowadzi do osiągania wymiernych korzyści ekonomicznych

¹⁷

. Instytucje finansowe

¹⁸

ewoluowały przez wieki ustalając normy

16

B. Rok, Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Warszawa 2004, s. 23.

17

Wprawdzie podejmowane są głosy w dyskusji, że etyka i biznes to pojęcia wykluczające się, jednak

przykłady z praktyki wydają się wskazywać, że biznes który nie stosuje się do norm etyki nie jest

postępowania pracowników, klientów i pozostałych interesariuszy organizacji. Jak skonstatował S. Flejterski, w instytucjach finansowych „istotą rzeczy jest znalezienie, a w gruncie rzeczy znajdowanie stale na nowo, punktu równowagi między efektywnością (konkurencyjnością, dochodowością itp.) a szeroko rozumianym bezpieczeństwem (stabilnością, etyką itp.).”

¹⁹

Norm tych można się doszukiwać w różnorodnych regulacjach społecznych (obyczajowych, moralnych, prawnych i regułach zarządczych itp.) odpowiednich dla rynków finansowych. Uporządkowania wymagają również zagadnienia dotyczące rozważań o zarządzaniu społeczną odpowiedzialnością.

1.1 Problemy moralne w zarządzaniu działalnością biznesową

W działalności biznesowej, w tym finansowej, tak jak w każdej innej działalności społecznie (kulturowo) uregulowanej, spotykamy się z problemami moralnymi. Jednocześnie specyfika działalności finansowej i społeczne usytuowanie instytucji finansowych jako organizacji zaufania publicznego

²⁰

(lub organizacji wręcz podwyższonego zaufania publicznego) sprawia, że szczególną uwagę należy poświęcić problemom moralnym oraz konfliktom moralnym, pojawiającym się właśnie w finansach i to zarówno po stronie popytowej, jak i podażowej oraz zarządzaniem nimi. Z tego właśnie powodu, w kolejnym kroku – nakreślono rys regulacji etycznych występujących w kontaktach instytucji gospodarczej z jej otoczeniem i z – oczywiście – występujących w organizacjach konfliktami moralnymi, które są jednym z podstawowych kierunków rozważań dotyczących zarządzania czy kierowania organizacją.

społecznie akceptowany. Doświadczenia kolejnych kryzysów finansowych wskazują, że działania sprzeczne z nakazami prawa i moralności mogą prowadzić – jeśli nie do upadku biznesu – to do poważnych strat również materialnych.

18

Rozumienie terminu „instytucje finansowe” może obejmować zarówno instytucje kredytowe oraz instytucje finansowe pozostałe sensu stricte. W rozdziale 1.2.1. rozwinięto temat definicji instytucji finansowych, podkreślając, że dla potrzeb pracy przyjęto wąskie jego ujęcie, jednocześnie zaznaczając, że skupiono się tutaj na bankach i zakładach ubezpieczeń komercyjnych.

19

S. Flejterski, Współczesny bank komercyjny – w poszukiwaniu równowagi między przedsiębiorstwem a instytucją zaufania publicznego, w: red. nauk I. Różańska, Bankowość w Unii Europejskiej – szanse i zagrożenia. Księga jubileuszowa z okazji 80 rocznicy urodzin prof. dr. Władysława L. Jaworkiego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2009, s. 220.

20

Por: T. J. Dąbrowski, Współczesny bank – między instytucją zaufania publicznego a przedsiębiorstwem, Bezpieczny Bank 1(66)/2017, s. 129-148; E. Radziszewski, Bank jako instytucja zaufania publicznego. Gwarancje prawne i instytucjonalne, KNF, Warszawa 2013, s. 10;

J. Szambelańczyk, Stabilność systemu bankowego a paradygmat bankowości, „Finanse” 2010, nr 1 (2);

A. Przygoda, Znaczenie kryterium rynkowego i kryterium zaufania publicznego dla funkcjonowania współczesnego banku komercyjnego, „Bezpieczny Bank” 2011, nr 3 (45)2011; A. Janiak, Bank jako instytucja zaufania publicznego, „Glosa” 2003, nr 2; W. L. Jaworski, A. Szelągowska., Służebna rola banków w polskiej gospodarce, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, nr 10 (934) 2014; L. Dziawgo, Bank jako „instytucja BRAKU zaufania publicznego”, w: red. nauk.

J. Szambelańczyk, Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów polskich,

Związek Banków Polskich, Warszawa 2009; A. Cohn, E. Fehr, M. A. Maréchal, Business culture and

dishonesty in the banking industry, „Nature” 2014, No. 516.

1.1.1 Prawo a moralność

Regulacje społeczne dotyczą wszystkich ludzkich działań. Reguły zaś, których przedmiotem są sposoby czy metody działania, środki stosowane dla osiągnięcia celu, zwane normami kulturowymi, stanowią o tym, jak należy się zachowywać, co powinno się robić. Przy czym czynności, dla których dokonania konieczne jest przestrzeganie reguł wyznaczających sposób, w jaki te czynności powinno się dokonać, można nazwać czynnościami kulturowymi w wąskim ujęciu.

²¹

J. Kmita rozróżniając kulturę materialną (sensu largo) i kulturę symboliczną (sensu stricto), zwraca uwagę na komunikowanie się oraz reguły i porządki wartości „Kultura „materialna” danej grupy kulturowej – to zbiór wszystkich upowszechnionych w niej reguł technologiczno-użytkowych oraz zbiór akceptowanych w tej grupie, związanych z owymi regułami, porządków wartości.

Analogicznie kultura „duchowa”, ewentualnie też kultura „symboliczna” danej grupy kulturowej – to zbiór wszystkich upowszechnionych w niej reguł interpretacji kulturowej oraz zbiór akceptowanych w niej, związanych z owymi regułami, porządków wartości”.

²²

Należy przy tym odróżnić reguły od tych wartości kulturowych, których przedmiotem są cele działania, a więc społecznie wyróżnionymi stanami rzeczy. Należy tu zauważyć, że reguły kulturowe mogą nieść w sobie różny ładunek powinności. Rozróżniamy imperatywy kulturowe (kategoryczne żądania pewnego sposobu postępowania lub dążenia do pewnego celu) – formułowane jako nakazy i zakazy, przyzwolenia (dopuszczają one pewne postępowanie lub pewien cel jako godziwy). Te normy mogą być także formułowane nie wprost, jako więc pochodne od zakazów. Wówczas wyraźne sformułowanie zakazu sugeruje, że inny niż zabroniony sposób postępowania lub inny cel jest dopuszczalny, a szczególnie ma to zastosowanie w przypadku reguł prawnych. Pojawia się tu w szczególności problem nie nadążania prawa za rozwojem technologicznym i technicznym. Ostatni typ reguł – najluźniej osadzony w praktyce obyczajowej – to preferencje, które wskazują, jakie postępowanie byłoby szczególnie godne uznania. Zastrzega się zwykle, że nie można od nikogo wymagać ich respektowania – cechuje je zwrot „dobrze by było, żeby…”. Wskazuje się tu zatem działania wzorowe, godne naśladowania, ideały czy działania heroiczne

²³

.

Wspomniany wyżej podział reguł zastosowano dla rozróżnienia mocy zależności wiążących podmioty podlegające tego typu regulacjom. Tą drogą dochodzi się do prawa, zwyczaju i moralności. Przedstawiona klasyfikacja norm i obszarów kultury wyraża się w zakresie wyróżnionych treści odpowiednich reguł

²⁴

. Są to kolejno:

• prawo stanowione – dla wyróżnienia uregulowań prawnych najważniejsza jest nie tyle ich treść ile sposób artykulacji, że jest ono celowo stanowione przez państwo lub w jego imieniu lub prawo międzynarodowe – tworzone na przykład przez Unię Europejską. Jest zawsze związane z jakąś organizacją polityczną;

prawo jest artykułowane w formie pisemnej, publikowane i systematyzowane

21

J. Kmita, L. Nowak, Studia nad teoretycznymi podstawami humanistyki, Poznań 1968, s. 253.

22

J. Kmita, Wykłady z logiki i metodologii nauk: dla studentów wydziałów humanistycznych, PWN Warszawa 1976, s. 30.

23

P. Sztompka, Socjologia. Analiza Społeczeństwa, Wydawnictwo Znak 2003, s. 257-260.

24

Tamże, s. 269 i n.

w kodeksach czy zbiorach przepisów. Na straży prawa stoi szczególny system sankcji scentralizowanych obejmujących administrację. Są one nadzorowane przez powołane w tym celu organy wymiaru sprawiedliwości. Sankcje te wymierzane są w imieniu państwa, które dysponuje monopolem przymusu w stosunku do swoich obywateli i cudzoziemców przebywających na jego terytorium,

• zwyczaje – określają one chociażby to, jak się należy ubierać, co i jak jeść, gdzie spędzać czas, jak się witać i żegnać itp. Standaryzują przejawy życia zbiorowego (ceremonie, uroczystości itp.), nadają im automatyzm. Są najbardziej „niewidoczne” ze wszystkich reguł, na ogół nie są kodyfikowane (wyjątkiem są podręczniki savoir-vivre’u). Jednostki komunikują przy pomocy obyczajów i zwyczajów swoją przynależność do określonej zbiorowości,

• reguły moralne – dotyczą takich sfer życia, w których działanie jednego człowieka nie jest obojętne dla dobra, szczęścia, zdrowia czy powodzenia innych ludzi. Reguły te dotyczą najbardziej fundamentalnych relacji pomiędzy ludźmi i są najmocniejszym wyrazem społecznej lokalizacji człowieka. Są często kodyfikowane w postaci zwerbalizowanych i sformalizowanych systemów etycznych, uzasadniane i legitymizowane przez odwołanie się do rozumu (filozoficzne doktryny świeckie) albo wierzeń religijnych (koncepcje wyznaniowe). Naruszenie nakazów i zakazów moralnych ma daleko większe implikacje społeczne i spotyka się z ostrzejszą reakcją publiczną niż w przypadku zwyczajów – od izolacji, poprzez napiętnowanie publiczne, ostracyzm towarzyski, banicję z grupy – po samosąd

²⁵

.

Prawo może wkraczać w dziedzinę zwyczajów – jedne włączając akceptująco a innym się przeciwstawiając. Natomiast relacja prawa i moralności jest bardziej skomplikowana. Istnieje wiele stanowisk i wiele sposobów pojmowania prawa i rozumienia moralności (w jego relacjach z prawem). W tej sprawie nadal toczą się spory. Jest rzeczą niezaprzeczalną, że prawo podlegało na przestrzeni dziejów, jak i podlega nadal, różnego rodzaju ocenom etycznym. H. Jankowski wykazywał w pracy zatytułowanej „Prawo i moralność”, że nie ma w istocie żadnej dziedziny prawa, w której nie interferowałyby moralne wartościowania

²⁶

. Oczywiste jest, że prawo i moralność oddziaływają wzajemnie na siebie, a to, co prawo nakazuje lub dopuszcza, do pewnego stopnia wpływa na nasze poglądy o moralnej godziwości różnych zachowań, a przekonania moralne w jakimś zakresie (tu właśnie toczy się spór

²⁷

) kształtują także treść prawa. W rezultacie kulturowych powiązań różnego rodzaju zależności w rozważanej tu sferze normatywnej życia społecznego, można stwierdzić – w optymalnym zakresie – częściowe przynajmniej (a w skrajnym przypadku całkowite) pokrywanie się prawa danej wspólnoty z panującymi w niej poglądami moralnymi

²⁸

.

25

Tamże, s. 269 i n.

26

H. Jankowski, Prawo i moralność, Książka i Wiedza 1968, s. 23-40.

27

M. Szyszkowska, Prawo a moralność w świetle tradycyjnych teorii prawa natury oraz w ujęciu teorii prawa natury o zmiennej treści, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, 1998, vol. 23, s. 27-34

28

D. Lyons, Osąd moralny a teoria prawa, „Ius et Lex” nr (I) 1/2002, s. 66.

W trakcie podejmowanych prób oceny prawa pojawiają się pewne specyficzne problemy aksjologiczne, jak chociażby kwalifikowanie prawa za pomocą takich orzeczników jak „sprawiedliwe”, „niesprawiedliwe”, „zgodnie” i „niezgodne z naturą”.

Jest to wartościowanie dokonywane „wprost” (explicite). Wartościowanie ukryte (implicite) natomiast odbywa się w drodze argumentowania na rzecz tezy, że prawa nie można wartościować, lub też, że takie właśnie definiowanie pojęcia „prawa”, zgodnie z którym termin ten oznaczał tylko te systemy prawne, które w swej treści odpowiadały wartościom w sposób definicyjny, przypisane jest pojęciu prawa w ogóle (a nie wszelkiemu prawu pozytywnemu)

²⁹

. Jak widać, zainteresowanie stosunkiem prawa i moralności skupia się na dwóch płaszczyznach. Na jednej mamy do czynienia z orzecznictwem sądów powszechnych, w których sprawy jednostkowe są rozstrzygane z punktu widzenia (moralnie określonych) poglądów sędziów na to czym są zasady współżycia społecznego, na drugiej płaszczyźnie natomiast – zasady współżycia społecznego interpretują nie praktycy, ale teoretycy prawa

³⁰

.

Problem kolizji norm prawnych i zasad etyki (zwłaszcza interesującej nas tu specjalnie etyki zawodowej), wiąże się z jedną z najbardziej spornych kwestii w filozofii prawa; mianowicie: czy zachodzi konieczny związek treściowy między prawem a moralnością oraz czy treściowa zgodność normy prawnej z wymogami moralnymi jest warunkiem uznania obowiązywania tej pierwszej?

³¹

Śledząc rozważania filozofów prawa z łatwością można zauważyć dwa skrajne poglądy na temat związków moralności i prawa, a w szczególności moralności prawa.

Większa część teorii prawnej koncentruje się wokół sporów dotyczących relacji pomiędzy moralnością a prawem, pomiędzy „pozytywistami prawniczymi”

a zwolennikami „prawa naturalnego”

³²

. Pierwszy z nich – „pozytywizm prawniczy” – prezentują zwolennicy twierdzenia, że prawo legalnie obowiązuje bez względu na to, jaką niesie treść, również moralną. Z tej perspektywy nie ocenia się zatem prawa w kategoriach dobra i zła, gdyż obowiązuje ono, w myśl tej koncepcji, niezależnie od tego czy respektuje wartości moralnej czy też nie. W swej skrajnej formie jest utożsamiany z teoriami politycznymi, nawiązującymi do istnienia bezwzględnego nakazu posłuszeństwa wobec prawa

³³

. Poglądy pozytywizmu prawniczego prezentuje m. in. H. Kelsen (wprowadził on, opartą na filozofii Kanta, “czystą teorię prawa”

³⁴

– czyli podjął próbę oddzielenia prawa od innych dyscyplin normatywnych). Na zbliżonym stanowisku stoją J. Bentham, J. Austin, R. Ihering, J. Raz, H. L. H. Hart.

Doktryna ta wyrosła z krytyki „koncepcji prawa natury”, uzależniającej obowiązywanie prawa od tego czy spełnia ono zasady moralne, przynajmniej te podstawowe

³⁵

. W skład

29

H. Jankowski, Prawo…, op. cit. s. 42.

30

Tamże, s. 193-194.

31

P. Łabieniec, Prawo a zasady etyki zawodowej radców prawnych, http://www.prawo.lex.pl/czasopisma/rp/prawo_a_zasady.html (data dostępu 04-03-2016).

32

D. Lyons, Etyka i rządy prawa, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2000, s. 61 i n.

33

L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa, Wyd. Prawnicze PWN, Warszawa 1999, s. 16 i n.

34

H. Kelsen., Czysta teoria prawa, PWN Warszawa 1934, passim.

35

J. Woleński, Wprowadzenie, do polskiego wydania: H. L. A. Hart, Eseje z filozofii prawa, Dom

Wydawniczy ABC, Warszawa 2001, s. XX.

tego typu zasad wchodzić mają: życie powiązane ze zdrowiem i bezpieczeństwem;

wiedza i doznanie estetyczne; pewien poziom doskonałości w pracy i zabawie;

nawiązywanie przyjaznych więzów z innymi (przyjaciółmi, sąsiadami); wewnętrzny pokój (harmonia dóbr); zgodność w głoszonych poglądach, korelacja dokonywanych wyborów z sumieniem; pokój z dobrze osadzonym społecznie źródłem wartości i sensu także Absolutem czy bogami

³⁶

.

Najbardziej bodaj znanym przedstawicielem poglądów „prawa naturalnego” jest L. Fuller

³⁷

wskazujący na niedostatek moralności w obrębie samego prawa i jego słabych źródeł legitymizacji, a także J. Finnis - twórca „nowej teorii prawa naturalnego”

³⁸

, który usiłuje budować pomosty pomiędzy tymi dwoma stanowiskami.

Spór pomiędzy owymi doktrynami zaowocował bogatą literaturą przedmiotu

³⁹

. Obrońcy prawa naturalnego zarzucają pozytywistom amoralizm, ci drudzy zaś kontrargumentują, wysuwając zarzut, że nie wiadomo jakiego systemu moralnego należałoby się trzymać

⁴⁰

.

Przedmiotem sporu pomiędzy stanowiskami prawnonaturalnym oraz pozytywizmem prawniczym jest przede wszystkim sposób pojmowania interesującej nas tutaj zależności między prawem a moralnością. Zwolennicy idei prawa naturalnego przyjmują istnienie trwałego związku między tymi systemami normatywnymi, natomiast pozytywiści mocno podkreślają ich całkowitą rozdzielność. Przedstawiciele teorii prawa naturalnego upatrują ostatecznego źródła wszelkiego prawa w naturze świata lub naturze człowieka, pojmowanych zazwyczaj w sposób kreacjonistyczny.

Z drugiej strony, pozytywiści utożsamiają prawo z przejawem woli suwerena wyrażonym w sformalizowany sposób. Te różnice w podejściu do pojmowania etyki i prawa mają poważne konsekwencje w odmiennym pojmowaniu istoty i kryteriów obowiązywania normy prawnej oraz nakazu czy obowiązku posłuszeństwa prawu

⁴¹

.

Przedstawiciele pozytywizmu prawniczego sformułowali szereg tez typowych dla tej doktryny. Studiując ich dokonania, można zebrać najczęściej przytaczane twierdzenia powiązane z praktyką postrzegania prawa i posłuszeństwa nakazom moralności. Mianowicie:

• dla ustalenia, jakie prawo obowiązuje (w sensie formalnym) wystarczą kryteria fakturalne, empiryczne,

• prawo nie czerpie mocy wiążącej (w sensie formalnym) ze swej treści moralnej,

36

G. Grisez, J. Boyle, J. Finnis, Practical Principles, Moral Truth, and Ultimate Ends, “The American Journal of Jurisprudence” 1987 no 32, ss. 99-152.

37

L. Fuller, Moralność prawa, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2004, passim.

38

J. Finnis, Prawo naturalne i uprawnienia naturalne, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2001, passim.

39

Najbardziej znaną wymianą zdań w tym temacie jest debata pomiędzy Herbertem L. A. Hartem oraz Johnem Finnisem toczona na łamach prasy prawniczej. Więcej na temat debaty można znaleźć w książce L. A. Harta, Eseje z filozofii prawa, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2001, s. 2 i n., oraz w artykule H. J. M. Boukema, The Hart – Fuller Debate, „Rechtstheorie” 1983, nr 14, s. 29-60.

40

J. Woleński, Wprowadzenie, do polskiego wydania…, op. cit., s. XX.

41

P. Łabieniec, Teoria prawa naturalnego Johna Finnis wobec sporu między pozytywizmem prawniczym

a doktrynami prawa naturalnego (Na marginesie polskiego wydania książki Natura Law and Natura

Rights), „Ius et Lex” nr (I) 1/2002, s. 191.

• należy odróżnić badanie prawa takim, jakie ono jest od badań socjologicznych i historycznych nad prawem oraz wystawianiem ocen moralnych,

• należy ściśle oddzielać „byt” od „powinności” na trzech płaszczyznach:

ontologicznej, epistemologicznej i logicznej,

• prawa ustanowione przez człowieka są rozkazami/nakazami,

• rzeczywiste prawo jest produktem sprawowania władzy, a więc nie jest niczym skrępowane; władza arbitralnie tworzy prawo,

• prawo jest systemem zupełnym,

• należy okazywać bezwzględne posłuszeństwo prawu (za czym stoją sankcje urzędowe),

• nauka (teoria) prawa jest ograniczona do poszczególnych dogmatyk prawniczych, jej przedmiotem jest prawo „takie, jakie jest”,

• interpretacja prawnicza jest odkrywaniem woli historycznego prawodawcy

⁴²

. Oczywiście, nie wszystkie te poglądy były akceptowane przez każdego z pozytywistów prawniczych. W duchu tej filozofii prawa, wyznawanej przez przedstawicieli pozytywizmu, H. L. A Hart sam nazwał się „miękkim pozytywistą”.

Zgodnie z innymi poglądami, które się często przywołuje, zaprzecza on tezie, iż istnieje jakikolwiek istotny związek konieczny pomiędzy prawem a moralnością

⁴³

. Wskazuje on w szczególności na konieczność odróżnienia: jakie prawo jest, od tego, jakie być powinno (z moralnego punktu widzenia). Odwołuje się chociażby do poglądów utylitarystów, którzy nalegali na oddzielenie tych dwóch sfer

⁴⁴

. Natomiast nie zgadza się z J. Razem, którego teorię nazywa „nader pozytywistyczną”

⁴⁵

. Sądzi, że J. Raz

„wymaga aby prawo w każdym systemie było rozpoznawane bez jakiegokolwiek odniesienia do kryteriów czy argumentów moralnych i odrzuca moralny obowiązek przestrzegania prawa”

⁴⁶

. J. Raz dopuszcza tylko w pewnych sytuacjach nieposłuszeństwo wobec prawa: „nie ma wątpliwości, że obywatelskie nieposłuszeństwo jest w pewnych sytuacjach usprawiedliwione, a czasem nawet konieczne. (…) We względnie sprawiedliwym państwie każdy argument na rzecz nieposłuszeństwa musi się okazać silniejszy od argumentu odwołującego się do niepożądanych konsekwencji, które będą temu nieposłuszeństwu towarzyszyć”

⁴⁷

.

Gdy idzie o doktrynę prawa naturalnego, znajduje ona swe korzenie w filozofii I. Kanta. Ten niemiecki filozof u schyłku XVIII wieku wygłosił sławne zdanie „Są dwie rzeczy, które napełniają duszę podziwem i czcią, niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie. Są to dla mnie dowody, że jest Bóg nade mną i Bóg we mnie”.

Należy zauważyć, że „prawo moralne” jest tutaj wyrażone jako niemieckie słowo

„Gesetzt”, a nie „Recht” - co wskazuje na prawo stanowione za pomocą (na mocy decyzji) Rozumu. Ten właśnie akt stanowienia prawa wymaga użycia terminu „Gesetzt”

42

Tamże, s. 194.

43

H. L. A. Hart, Eseje z filozofii prawa, op. cit. s. 6 i n.

44

Między innymi do J. Benthama, wyd. pol. Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, PWN, Warszawa, 1958 oraz J. Austina, The Province of Jurisprudence Determined, Library of Ideas, 1954.

45

H. L. A. Hart, Eseje..., op. cit. s. 9.

46

Tamże, s. 9 i n.

47

J. Raz, Autorytet prawa, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2000, s. 262-263.

oraz „Naturgesetz”, gdy wypowiada się o „prawie natury”. Wskazuje to na ważny aspekt jego filozofii, gdyż „prawo natury”, o którym pisze I. Kant, nie jest odkrywane – jego zdaniem – dzięki jego wewnętrznej słuszności (jak to uzasadnialiby pozytywiści).

To raczej autonomiczna jednostka sama ustanawia prawo i podporządkowuje się mu dobrowolnie. I to właśnie kwestia autonomii jest tu niezwykle istotna, gdyż sprawia, że jednostka jest w stanie sama nadać sobie prawo. Sama więc stanowi o sobie

⁴⁸

. To zaś pozwoliło głosić zwolennikom „prawa naturalnego”, iż norma prawna sprzeczna z wymogami prawa naturalnego (które jest jednocześnie prawem moralnym) nie obowiązuje, choćby nawet spełniała wszelkie formalne wymagania dotyczące stanowienia prawa

⁴⁹

.

Problem rozróżnienia prawa i moralności jest również szeroko omawiany w polskiej literaturze z tego zakresu. Wybitny filozof prawa, L. Petrażycki utrzymywał, iż „przez prawo (…) będziemy rozumieli takie przeżycia etyczne, których emocje posiadają charakter atrybutywny (…) natomiast inne przeżycia etyczne, tj. przeżycia o emocjach wyłącznie imperatywnych, będziemy nazywali zjawiskami moralnymi, zaliczymy je do moralności”

⁵⁰

. K. Frieske pisząc o stanowisku L. Petrażyckiego, zauważył, że tego rodzaju poglądy przysporzyły mu opinię psychologisty, czyli twórcy takiej koncepcji prawa i moralności, według której przeżycia aksjologiczne zakorzenione są w analizie stanów psychicznych ludzi. Stąd K. Frieske uznaje je za pierwotne zjawiska prawne, na których dopiero – jako swoiste „projekcje”, nadbudowywane są normy prawne. Petrażycki dostrzegał zatem, że przeżycia prawne czy moralne nie są człowiekowi dane, lecz są rezultatem rozmaitych doświadczeń i wpływów środowiskowych

⁵¹

.

Współczesny teoretyk etyki gospodarczej, B. Klimczak utrzymuje, że moralność można postawić w jednym rzędzie z prawem, jeśli potraktujemy ją jako instytucję normującą zachowania ludzi ze względu na sankcje. „W tym znaczeniu moralność określa, jak ludzie powinni postępować ze względu na wartości cenne dla danej społeczności. Na przykład, jeżeli w gospodarce rynkowej ceniony jest ład, to moralność wyznacza normy, których przestrzeganie przyczynia się do powstawania ładu rynkowego. Będzie to moralność ładu rynkowego, która będzie się różnić np. od moralności dobrobytu. Przestrzeganie norm moralnych może być bezrefleksyjne, podobnie jak przestrzeganie (…) prawa w tym znaczeniu, że człowiek podporządkowuje się im ze względu na ewentualne sankcje (…)”

⁵²

.

Porównując prawo i moralność B. Klimczak wyodrębniła pięć różnic miedzy nimi:

• prawo tkwi korzeniami w zwyczajach, moralności lub pewnych systemach etycznych, które kształtują moralność pozytywną. Należy przy tym zaznaczyć,

48

G. P. Fletcher, Ius et Lex. Kilka refleksji nad pojęciem prawa, Fundacja „Ius et Lex”, Warszawa 2001, s. 15.

49

P. Łabieniec, Prawo a zasady etyki zawodowej radców prawnych …, op. cit.

50

L. Petrażycki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1960, t. I, s. 70-73.

51

K. Frieske, Socjologia prawa, Polskie Wydawnictwo Prawnicze IURIS, Warszawa-Poznań 2001, s. 63–

66, za: L. Petrażycki, Wstęp do nauki prawa i moralności, Warszawa 1930, s. 242, 249-250.

52

B. Klimczak, Etyka gospodarcza, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław

1999, s. 22-23.