Krzysztof Łożyński
"Ziemia lubawska - przyroda,
historia, osadnictwo, społeczeństwo,
gospodarka", Jan Falkowski, Toruń
2006 : [recenzja
Echa Przeszłości 8, 321-323
Polemiki, recenzje i omówienia
321
J a n F a l k o w s k i , Z i e m i a l u b a w s k a - p r z y r o d a , h i s t o r i a , o s a d n i c t w o , s p o ł e c z e ń s t w o , g o s p o d a r k a , W y d a w n ic tw o U n i w e r s y t e t u im . M . K o p e r n i k a , T o r u ń 2 0 0 6 , ss. 866.
W ydaw nictw o U M K p u b lik u ją c m onog rafię J a n a F alk ow skiego Z ie m ia l u b a w s k a - p r z y r o d a , h is to r ia , o s a d n ic tw o , s p o łe c z e ń s tw o , g o s p o d a r k a p o d a row ało m ieszk ań co m ziem i lu b aw sk iej w sp a n ia ły p re z e n t. To n iew ą tp liw ie w a ż n a i p o trz e b n a p ra ca. N a le ży w p ełn i zgodzić się z a u to re m , że k s ią ż k a je s t p ierw szy m ta k o b sze rn y m opracow aniem , om aw iający m w sposób cało
ściow y tre ś c i przyrodniczo -o sad n icze, h isto ry czn o -sp o łeczn e i gospodarcze ziem i lu b aw sk iej w jej długiej i bogatej h isto rii. J e s t to ró w nież h ołd złożony p rzez J a n a F alkow skiego zarów no jego n ajb liższy m o raz ty m w szy stk im m ieszk ań co m ziem i lu b aw sk iej, k tó rz y n a p rz e s trz e n i w ieków przyczynili się do jej rozw oju. W słow ie w stę p n y m a u to r p rz y zn aje, że je s t em ocjonalnie zw ią zan y z t ą ziem ią.
P re z e n to w a n a m o n o g rafia sk ła d a się z pięciu o b szern ych rozdziałów , po dzielonych n a k ilk a podrozdziałów , a te z kolei n a dod atko w e podpunkty. B o g atą m ono grafię u z u p e łn ia 85 ta b e l, 38 ry cin i 440 zdjęć.
W rozd ziale p ierw szym , w sposób typow y d la tego ro d z aju p ra c, om ówio no środow isko przyrodnicze, u w zg lęd n iając p rzed e w szy stk im położenie geo graficzne, budow ę geologiczną, u k sz ta łto w a n ie te re n u , k lim a t, w a ru n k i wodne, gleby, sza tę ro ślin n ą, św iat zw ierzęcy a ta k ż e ty p y k ra jo b razu n a tu ra ln e g o oraz form y d eg rad acji, ochrony i k s z ta łto w a n ia śro d o w isk a przyrodniczego.
R ozdział d ru g i w całości pośw ięcony zo stał przeszło ści ziem i lu baw sk iej. O bejm uje on m .in. początk i dziejów ziem i lu b aw sk iej, sięg ające około 10 tys. l a t p.n.e. A u to r zw raca u w ag ę n a h is to ry c z n ą n azw ę ziem i lu b aw sk iej, k tó ra j a k zau w aży ł może m ieć polskie, ja k i p ru s k ie pochodzenie. J a n F alk o w sk i o p ierając się n a u s ta le n ia c h w cześniejszych b a d a czy podaje za n im i, że po ra z pierw szy n a z w a „ziem ia lu b a w s k a ” w y stęp u je w ję z y k u ła c iń sk im w d o k u m encie p a p ie ż a In nocentego III z 18 lutego 1216 r. ja k o te r r a L u b o u ia .
W dalszej części tego ro z d ziału s c h a ra k te ry z o w a n o po czątk i c h ry s tia n iz a cji, p rz y p ad ając e n a la t a 121 6-12 26. P rze z p o n a d d w a stu le c ia (w la ta c h 1226-146 6) ziem ia ta zn ajd o w ała się pod p a n o w a n ie m zak o n u krzyżackiego. W ówczas u sta lił się podział n a trz y je d n o stk i ad m in istracy jn e: klucz lub aw ski n ależący do b isk u p stw a chełm ińskiego z sied zib ą w L ubaw ie, w ójtostwo k rz y żackie z siedzibą w N ow ym M ieście L ubaw skim , a od 1343 r. w B ra ta n ie oraz klucz k a p itu ły chełm ińskiej z ośrodkiem w K u rz ętn ik u . W la ta c h 1466-1772 ziem ia lu b a w sk a , ja k podaje au to r, b y ła częścią R zeczypospolitej S zlachec kiej. W edług F alkow skiego i in n y ch badaczy, n a k tó ry ch pow ołuje się auto r, był to o k res rozw oju społecznego i ekonom icznego. Szczególnie tr u d n e dla h isto rii ziem i lu b aw sk iej były la ta 1 772-1920. To czas u c isk u narodow ego i p o stępującej g erm a n izac ji, k tó rej z su k ce sam i o p iera li się m ieszk a ń cy tej ziem i, z a k ła d a ją c m. in. polskie fab ry k i, k a s y pożyczkowe, k ó łk a rolnicze i o rganizacje o c h a ra k te rz e sp o łeczn o -k u ltu raln y m .
322
Polemiki, recenzje i omówieniaD ru g a R zeczypospolita to czas odbudow y ze zniszczeń I w ojny św iatow ej oraz o d ro d zen ia narodow ego. D o b rą k o n iu n k tu rę b ru ta ln ie p rz e rw a ła II w oj n a św iato w a. Do d ew astacji tego o b sz a ru przyczynił się zarów no o k u p a n t niem iecki, ja k i A rm ia C zerw ona. N a kolejnych s tro n a c h a u to r o m aw ia t r u d n e la ta odbudow y po II w ojnie św iatow ej. R ozdział d ru g i kończy c h a ra k te r y s ty k a p rz e m ia n politycznych, społecznych i ekonom icznych w o k resie p o w s ta n ia i form o w an ia się n a ziem i lu b aw sk iej Trzeciej R zeczypospolitej.
W kolejnym , trz e c im rozd ziale, J a n F alk o w sk i dokonał a n a liz y o sa d n ic tw a m iejskiego i w iejskiego ziem i lu b aw sk iej n a p rz e s trz e n i jej dziejów. S po rz ą d z ił klasy fik acje fizjonom iczne poszczególnych w si w ed łu g ich k s z ta łtu p rz estrze n n eg o . W yodrębnił w sie o c h a ra k te rz e rolniczym , rolniczo-leśnym , rolniczo-turystycznym , rolniczo-przem ysłow ym , przem ysłow o-usługow ym oraz leśnym . W artość tego rozdziału podnosi d o k o n an a przez a u to ra szczegółowa c h a ra k te r y s ty k a g eo g raficzno-historyczn a i społeczno-ekonom iczna 50 wsi i 7 m iast.
C zw a rty ro zd ział dotyczy z a g a d n ie ń społecznych ziem i lu b aw sk iej. A u to r sk o n ce n tro w ał się p rz ed e w szy stk im n a ta k ic h k w e stiac h , j a k z a g a d n ie n ia dem ograficzne, w yznaniow e, p odziały a d m in istra c y jn e i z a rz ą d z a n ie , w y m iar sp raw ied liw ości oraz bezpieczeństw o publiczne. K olejne po drozd ziały pośw ię cone s ą ed u k a cji, k u ltu rz e , och ro n ie zdrow ia. R ozdział c z w a rty z a m y k a p rz e d sta w ie n ie 31 sy lw etek n a jb a rd z ie j zasłu żo ny ch o by w ateli ziem i lu b a w skiej n a p rz e s trz e n i dziejów. J e s t to w ybór su b iek ty w n y a u to ra m onografii.
R ozdział o s ta tn i - p ią ty dotyczy go spodarki. A u to r n a p o n ad d w u stu stro n a c h swojej p ra cy w sposób w yczerpujący i dobrze u d o k u m e n to w a n y p rz e d sta w ia n ajw a żn iejsze d ziały w gospodarce ziem i lu b aw sk iej. D okonano a n a liz y u w a ru n k o w a ń przyrodniczych i p ozaprzyrod niczych d la rozw oju ro l n ictw a, sc h a ra k te ry z o w a n o s tr u k tu r ę p ro d u k cji ro ślin n ej i zw ierzęcej. W ażn ą częścią ro z d ziału s ą ob szern e o p ra co w an ia dotyczące p rz em y słu , rozw oju b u do w nictw a i g o sp o d ark i m ieszkan iow ej. Ze w zględu n a osobiste z a in te re s o w a n ia bad aw cze a u to ra , n ie z m ie rn ie w artościow e s ą d w a o s ta tn ie podroz d ziały m onografii, gdzie dokonano szczegółowej a n a liz y za g o sp o d aro w an ia tu ry sty czn o -rek reac y jn e g o i s tra te g ii rozw oju lokalnego ziem i lu baw sk iej.
Po om ów ieniu tre ś c i m onografii n ależ y zwrócić u w agę n a pew ne jej fra g m enty. D otyczy to p rz ed e w szy stk im tzw. „P rzed sło w ia” po przedzającego k a ż dy rozdział. Z n a jd u ją się ta m w ą tk i autob io g raficzn e, k tó ry c h raczej w p r a cach n au k ow ych się nie zam ieszcza.
P ew n y m m a n k a m e n te m , szczególnie w ro zd ziale pośw ieconym h isto rii ziem i lu b aw sk iej, ale i w in n y ch , j e s t b ard zo o gran iczo ne o pero w anie p rz y p i sam i. A u to r p rz y ta c z a inform acje, k tó ry ch cz y te ln ik n ie m oże zw eryfikow ać. N iek tó re fra g m e n ty o p a rte s ą n a m a te ria le ju ż opracow any m , dlatego n a le żałoby się zastan o w ić, czy ta k szeroko pow inno się je tu znow u publikow ać, jeże li a u to r n ie doszedł do now ych w niosków i u sta le ń .
O d rę b n ą s p ra w ą je s t sposób sp o rz ą d z e n ia b ib liog rafii, k tó ry kłóci się z ogólnie p rz y ję ty m i n o rm a m i d la p u b lik acji nauko w ych . A u to r je s t n ie k o n se
Polemiki, recenzje i omówienia
323
kw entny, jeże li chodzi o p o d aw an ie liczby s tro n poszczególnych p u blikacji. P rz y je d n y c h s ą one p o dane, a p rzy in n y ch n ie m a. B ra k inform acji o n u m e rz e tom u, s. 846 ( S ło w n ik i) , te n sa m S ł o w n ik h is to r y c z n o - g e o g r a f ic z n y z i e m i c h e łm iń s k ie j w ś r e d n io w ie c z u p o d an y n a s. 845 i 846. R e d a k to re m m onografiiO s tr ó d a . Z d z ie jó w m i a s t a i o k o lic n a s. 842 je s t E. K ulig a n a s. 847 A. W akar. W ątpliw ości b u d zi zakw alifik o w an ie p ra c m a g is te rsk ic h ja k o źró deł (s. 848-851).
Z obow iązku n ależ y w y tk n ą ć tylko n ie k tó re b łęd y językow e czy n iep re cy zyjne podpisy pod fo tog rafiam i, np. n a s. 21 w y stęp u je te rm in „farm a”, k tó ry raczej nie był pow szechnie u ży w an y w Polsce. N a s. 22, fot. 10 „A utor z m a łż o n k ą podczas w y p raw y w M o n u m e n t V alery w st. A rizo n a (2005)” czy to podobieństw o krajo b razo w e z L u baw szczy zną? Z byt ogólne podpisy pod foto g rafiam i n a s. 36, 37 i jeszcze w w ielu in n y ch m iejscach. L a p s u s a m i językow ym i s ą stw ie rd z e n ia zam ieszczone n a s. 118 (D o k r w a w y c h p o ty c z e k , j a k g ł o s i le g e n d a , d o s z ło m . in . w r e jo n ie W a łd y k i Ł ą k o r z a ) i 406 (W iele
to w a r ó w n o s i s ię d o d z i ś n a p le c a c h ) .
R ea su m u ją c n ależ y stw ierdzić, że cz y teln ik z a in te re so w a n y przeszłością, te ra ź n ie jsz o śc ią i p e rsp e k ty w a m i rozw oju daw nej ziem i lu b aw sk iej o trzy m a ł w y starcza ją cy zasób w iadom ości. J a n F alk o w sk i z e b ra ł w je d n ą całość to, co do tej p ory było rozproszone. W te n sposób o sią g n ą ł za m ierzo n y cel, k tó ry m było połączenie i o p isan ie z a g a d n ie ń przy ro dn iczy ch, h isto ry czn y ch , o sa d n i czych, społecznych i gospodarczych. U s te rk i n ie o b n iż a ją w a rto ści pracy. W pew nych fra g m e n ta c h m a o n a b ard ziej c h a ra k te r p op u larn o n au k o w y , n ie m niej j e s t to k o m p en d iu m inform acji p rz y d a tn y c h czytelnikom .
K rz y szto f Ł ożyński (O lsztyn)
