Nauka. Gospodarka. Społeczeństwo # 10 (1) R OK 2015 NR 10 (1) ROK 2015
nauka
gospodarka społeczeństwo
Czasopismo indeksowane na liście czasopism punktowanych MNiSW (5 pkt.) / Journal indexed in Ministry of Science and Higher Education Index (5 pts.)
Wydawca / Publisher: Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie /
NR 10 (1) ROK 2015
ISSN 2082-6117
Nauka. Gospodarka.
Społeczeńśtwo
Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Adres Redakcji i Wydawcy:
Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
ul. Kawęczyńska 36, 03-772 Warszawa,
tel. 22 59 00 868 wsm.warszawa.p l
wydawnictwo@mac.edu.pl
Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief:
prof. dr hab. Wojciech Słomski, dr h.c. Mult.
Sekretarz Redakcji / Managing Editor:
doc. dr Kiejstut R. Szymański
Redaktorzy tematyczni / Section Editors:
prof. dr hab. Lidia Białoń prof. dr hab. Marian Daniluk prof. dr hab. Henryk Stańczyk prof. dr hab. Jan Krukowski
Redaktor statystyczny / Statistical Editor:
dr hab. Ewa Frątczak
Redaktorzy językowi / Language Editors:
język polski / Polish: Dorota Bruszewska, język angielski / English:
Jenny Davidson (native speaker), Marta Dawidziuk, język rosyjski / Russian: Jadwiga Piłat, język słowacki / Slovak language: Andrea Gieciová-Èusová (native speaker).
Redaktor techniczny / Technical Editor: Wiesław Marszał Skład i łamanie / DTP:
Wydawnictwo WSM. Grafiki oraz zdjęcia zgodne z / All imag- es in accordance with:
Okładka / Cover: Elżbieta Kąkol
Rada Naukowa / Editorial Board:
Przewodniczący / Chairman:
prof. dr Stanisław Dawidziuk (Polska / Poland) Członkowie / Members:
prof. PhDr. Viera Bacova, PhD., DrSc. (Słowacja), prof. dr hab. Ew- genii Bobosow (Białoruś), prof. h.c. doc. JUDr. Maria Bujňakova, PhD.
(Słowacja), prof. dr hab. Paweł Czarnecki, prof. dr hab. Kazimierz Dok- tór, prof. ThDr. Josef Dolista, PhD. (Czechy), prof. Devin Fore, PhD.
(USA ), prof. dr Otar Gerzmava (Gruzja), PhDr. Marta Gluchmanová, PhD. (Słowacja), prof. Ing. dr Renáta Hótová (Czechy), prof. dr hab.
Lech Jaczynowski, doc. PhDr. Nadežda Krajčova, PhD. (Słowacja), prof.
MUDr. Vladimir Krčmery, PhD, DrSc. Dr h.c. Mult. (Słowacja), prof.
dr hab. Stanisław Marciniak, prof. dr John McGraw, PhD. (Kanada), dr Joanna Michalak-Dawidziuk, prof. PhDr. František Mihina, CSc.
(Słowacja), prof. dr hab. Nella Nyczkało (Ukraina), Ing. Jozef Polačko (Słowacja), prof. dr h.c. Hans Joachim Schneider (Niemcy), prof. dr hab. Maria Szyszkowska, dr h.c. prof. Daniel J. West Jr. PhD. FACHE, FACMPE (USA ), prof. dr hab. Minoru Yokoyama (Japonia), prof.
PhDr. Anna Žilová, PhD. (Słowacja).
Wszystkie nadsyłane artykuły naukowe są recenzowane. Procedura recenzowania artykułów, zapora ghostwriting oraz zasady przygot- owywania tekstów i instrukcje dla autorów znajdują się na stronie in- ternetowej czasopisma www.wsm.warszawa.pl w zakładce Wydawn- ictwo / All articles are peer reviewed. The procedure for reviewing articles, and the Guide for Authors can be found on the website of the journal
(www.kaweczynska.pl/wydawnictwo/czasopisma) Korekta artykułów zamieszczanych w czasopiśmie wykonywana jest przez Autorów periodyku / Proofreading by authors.
Drukowane w Polsce / Printed in Poland — Nakład / Circulation: 500
© Copyright by Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie (Warsaw Management University)
Żaden fragment tej publikacji nie może być reprodukowany, umieszczany w systemach przechowywania informacji lub przekazywany w jakiejkolwiek formie − elektronicznej, mechanicznej, fotokopii czy innych reprodukcji – bez zgodny posiadacza praw autorskich. / All rights reserved by Warsaw Management University. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or other-
wise, without the prior written permission of the publisher.
Wersja pierwotna (referencyjna) czasopisma to wersja papierowa. / The original (reference) version of the journal is the paper version
Za publikację w „Nauce. Gospodarce. Społeczeńśtwie”
(zgodniez Wykazem czasopism naukowych MNiSW, część B), Autorzy wpisują do dorobku naukowego 5 pkt. / Authors of “Nauka. Gospodarka. Społeczeńśtwo” receive 5 points (according Polish Ministry of Science and Higher Education) „Nauka. Gospodarka. społeczeńśtwo” topółrocznikobejmującymzakres
naukekonomicznych, humanistycznych, pedagogicznychispołecznych, na łamachktóregozamieszczanesątekstyteoretyczne, badawcze, informacyjne,
polemiczneirecenzje. czasopismojestforumtwórczejwymianypoglądów,
jego redakcjaumożliwiapublikacjęwykładowcomuczelniorazzachęca członków innych środowisk naukowych do zamieszczaniaartykułów.
Redakcja „Nauki. Gospodarki. Społeczeńśtwa” zaprasza do współpracy Autorów, którzy chcieliby publikować swoje teksty na łamach naszego pisma. Uprzejmie informujemy, że przyjmujemy do publikacji artykuły nie dłuższe niż 20 stron znormalizowa- nego maszynopisu (1800 znaków ze spacjami na stronę), a w przypadku recenzji – niż 8 stron. Do artykułów prosimy dołączyć streszczenie w języku polskim i angielskim (wraz z angielskim tytułem artykułu) o objętości do 200 słów. Prosimy o niewprow- adzanie do manuskryptów zbędnego formatowania (np. nie należy wyrównywać tekstu spacjami czy stosować zróżnicowanych uwypukleń, wyliczeń itp.). Sugerowany format: czcionka Arial, 12 pkt., interlinia 1,5. Piśmiennictwo zawarte w artykule należy sformatować zgodnie z tzw. zapisem harwardzkim, zgodnie z którym lista publikacji istotnych dla artykułu ma być zamieszc- zona na jego końcu i ułożona w porządku alfabetyczny. Publikacje książkowe należy zapisywać:
Fijałkowska B., Madziarski E., van Tocken T.L. jr., Kamilska T. (2013). Tamizdat i jego rola w kulturze radzieckiej. Warszawa:
Wydawnictwo WSM.
Rozdziały w publikacjach zwartych należy zapisywać:
Bojan A., Figurski S. (2013). Nienowoczesność – plewić czy grabić. W.S. Białokozowicz (red.), Nasze czasy – próba syntezy.
Warszawa: Wydawnictwo WSM.
Artykuły w czasopismach należy zapisywać:
Bobrzyński T.A. (2009). Depression, stress and immunological activation. British Medical Journal 34 (4): 345-356.
Materiały elektroniczne należy zapisywać:
Zientkieicz K. Analiza porównawcza egocentryka i hipochondryka. Żart czy parodia wiedzy? Portal Naukowy “Endo”. www.endo.
polska-nauka.pl (data dostępu: 2013.07.31).
W tekście artykułu cytowaną publikację należy zaznaczyć wprowadzając odnośnik (nazwisko data publikacji: strony) lub – gdy przywołane jest nazwisko autora/nazwiska autorów w tekście – (data publikacji: strony), np.: Radzieckie władze „[…] podjęły walkę z tamizdatem na dwóch płaszczyznach: ideologicznej i materialnej” (Fijałkowski i wsp. 2013: 23). lub: Radziecka prasa, jak stwi- erdzają Fijałkowski i wspólnicy, „lżyła autorów druków bezdebitowych” (2013: 45). W przypadku przywoływanych tekstów, gdy nie ma bezpośredniego cytowania, należy jedynie podać nazwisko i rok publikacji (bądź sam rok, jeśli nazwisko autora pada w tekście głównym). W odnośnikach w tekście głównym należy w przypadku więcej niż dwóch autorów wprowadzić „i wsp.”, np. (Fijałkowski i wsp. 2013). W tekście piśmiennictwa (tj. alfabetycznie ułożonej literaturze) prosimy wymienić wszystkich autorów danej publikacja. Więcej o zasadach stylu harwardzkiego m.in. na Wikipedii (http://pl.wikipedia.org/wiki/Przypisy_
harwardzkie). Uwaga, przypisy krytyczne, inaczej tzw. aparat krytyczny, prosimy w miarę możliwości zredukować do minimum i wprowadzać do głównego tekstu manuskryptu.
Zaznaczamy, że Redakcja nie płaci honorariów, nie zwraca tekstów niezamówionych oraz rezerwuje sobie prawo do skracania tekstów.
Teksty prosimy przesyłać drogą elektroniczną na adres wydawnictwo@mac.edu.pl Materiały można również składać w dwóch egzemplarzach maszynopisu wraz z wersją elektroniczną (zapisaną na nośniku, np. płycie CD, w formacie Microsoft Word lub Open Office), w siedzibie Redakcji lub wysyłać pocztą na adres:
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie ul. Kawęczyńska 36, 03-772 Warszawa
Do tekstu należy dołączyć informację o aktualnym miejscu zamieszkania, nazwie i adresie zakładu pracy, tytule naukowym, stanowisku i pełnionych funkcjach. Każdy tekst przesłany pod adres Redakcji z prośbą o druk na łamach czasopisma podlega ocenie. Proces recenzji przebiega zgodnie z założeniami „double blind” peer review (tzw. podwójnie ślepej recenzji). Do oceny tekstu powołuje się co najmniej dwóch niezależnych recenzentów (tzn. recenzent i autor tekstu nie są ze sobą spokrewni, nie występują pomiędzy nimi związki prawne, konflikty, relacje podległości służbowej, czy bezpośrednia współpraca naukowa w ciągu ostatnich 5 lat). Recenzja ma formę pisemną i kończy się stwierdzeniem o dopuszczeniu lub niedopuszczeniu tekstu do druku.
W związku z przypadkami łamania prawa autorskiego oraz dobrego obyczaju w nauce, mając na celu dobro Czytelników, uprasza się, aby Autorzy publikacji w sposób przejrzysty, rzetelny i uczciwy prezentowali rezultaty swojej pracy, niezależne od tego, czy są jej bezpośrednimi autorami, czy też korzystali z pomocy wyspecjalizowanego podmiotu (osoby fizycznej lub prawnej).
Wszystkie przejawy nierzetelności naukowej będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów (instytucje zatrudniające Autorów, towarzystwa naukowe itp.).
Do przedłożonych tekstów z prośbą o druk, Autor tekstu jest zobowiązany dołączyć:
1. Informację mówiącą o wkładzie poszczególnych Autorów w powstanie publikacji (z podaniem ich afiliacji oraz kontrybucji, tj. informacji, kto jest autorem koncepcji, założeń, metod, protokołu itp. wykorzystywanych przy przygotowaniu publik- acji), przy czym główną odpowiedzialność ponosi Autor zgłaszający manuskrypt.
2. Informację o źródłach finansowania publikacji, wkładzie instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów.
Autorów
Spis treści / Contents
Stanislava Lištiak Mandzáková, Dagmar Marková
INFORMOVANÝ SÚHLAS O SEXUALITE U OSÔB S MENTÁLNYM POSTIHNUTÍM V ETICKÝCH
KONTEXTOCH / INFORMED CONSENT OF SEXUALITY IN PEOPLE WITH INTELLECTUAL DISABILITIES IN ETHICAL CONTEXTS
3
Lech Smolaga W SPAWIE MAKROSPOŁECZNYCH KRYTERIÓW
INNOWACJI (ARTYKUŁ DYSKUSYJNY) 9 Д.О. Устрижицкая РОССИЙСКИЙ ТРАНЗИТ И ПРОБЛЕМА ПЕРСПЕКТИВ
/ RUSSIAN TRANSIT PROBLEM AND PROSPECTS 19 Anna Wawrzonkiewicz-
Słomska DEMOKRACJA BEZ SPOŁECZEŃSTWA
OBYWATELSKIEGO 27
Olena Zhizhko ADMINISTRATION OF PROFESSIONAL EDUCATION OF
MARGINALIZED IN MEXICO 31
Nina Krakhmalоva ТЕНДЕНЦІЇ КОМУНІКАЦІЙНОЇ ДІЯЛЬНОСТІ УНІВЕРСИТЕТІВ УКРАЇНИ / TRENDS OF
COMMUNICATION AT UKRAINIAN UNIVERSITIES 35 Н. Р. Туравец МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ НАУЧНЫХ
ИССЛЕДОВАНИЙ В ОБЛАСТИ МУЗЫКАЛЬНОЙ
ПЕДАГОГИКИ 41
ZASADY RECENZOWANIA ARTYKUŁÓW / THE PEER-
REVIEW POLICIES 45
str. 3-8
Katedra špeciálnej pedagogiky PF PU v PrešoveDagmar Marková
Katedra všeobecnej a aplikovanej etiky FF UKF v Nitre
Ú
vodV
posledných rokoch bolo napísaných veľa člán- kov o rôznych aspektoch sexuálneho života ľudí s mentálnym postihnutím, o praktických prob- lémoch, ich sexuálnych túžbach a správaní. Takmer vo všetkých článkoch sú sexuálne práva ľudí s mentálnym postihnutím prijaté ako samozrejmosť. Otázky, ktoré je potrebné prediskutovať, je treba zamerať skôr na to, čo tieto práva znamenajú v rôznych kontextoch a ako by mali byť realizované v rôznych prostrediach.V ďalšom texte sa preto zameriame na otázky informo- vaného súhlasu so sexuálnym vyjadrením osôb s men- tálnym postihnutím v rôznych kontextoch. Našim záme- rom je otvoriť otázku, v akej miere je osoba s mentálnym postihnutím schopná dať informovaný súhlas so sexuál- nym vyjadrením (sexuálnou aktivitou). Nakoľko na Slo- vensku sa tento problém nerieši (pozri výsledky výsku- mu Mandzáková, 2011), východiskom tohto príspevku sú najmä skúsenosti zo zahraničia.
P
olitikaškôl/
zariadenívkontexteinformo
-
vanéhosÚhlasu
K sexuálnemu správaniu osôb s mentálnym postihnutím musí byť daný informovaný súhlas. Súhlas dáva jednak osoba, ktorá je aktívna v požiadavke na sexuálnu aktivi- tu, ako aj osoba, ktorá je k tejto aktivite vyzvaná. Hod- notenie spôsobilosti k súhlasu je dôležitou poistkou pre osoby s mentálnym postihnutím. Malo by pomôcť jasne identifikovať a prispôsobiť sexuálnu výchovu potrebám týchto osôb, aby mohli prijímať rozhodnutia a uplatňo- vať práva, na ktoré majú spôsobilosť. To by malo taktiež identifikovať potrebu ochrany pred zneužívaním tých, ktorí sa nepovažujú za príslušných uvedenej spôsobi- lostí. Zariadenie musí vedieť, či je osoba s mentálnym postihnutím schopná dať informovaný súhlas so sexuál- nym vyjadrením alebo nie.
Bohužiaľ, ľuďom s mentálnym postihnutím sú tieto prá- va odopierané. Je to veľmi zložitý problém – na jednej strane majú osoby s mentálnym postihnutím právo sa vyjadriť, na druhej strane sa zamestnanci obávajú zod- povednosti za prípadnú škodu (Hingsburger In: McEl- hatton, 2010). Zamestnanec sa tak často dostáva do si- tuácie, v ktorej je buď niekým, kto osoby s mentálnym
Informovaný súhlas o sexualite u osôb
s mentálnym postihnutím v etických kontextoch /
Informed consent of sexuality in people with intellectual disabilities in ethical contexts
a
bstractThis paper focuses on the issue of informed consent to sexual expression of people with intellectual disabilities in diffe- rent contexts. The aim is to raise the issue of the extent to which a person with an intellectual disability unable to give informed consent to sexual expression (sexual activity). The starting point, in particular, experience from abroad. Specific space is devoted to the ethical context of the evaluation of sexual expression between people with intellectual disabi- lities.
k
eywords:
sexuality. sexualexPression. informedconsent. evaluation. informedconsent. ethics. morality. intellectualdisability.postihnutím pripravuje o ich práva alebo riskuje svoju vlastnú zodpovednosť za nich.
McNelly et al. (In: Sundram, 1992) upozorňujú na ne- dostatok jasných politických usmernení pre zamestnan- cov zaoberajúcich sa sexuálnymi aspektmi života osôb s mentálnym postihnutím. Veľa zariadení nemá politiku vôbec, alebo je nejednoznačná, alebo sa skrýva za právne fikcie ako predpokladu spôsobilosti. Niektoré zariadenia majú písanú alebo nepísanú politiku, ktorá zakazuje po- hlavné aktivity vôbec.
Ďalším veľmi častým a sporným je vek informovaného súhlasu. Napríklad v Kanade je pre väčšinu jednotlivcov vek súhlasu stanovený na 14 rokov. Zároveň je stanove- né, že niektorí ľudia nemôžu dať súhlas k sexuálnej ak- tivite bez ohľadu na vek, pretože sú mentálne neschopní tak urobiť. To je otázka, ktorá vyvoláva veľkú diskusiu.
Po prvé, popiera práva osôb s mentálnym postihnutím k ich sexuálnemu vyjadreniu. Po druhé, môže dať silnú pozíciu osobám, ktoré môžu dať súhlas namiesto osôb s mentálnym postihnutím. Táto záležitosť bola disku- tovaná Spieckerom a Steutelom (2002), ktorí tvrdia, že osoby s mentálnym postihnutím nie sú “dospelé“ a teda nemôžu dať informovaný súhlas a nemôžu sa tak zapojiť do sexuálnych aktivít.
Gougeon (2009) naopak trvá na tom, že osoby s men- tálnym postihnutím sú v mnohých prípadoch skutočne schopné dať súhlas, ktorý môže mať rôzne netradičné formy. Potrebné sú však lepšie právne a praktické pod- mienky, ktoré by umožnili posúdenie obojstranného sú- hlasu osôb, kde je rešpektované právo na sexuálne vyjad- renie a zároveň je zabezpečená ochrana pred nežiaducim poškodením. Sme toho názoru, že osoby s mentálnym postihnutím majú rovnako právo na sexuálne zážitky ako zvyšok society. Aj keď ich chceme chrániť pred zby- točným poškodením, musíme si uvedomiť, že by sme ich mali v ich sexualite podporovať. Preto treba nájsť stred medzi expresiou sexuálnych práv a ochranou pred nežia- ducim poškodením.
Niektorí autori navrhujú systematizovať problém ka- pacity pohlavnej dospelosti. Navrhovaným systémom však chýba zhoda v obsahu i v používaní (Kaeser, 1992;
Lyden, 2007; Niederbuhl a Morris, 1993, Stavis, 1991).
Kaeser (1992) napríklad navrhuje zmeniť definíciu in- formovaného súhlasu tak, aby zahŕňala viac ľudí s men- tálnym postihnutím. Navrhuje, aby informovaný súhlas bol prebiehajúcim procesom a aby sa našli alternatívne metódy posudzovania pohlavnej dospelosti človeka (reč tela pred a po ukončení činnosti, monitorovanie známok nepohodlia, pokusov o zapojenie alebo vyhnutie, unik-
nutie činnosti a pod.). Gougeon (2009) upozorňuje, že ak chceme minimalizovať riziko nesprávneho výkladu, hodnotenie informovaného súhlasu by malo byť vyko- nané prostredníctvom interdisciplinárneho tímu odbor- níkov, ktorý vedie jedna osoba. Vzhľadom k tomu, že pohlavná dospelosť je relačná, toto posúdenie by sa malo vykonávať pravidelne a mali by sa identifikovať prípadné zmeny, ktoré môžu súhlas ovplyvniť.
Walker-Hirsch (2007) poukazuje na rozdielne práva súvisiace s ľudskou schopnosťou dať súhlas na pohlav- ný styk. Tieto práva sú podľa autora častejšie súhlasom vyrovnať ľudské právo na sexualitu s ľudskou potrebou ochrániť sa pred ujmou, ktorá môže byť dôsledkom tejto aktivity. Americká asociácia združujúca mentálne po- stihnutých (The American Association on Mental Retar- dation) vydala knihu s názvom Viesť k súhlasu (A Guide to Consent), kde v kapitole o informovanom súhlase sú minimálne smernice. Walker-Hirsch (2007) v danom kontexte hovorí, že od tej doby, čo má každý štát roz- dielne zákony pre dávanie súhlasu, neexistuje dokument objasňujúci túto spornú otázku.
Aj v zahraničí sú teda názory na to, čo je presne povin- nosťou odborníkov v tejto citlivej oblasti značne rozdiel- ne. S informovaným súhlasom sú taktiež spojené rôzne chybné odôvodnenia (McElhatton, 2010):
Sexuálna aktivita je súkromná pre ostatných dospelých, a preto by mala byť pre dospelých s mentálnym postih- nutím rovnako aspektom normalizácie. Chyba: Sexuálna aktivita je vecou súkromia dospelých. Ak neexistuje sú- hlas, alebo ak jedna zo zúčastnených strán nie je schopná dať súhlas, môže to viesť k trestnej činnosti a môže sa preto stať predmetom trestného stíhania, porušením ob- čianskeho práva a stať sa tak záležitosťou vážneho verej- ného záujmu. Oboje – právo (zákon) a regulácia (usmer- nenie) vyžadujú informovanie a vyšetrovanie týchto prípadov (incidentov).
Dospelé osoby s mentálnym postihnutím majú rovnaké právo zapojiť sa do sexuálnej aktivity ako ostatní dospelí a majú právo sa úplne spoľahnúť na právne domnienky, že všetci dospelí sú kompetentní, ak nedošlo k súdnemu vyhláseniu o opaku. Chyba: Schopné (kvalifikované) do- spelé osoby s mentálnym postihnutím majú tieto práva, ale nie všetci sú kompetentní (schopné dať informovaný súhlas). Spoliehať sa na predpoklad, že sama osoba usta- noví spôsobilosť k sexuálnej aktivite, môže mať neblahé následky jednak pre osoby s mentálnym postihnutím i pre zamestnancov zodpovedných za dané rozhodnutie.
Existujú riziká sexuálnej aktivity, ale dospelým s men- tálnym postihnutím by nemali byť odoprené. Chyba:
Neexistuje žiadny dôvod vystaviť riziku človeka, ktorý ho nemusí pochopiť a nie je schopný sa proti tomu sám chrániť.
V zahraničí uvádza komisia hodnotiaca informovaný súhlas posúdené prípady ľudí s mentálnym postihnutím, u ktorých lekári otvorene priznávajú, že nie sú schop- ní pochopiť povahu a dôsledky svojho konania (McEl- hatton, 2010). Podľa autora je dôležité si uvedomiť, že je nevyhnutné skutočne čeliť realite, že niektorí ľudia s mentálnym postihnutím sú nekompetentní dať súhlas k sexuálnej aktivite. Programy by mali preto povinne chrániť tieto osoby pred zneužívaním a využívaním iný- mi ľuďmi, ktorí ich do týchto činnosti zapájajú. Naopak podľa Sundrama (1992) veľa, ak nie väčšina osôb s men- tálnym postihnutím je schopných dať príslušný súhlas, alebo sú oprávnení absolvovať vzdelávanie a odbornú prípravu v tejto oblasti. Tiež profesor Denno (1997), odborník na reguláciu sexuálnych vzťahov v rámci in- štitúcií pre osoby s mentálnym postihnutím, prichádza k záveru, že väčšina osôb s mentálnym postihnutím je schopná dať súhlas k sexuálnym vzťahom, majú na to právo a zbytočne široké a moralizujúce obmedzenia tak porušujú ich práva.
Nejasností okolo informovaného súhlasu vyvolávajú tie- to otázky:
• Ako zistíme, že ľudia s mentálnym postihnutím sú- hlasia?
• Skutočne tento vzťah chcú obaja účastníci?
• Majú dosť informácií, aby mali vzťah s opačným po- hlavím?
• Je mojou/našou úlohou poskytnúť im informácie?
• Čo ak žena s mentálnym postihnutím otehotnie?
• Čo ak ide o zneužívanie?
• Ako podporiť vzťah s osobou rovnakého pohlavia?
• Ako sa budú cítiť rodičia či opatrovatelia?
• Aká súčinnosť nastane medzi osobami s mentálnym postihnutím v sexuálnom vzťahu?
• Čo ak vznikne konflikt kvôli náboženskému presved- čeniu alebo kultúrnym zvykom?
• Aké sú moje presvedčenia či názory a hodnoty? Ako ovplyvnia moju poradenskú činnosť?
Podľa Sundrama (1992) by hodnotenie kompetencií oso- by s mentálnym postihnutím k sexuálnej aktivite malo zahŕňať tieto zistenia:
• dotyčná osoba má dostatočné vedomosti o pova- he sexuálnej aktivity, o jej očakávaných prínosoch a rizikách (napr. tehotenstvo, pohlavná choroba) a o metódach redukovania alebo odstránenia rizika;
• informácie o jej inteligencii a vedomostiach, schop- nosti prijať rozhodnutie v súlade s osobnými hodno- tami a presvedčením;
• je schopná voľby, či sa zapojí do sexuálneho správa- nia, je schopná bez obáv povedať „áno” alebo „nie”.
Za dôležitý považujeme najmä posledný bod – kom- petentnosť osoby s mentálnym postihnutím dať súhlas k sexuálnej aktivite – vlastnosť, ktorá má veľkú hodnotu a na ktorú musí byť osoba zaradená (umiestnená). Zara- denie môže byť odmietnuté kvôli jej neschopnosti a ne- ochote povedať “nie” na pohlavný styk, aj keď sa na ňom podieľať nechce.
Štěrbová (In: Šulová et al., 2011) pre presnejšie stanove- nie úrovne schopností a zručností odporúča použiť Ken- nedyho The Sexual Consent nd Education Assessment (SCEA), ktorý obsahuje dve škály: The Knowledge of Human Sexuality Scale (K-Scale) (vedomosti o ľudskej sexualite) a The Safet Practices Scale (S-Scale) (vedo- mosti o bezpečí). Porozumenie masturbácii a pohlavné- mu styku a všetky položky týkajúce sa bezpečia klienta sa môžu používať ako zákonné kritéria. Základné vedo- mosti sú v položkách K-škály 1 – 6, pokročilejšie 9 – 12.
Vedomosti o ľudskej sexualite. Osoba s mentálnym postihnutím je dotazovaná, používajú sú obrázky alebo bábky, najmä k určeniu správnych anatomických častí:
• Určí základné časti tela.
• Určí svoje pohlavie.
• Rozlíši, čo patrí k mužovi a čo k žene (rozlíši mužské a ženské).
• Pozná mužské a ženské genitálie (na obrázku).
• Je schopná demonštrovať vedomosti a základné funkcie vzťahujúce sa k mužským a ženským geni- táliám.
• Demonštruje porozumenie a vedomosti o mastur- bácii.
• Demonštruje vedomosti o pohlavnom styku.
• Vie rozpoznať významné dôsledky sexuálnej aktivi- ty.
• Preukazuje vedomosti o regulácii pôrodnosti.
• Preukazuje vedomosti o HIV/AIDS a ďalších sexu- álne prenosných chorobách.
• Rozlišuje medzi vhodným a nevhodným miestom pre sexuálnu aktivitu.
• Chápe a má predstavu o nezákonnej sexuálnej ak- tivite.
Vedomosti o bezpečí. Bývajú vyžadované poskytovate- ľom služieb. Osoba s mentálnym postihnutím preukazu- je schopnosti v nasledujúcich položkách:
• Demonštruje preferenciu niektorých ľudí pred iný- mi.
• Je schopná robiť voľby založené na preferenciách.
• Je schopná efektívnej osobnej bezpečnostnej praxe.
• Efektívne sprostredkuje ďalšej osobe, že sa nechce zúčastniť aktivity.
• Je schopná odmietnuť nechcené návrhy alebo vnu- covanie.
Úvaha, že ak nie je osoba schopná dať súhlas s pohlav- ným stykom, znamená, že ho ani nerealizuje, nepotre- buje žiadnu sexuálnu výchovu, je mylná. To môže viesť aj k predstave, že sexuálni pedagógovia podporujú sexu- álnu aktivitu.
e
tickékontextyhodnoteniasexuálnehovy-
jadreniamedziosobamis
mentálnymPostih
-
nutím
Okrem bezprostrednej skúsenosti s vlastným telom ako zdrojom potešenia získava mládež s mentálnym po- stihnutím väčšinou prvé erotické skúsenosti s opačným pohlavím v chránenom priestore skupiny rovesníkov.
Bohužiaľ, aj v tomto prípade je veľa mladých ľudí s men- tálnym postihnutím v nevýhode. Na rozdiel od svojich vrstovníkov je im len zriedka venovaná sexuálna pozor- nosť a len veľmi zriedka vidia sami seba ako atraktívnych pre ostatných. V dôsledku toho len ťažko zažívajú potvr- denie alebo obdiv k pozitívnemu prijatiu vlastného tela a k budovaniu si stabilného sebavedomia. Pre mládež s mentálnym postihnutím je hlavnou nevýhodou nedo- statok kontaktu s rovesníkmi bez postihnutia.
Čo osoby s mentálnym postihnutím očakávajú od se- xuality a nakoľko chcú, aby ich spolužitie zahŕňalo aj pohlavný styk v ich socio-sexuálnom správaní, sa empi- ricky skúma zriedkavo. Od rodičov a opatrovníkov však môžeme veľmi často počuť o ich latentných obavách z možného tehotenstva.
Položme si otázku: Ale čo keď sa ľudia s mentálnym po- stihnutím chcú mať sex? Podľa Webba (In: McElhatton, 2010) riaditeľa Texaskej spoločnosti zdravotne postih- nutých (Texas Council on Developmental Disabilities) existuje v tomto smere široká škála politiky týkajúca sa mentálneho postihnutia a sexuality. Niektoré politiky
zakazujú sex úplne a iné umožňujú kontakt s istými ob- medzeniami. Napr. Texas Department of Mental Health and Mental Retardation zakazuje sexuálny vzťah medzi slobodnými ľuďmi s mentálnym postihnutím, ktorí žijú v štátnych zariadeniach (McElhatton, 2010). Politika Mental Health and Mental Retardation uvádza, že sex by mal byť zakázaný, pretože väčšina osôb s ťažším mentál- nym postihnutím plne nerozumie jeho rizikám a prípad- ným dôsledkom. Department of Human Services, ktorý dohliada na súkromné zariadenia hovorí, že manželské páry, musia mať možnosť zdieľať izbu, ak sa tak rozhod- nú, ale zariadenie nemôže zakázať mimomanželskú se- xuálnu aktivitu (McElhatton, 2010).
Pri odpovedi na otázku, je okrem posúdenia schopnos- ti osôb s mentálnym postihnutím dať súhlas k sexuálnej aktivite potrebné zhodnotiť, či je sex medzi dospelými osobami s mentálnym postihnutím morálne prípust- ný, a ak vôbec, za akých podmienok? Spiecker a Steutel (2002) tvrdia, že tieto osoby nemožno považovať za “do- spelých“, pretože nespĺňajú kritéria dospelosti. Niektorí autori konštatujú, že osoby s mentálnym postihnutím sú dospelé v biologickom slova zmysle, zatiaľ čo iní konšta- tujú, že tieto osoby majú nedostatočne vyvinuté kapacity, resp. majú kapacity detí a ako takí potrebujú osoby, ktoré by rozhodovali a vyjadrovali súhlas v ich mene. Naším zámerom nie je analyzovať argumenty jednotlivých au- torov. Môžeme však predpokladať vplyv stále prítom- ných mýtov na ich názory a postoje. Sme toho názoru, že aj keď osoby s mentálnym postihnutím nemusia mať rozsah praktických úvah “typicky dospelého“, nezname- ná to, že by sme mali odmietnuť ich dospelosť. Oni sú naozaj dospelí so svojimi špecifikami v logickom mys- lení, praktických úvahách a pod., a nemôžeme ich preto porovnávať k deťom rovnakého IQ a týmto prístupom im odopierať ich právo na sexuálne vyjadrenie (Greens- pan, 2012).
Zámerom ďalšieho textu je zistiť, akými morálnymi princípmi by sme sa mali riadiť pri hodnotení sexuálne- ho správania ľudí s mentálnym postihnutím. Naše etické úvahy budú obmedzené na sexuálnu interakciu medzi dospelými osobami s mentálnym postihnutím. Zame- riavame sa na dospelých iba v biologickom slova zmysle, tzn., na osoby, ktoré majú plne vyvinuté primárne a se- kundárne pohlavné znaky.
Počas posledných štyroch desaťročí sa radikálne zmenili morálne názory na sexualitu. V súčasnej dobe je bežnou praxou vyhodnocovať sexuálne aktivity na základe libe- rálnych zásad – najmä zásady informovaného súhlasu.
Prevažujúcim názorom je, že každý druh sexuálnej pra- xe je morálne prípustný, vrátane sexu pred manželstvom
a sexu bez možnosti plodenia, pokiaľ dotknuté osoby dali súhlas a nie je spôsobené žiadne významné poško- denie tretím osobám. Aj keď je princíp informovaného súhlasu v dnešnej dobe široko podporovaný, jeho výklad nie je zďaleka bezproblémový (Archard, 1998).
Prvým problémom je, ako má byť pojem súhlasu inter- pretovaný. V tomto bode sa rozchádzajú názory aj v libe- rálnych kruhoch. Zoberme si napr. pojem donucovanie a pojem dobrovoľnosť. Filozofi majú napr. sklon pojem donútenia definovať veľmi reštriktívne na rozdiel napr.
od radikálnych feministiek. Týmto chceme poukázať na rôzny výklad pojmu.
Ďalším problémom je, či princíp informovaného súhlasu poskytuje dostatočné podmienky pre morálnu prípust- nosť. Môžeme napríklad poukázať na sexuálne praktiky, ktoré sú síce v súlade s princípom informovaného sú- hlasu, ale napriek tomu sú morálne neprijateľné, alebo aspoň pochybné. Spiecker, Steutel (1997) v danom kon- texte zdôrazňujú, že ak vezmeme morálnu zodpoved- nosť ako kritérium pre testovanie platnosti informova- ného súhlasu, musíme si priznať, že platný súhlas nie je dostatočný pre posúdenie morálnej prípustnosti danej formy sexuálnej aktivity. Súhlas dotknutých osôb môže byť platný, pretože sú plne zodpovední za to, čo robia, ale dané sexuálne interakcie môžu byť morálne odsúdenia- hodné, pretože jedna osoba využíva inú osobu napríklad tým, že má neprimerané výhody, alebo je daná osoba zraniteľná, má obmedzené možnosti, skromné pomery a pod. Spiecker, Steutel (1997) na pokrytie týchto prípa- dov odporúčajú druhý morálny princíp, ktorý nazývajú princípom zákazu zneužitia.
Tretím problémom je, či je nutné, aby sexuálna aktivita bola morálne prípustná a zároveň v súlade s princípom informovaného súhlasu. Ak sa informovaný súhlas po- važuje za nevyhnutnú podmienku morálnej prípustnos- ti, mnoho prípadov sexuálnych interakcií medzi osoba- mi s mentálnym postihnutím by malo byť považovaných za morálne zlých nie preto, že osoby boli nejakým spô- sobom donútené alebo oklamané, ale preto, že ich kapa- city pre informovaný súhlas nie sú dostatočné (Spiecker, Steutel, 2002). Autori týmto vyvracajú tvrdenie, že prin- cíp informovaného súhlasu zabezpečuje podmienky pre morálne prípustné sexuálne správanie. Archard (1988) tiež spochybňuje tvrdenie, že informovaný súhlas by sa mal považovať za nevyhnutnú podmienku morálne prí- pustnej sexuálnej aktivity.
Ako možno vidieť z konceptuálnej analýzy a stručného etického hodnotenia, odborníci, ktorí sa starajú o osoby s mentálnym postihnutím, majú zložitú úlohu a veľkú
zodpovednosť pri kompenzovaní obmedzenej kapacity praktického usudzovania týchto osôb. Odborníci majú nielen úlohu “myslieť“ a rozhodovať v prospech osôb s mentálnym postihnutím, majú tiež za úlohu určiť, kedy je toto dodatočné myslenie a rozhodovanie potrebné. Je zrejmé, že každý, kto sa chce stať profesionálom v sta- rostlivosti o osoby s mentálnym postihnutím, by mal byť na tieto zložité úlohy pripravení. Preto podpora týchto vlastností by mala byť považovaná za neoddeliteľnú sú- časť prípravy študentov na ich budúcu prácu. Vzhľadom k tomu je potrebné, aby presadzovanie a uplatňovanie morálneho princípu bolo považované za jeden z cieľov ich mravnej výchovy, ktorá by mala zahŕňať tieto dôleži- té komponenty (Spiecker, Steutel, 2002):
1. Budúci odborníci v starostlivosti o osoby s mentál- nym postihnutím by si mali osvojiť schopnosť určiť, či je princíp informovaného súhlasu použiteľný (či sú tieto osoby schopné dať informovaný súhlas k se- xuálnej aktivite, ak sami chcú).
2. Odborníci by mali získať schopnosť testovať poža- dovanú formu sexuálnej interakcie a prijať zodpo- vednosť za určenie, či je alebo nie je možné dať svoj substitučný súhlas. Za účelom získania tejto schop- nosti, musia študenti byť vyškolení napr. v odhalení možných foriem nátlaku, podvodu alebo zneužitia.
3. Odborníci by si mali osvojiť schopnosť prijať vhodné opatrenia v prípade, že požadovaná forma sexuálnej aktivity je v rozpore s princípom informovaného súhlasu. Mali by sa najmä snažiť presvedčiť osoby s mentálnym postihnutím, aby upustili od požado- vanej sexuálnej aktivity (čo je na tom zlé a pod.).
z
áverSexualita a jej vyjadrenie u osôb s mentálnym postih- nutím sú v prípadoch, keď ich nepodporujeme a nemá- me o nich správne a presné informácie, komplikované.
Odborníci a všetci, ktorí sa podieľajú na starostlivosti o osoby s mentálnym postihnutím, by preto mali poznať a uvedomiť si špecifiká ich sexuality a nájsť pre nich efek- tívny spôsob učenia sa v tejto oblasti.
Text vznikol vďaka podpore grantov:
VEGA č. 1/0286/14: Behaviorálne a postojové atribúty sexuality mládeže s ľahkým mentálnym postihnutím v kontexte rizika a prevencie
VEGA č. 2/0015/12: Životné štýly, normy a ich prekračovanie: cesty k osobnej spokojnosti a spoločenskej prospešnosti.
b
ibliografia1. ARCHARD, D. 1998. Sexual Consent. Boulder: Oxford, Westview Press, 1998.
2. Deborah W. Denno, 1997. Sexuality, Rape, and Mental Retardation, 1997 U. Ill. L. Rev. 315, 1997. [online] [cit. 2010-08-02].
Dostupné na internete: http://ir.lawnet.fordham.edu/faculty_scholarship/121
3. Gougeon, N., A. 2009. Sexuality education for students with intellectual disabilities, a critical pedagogical approach: outing the ignored curriculum. In: Sex Education, 2009, Vol. 9, No. 3, pp. 277-291. ISSN 1468-1811.
4. Greenspan, S. 2002. A sex police for adults with ‘mental retardation’? Comment on Spiecker and Steutel. In: Journal of Moral Education, 2002, Vol. 31, No. 2, pp. 171-179.
5. Kaeser, F. 1992. Can people with severe mental retardation consent to mutual sex? In: Sexuality and Disability, Vol. 10, No. 1, pp. 33–42.
6. Lyden, M. 2007. Assessment of sexual consent capacity. In: Sexuality and Disability, Vol. 25, No. 1, pp. 3–20.
7. Mandzáková, S. 2011. Zvyšovanie kvality sexuálneho a partnerského života osôb s ťažším mentálnym postihnutím. Prešov: Peda- gogická fakulta Prešovskej univerzity v Prešove, 2011. ISBN 978-80-555-0455-1.
8. McElhatton, J. 2010. Facilities have myriad policies on mentally retarded clients having sex. [online] [cit. 2010-08-02]. Dostupné na internete: http://www.ent-net.com/news/reports/center/center6.htm
9. Niederbuhl, J. M., Morris, C. D. 1993. Sexual knowledge and the capability of persons with dual diagnoses to consent to sexu- al contact. In: Sexuality and Disability, Vol. 11, No. 4, pp. 295–307.
10. Spiecker B, Steutel J. 2002. Sex between people with “mental retardation: An ethical evaluation. In: Journal of Moral Educa- tion, Vol., 31, pp. 155–169.
11. Stavis, P. F. 1991. Harmonizing the right to sexual expression and the right to protection from harm for persons with mental disability. In: Sexuality and Disability, Vol. 9, No. 2, pp. 131–41.
12. Sundram, C. J. 1992. Plain Talk About Sex and Mental Retardation. In: Newsletter [online] 1992, vol. 54. [cit. 2010-03-03]. Do- stupné na internete: <http://southernlibrarianship.icaap.org/content/v03n03/Hoggan _d01.htm>. ISSN 1525-321X.
13. Šulová, L., Fait, T., Weiss, P. et al. 2011. Výchova k sexuálně reprodukčnímu zdraví. Praha: MAXDORF, 2011. ISBN 978-80-7345- 238-4.
14. Walker-Hirsch, L. 2007. The Facts of Life... and More: Sexuality and Intimacy for People with Intellectual Disabilities. Baltimore:
Paul. H. Brookes Publishing, 2007. ISBN-10-1-55766-714-4.
str. 9-18
u
wagiwstęPneL
iteratura na temat innowacji i postępu naukowo technicznego jest ogromna. Problematyka wyda- je się na tyle doskonale rozpoznana, iż na pozór można do niej wnieść już niewiele nowego. Niestety, innowacje stały się pojęciem „wytrychem”, które wyda- je się pasować do wielu „zamków”, czyli do wyjaśnienia wielu mechanizmów ekonomicznych,. w rzeczywisto- ści, jednakże często otwiera ono szeroko drzwi prowa- dzące w ślepą uliczkę. Niejednokrotnie w publicystyce i w opracowaniach naukowych roztacza się naiwny obraz postępu technicznego, kreowany przez teoretyków, któ- rzy nigdy nie mieli do czynienia w praktyce z techniką i technologią.1 Z kolei analizy dokonywane przez tzw.praktyków są płytkie i abstrahują od skomplikowanego kontekstu społeczno ekonomicznego świata techniki.
Celem niniejszego artykułu jest wykazanie najczęściej spotykanych i rażących niekonsekwencji w stosowa- nych zazwyczaj podejściach do badania społeczno eko- nomicznych skutków innowacji. Niekonsekwencje te maja charakter metodologiczno „filozoficzny”. Niekon- sekwencje metodologiczne związane są ze skompliko- wanym mechanizmem przechodzenia efektów mikro skali w efekty makrospołeczne. Mechanizm ten jest na
1 Nie należy, co prawda, utożsamiać postępu technicznego z innowacjami, niemniej jednak postęp ten związany jest z znaczącym obszarem innowa- cji, co zostanie wyjaśnione później.
tyle złożony i niejednolity iż nie można go ując w posta- ci prostego paradygmatu, jednolitego schematu działa- nia. Błędem metodologicznym jest natomiast oddzielne traktowanie efektów mikro i makro bez uwzględniania ich systemowej spójności. Kryteria mikro, mezo i makro nie mogą być rozbieżne. Muszą one musza należeć do tego samego systemu aksjologicznego.
Jeszcze więcej problemów rodzi cała sfera „filozofii”
pomiaru wartości społeczno – ekonomicznych oraz uchwycenia ekonomiczno społecznego wymiaru treści innowacji. Jest to zresztą problem bardziej ogólny, który jest coraz częstej eksponowany w pracach wielu naukow- ców i praktyków. [Stiglitz E. Joseph, 2013]
Artykuł ma charakter polemiczny. Autor zdaje so- bie oczywiście sprawę z tego, że jego poglądy (takie na przykład jak: propozycja generalnej oceny efektywności społecznej wszystkich innowacji czasem wytworzenia standardowego zestawu dóbr) maja charakter zbyt „wy- wrotowy”, nowatorski, aby mogły być przez większość ekonomistów zaakceptowane. Warto jednak chyba nad nimi podyskutować, gdyż wydają się być dość oryginal- ne.
W spawie makrospołecznych kryteriów innowacji (artykuł dyskusyjny)
a
bstractThe issue of the article is the problem of identifying and measuring the effects of innovations. The author believes that excessive focus on the concept of innovation is not conducive to real economic and social progress innovation. He is co- nvinced that innovation in the examination should pay more attention to the axiomatic system and criteria of economic calculation Particular attention is paid to the issues of transition effects at the micro level in the effects of macro-scale social and economic. It also proposes its own original measure of social welfare. This measure will reflect the effects of innovation at the macro level of social. In the final part of the discussion, points to the imperfections and inconsistencies rating system based on monetary values.
k
eywords:
innovation, technologicaladvances, Productiontechniques, socialProgress, economicefficiencybill, economicandsocialobjecti-ves, thesystemofsocio - economicmeasuresofwell-being.
d
laczegodyskusjenatematinnowacyjności wgosPodarcesąjałowe
?
Ekonomiści często zadają pytanie: co jest prawdziwym
„motorem” rozwoju ekonomicznego? Wskazują tutaj na oczywisty związek między rozwojem a wzrostem wydaj- ności pracy. Wydajność ta, z kolei, jest związana z po- ziomem techniki i stosowanych technologii. Poziom technologii i w efekcie wydajność rosną dzięki nowym rozwiązaniom, czyli głównie innowacjom technicznym.
(oczywiście rozwój ten jest determinowany również in- nymi innowacjami - techniczne jednak mają – zdaniem autora - znaczenie decydujące) Wydaje się więc, że został znaleziony „kamień filozoficzny” rozwoju ekonomicz- nego - są nim innowacje. Wszystko, co powiedzieliśmy powyżej na temat zależności rozwoju od innowacji, to prawda, poza tym, że innowacje są panaceum na rozwią- zanie ogólnych problemów rozwojowych.
„Motor rozwoju ekonomicznego”, jak każdy motor, skła- da się z wielu części składowych, a jego działanie może opierać się na różnych, często zdecydowanie odmien- nych koncepcjach. (np. w technice: motor parowy, spali- nowy, elektryczny, turbinowy, odrzutowy itp.). Szukanie
„uniwersalnego motoru”, tak w technice, jak i w ekono- mii, jest działaniem nieracjonalnym, skazanym na nie- powodzenie Nie istnieją uniwersalne recepty na rozwój, nie istnieje żaden prosty czynnik (pojedyncza część skła- dowa) - „kamień filozoficzny postępu.” Problemem jest to, żeby te wszystkie części składowe mechanizmu ułoży- ły się w jeden spójny system. Niedomaganie jednej czę- ści składowej Pozornie błahej (np. polityki podatkowej, zasady sprawiedliwego podziału dochodu narodowego) może unieruchomić cały „motor”.
W systemie żadna część bez odpowiedniej współpracy z resztą nie zadziała prawidłowo. Powyższy wywód daje nam częściową odpowiedź, dlaczego te same technolo- gie i rozwiązania organizacyjne, społeczne, sprawdzone w jednych krajach, np. w Niemczech czy USA pozwalają osiągnąć wysoka sprawność makroekonomiczną a w in- nych są mało efektywne.
Musimy również pamiętać, że systemy te (motory) mogą być zgoła różne, to znaczy funkcjonować przy różnych koncepcjach i na odrębnych zasadach. Ważne jest jed- nak, przede wszystkim, żeby były sprawne (np. „moto- ry rozwojowe: niemiecki, japoński, koreański, chiński, amerykański różnią się w sposób istotny). Odrębnym zagadnieniem, którego już nie będziemy omawiać jest problem właściwej „eksploatacji” sprawnego systemu, czyli spełnianie odpowiednich warunków, parametrów i powinności wobec systemu.
Powyższe uwagi pozwalają zrozumieć dlaczego autor niniejszego artykułu uważa, iż wiele badań na temat in- nowacji oraz niektóre próby sterowania procesem inno- wacyjności są skazane na niepowodzenie. Dzieje się tak, głównie dlatego, iż - jego zdaniem- proces wdrażania innowacji jest nie tyle zmienną decyzyjną, co wynikową a pojęcie innowacji jest pewnym skrótem myślowym dla oznaczenia skomplikowanych mechanizmów i zależno- ści występujących w systemie gospodarowania, a więc w sferze makro. Stąd też wynik zmian w zakresie technik i technologii nie jest jednoznaczny. Innymi słowy pojęcie innowacji ma charakter względny. (Wydaje się to oczy- wiste z teoretycznego punktu widzenia ale w praktyce zdajemy się o tym zapominać.)
Racjonalnie gospodarujące przedsiębiorstwo nie może kierować się oceną, czy dana zmiana jest innowacją, czy też nie, lecz kryteriami rachunku ekonomicznego. Takie przedsiębiorstwo, po prostu, wdraża wysoko efektywne inwestycje, dokonuje korzystnych zmian organizacyj- nych, technologicznych czy wprowadza doraźne zmiany o charakterze operacyjnym, wykorzystując zestaw do- stępnych technik i technologii, nie troszcząc się o inno- wacyjność, w efekcie czego – niejako nieoczekiwanie - wiele zmian okazuje się innowacjami. (Smolaga L, 1998, 99.) Tymczasem wielu badaczy stawia problem „na gło- wie”, tak jakby istniał jakiś zbiór zmian z etykietką „in- nowacje”, które w sposób bezwzględny należy wdrażać.
Zdaniem autora - zupełnym nieporozumieniem jest więc tworzenie w przedsiębiorstwach stanowisk lub komórek organizacyjnych odpowiedzialnych za innowacyjność.
Takim nieporozumieniem w przeszłości w przedsiębior- stwach socjalistycznych był na przykład zinstytucjona- lizowany ruch „racjonalizacji i wynalazczości”, który wcale nie sprzyjał kreowaniu innowacji, przyczyniał się za to do wielu patologii. Podobnie współcześnie, wiele prac i badań naukowych poświeconych jest bardzo am- bitnemu celowi praktycznemu - poszukiwaniu mających tajemniczą moc czynników sprzyjających innowacyjno- ści. W wyniku tych badań powstają obszerne prace pełne diagnoz i wskazań, jak przyspieszyć procesy innowacyj- ne w gospodarce. Niestety, gdy przyjdzie do praktycz- nych badań i formułowania wniosków mających na celu poprawę innowacyjności konkretnych systemów gospo- darczych, efekty okazują się mizerne a wnioski miałkie i ogólnikowe. Szczególnie zaś trudno wykazać nie bu- dzące wątpliwości oceny skutków społeczno ekonomicz- nych procesów innowacyjnych.
Zdaniem autora trudności te wynikają z następujących przyczyn:
• problemów definicyjnych,
• mieszania pojęć wyboru techniki, procesów inno- wacji i postępu naukowo technicznego,
• problemów identyfikacji innowacji,
• pojawienia się syndromu automatyzacji gospodarki, który powoduje zmiany w zakresie aksjologii gospo- darowania.
Przyjrzyjmy się kolejno nieco bliżej poszczególnym pro- blemom.
P
roblemydefinicyjneW rozważaniach ekonomicznych kluczową rolę odgry- wa znaczenie pojęć, którymi się posługujemy. W niniej- szym artykule nie chciałbym jednak wracać do dyskusji na temat definicji innowacji, która ma rozległą i dobrze opracowaną literaturę. Przyjmuję tutaj definicje inno- wacji przytoczona przez Lidię Białoń, iż „Innowacja to wprowadzanie zmian do układów gospodarczych i społecznych, których efektem jest wzrost użytecz- ności produktów/usług, procesów technologicznych oraz systemów zarządzania, poprawa racjonalności gospodarowania, ochrona i poprawa środowiska przy- rodniczego, lepsza komunikacja międzyludzka oraz ostatecznie poprawa jakości życia zawodowego, jak i prywatnego społeczeństwa”. (Białoń Lidia, 2014,19).
Jest to bardzo szeroka definicja. O wiele szersza niż sto- sowana przez prekursora pojęcia innowacji J. Schumpe- tera, dla którego innowacje to innowacje są to zmiany w produkcji i dystrybucji. Innowacjami w jego rozumie- niu może być:
• wprowadzenie zupełnie nowego produktu lub usłu- gi, bądź też zmiana istniejącego dobra, która zwięk- sza jego jakość bądź obniża koszty,
• wprowadzenie nowych technologii oraz metody produkcji,
• znalezienie i rozwój nowych rynków zbytu,
• wykorzystanie nowych surowców, materiałów, po- dzespołów,
• nowe formy organizacji firmy, zarówno wewnętrz- ne, jak i w zakresie zewnętrznych powiązań [Józef Shumpeter, 1960].
Według Lidii Bialoń w wieku XXI pojęcie innowacji po- winno zostać rozszerzone na efekty nie tylko w różnych dziedzinach aktywności ludzkiej, ale na efekty w postaci zmian struktur gospodarczych i społecznych czy wresz- cie poziomu i stylu życia społeczeństwa.
W sformułowanej definicji [Białoń, 2014] podkreśla ona wyraźnie, iż innowacje to wprowadzanie zmian do ukła-
dów – gospodarczych i społecznych, których efektem jest:
• wzrost użyteczności dóbr, usług – procesów techno- logicznych oraz systemów zarządzania;
• poprawa racjonalności gospodarowania;
• ochrona i poprawa środowiska przyrodniczego;
• lepsza komunikacja międzyludzka;
• poprawa jakości życia zawodowego i prywatnego społeczeństwa.
Definicja ta akcentuje nie tylko poprawę efektywności gospodarowania ale wszystko to, co determinuje poziom cywilizacyjny i jego rozwój.
Uważam jednak, że do powyższej definicji wnieść należy kilka uwag. Zaprezentowane ujęcie jest tak szerokie, iż blisko jesteśmy takiego stanowiska, że wszelkie racjona- lizujące działanie człowieka będzie się mieściło w poję- ciu innowacji. Przecież działania ludzkie wprowadzają zmiany i to często nieodwracalne. Każde z nich przynaj- mniej teoretycznie, powinno być racjonalne, to znaczy ulepszać istniejący stan rzeczy, przyczynić się do pozy- tywnego efektu, uzyskania korzyści.
Przy tak szerokim ujęciu, występuje też pewien problem natury identyfikacyjnej, bowiem w definicji zastosowa- no kryterium wielowymiarowe, które rzadko może dać jednoznaczną odpowiedź, czy zmiana jest innowacją. Na przykład, wprowadzenie eko -innowacji może przyczy- nić się do pogorszenia wszystkich pozostałych efektów.
Czy wówczas taka zmiana jest innowacją? Zasadniczym problemem jest to, że zwracamy tutaj uwagę na „wszyst- ko”, chcemy uchwycić w definicji zbyt wiele, a w rezulta- cie nie jesteśmy w stanie uchwycić kwestii zasadniczych.
Rodzi się tutaj pytanie: czy nie należałoby w niektórych praktycznych przypadkach wprowadzić kryterium, we- dług którego z innowacją mamy do czynienia tylko wte- dy, gdy poprawa jednego parametru nie powoduje po- gorszenia innych ? (poza kosztem oczywiście).
Do takich budzących wątpliwości innowacji, gdzie jed- ne pozytywne efekty sprzęgnięte są z wieloma nega- tywnymi, należy na przykład wiele zmian o charakte- rze ekologicznym inicjowanych przez Unię Europejską, jak na przykład budowa farm wiatrakowych, spalanie w ciepłowniach faszyny i słomy czy wprowadzanie tzw.
ekologicznych „żarówek”. Wiatraki dają niby „darmo- wą” energię, ale samo ich wytworzenie i eksploatacja są bardzo kosztowne i nieekologiczne, ponadto zaśmiecają krajobraz, zajmują dużą powierzchnie wyłączoną z nor- malnej eksploatacji, zabijają ptaki i wytwarzają groźne
dla organizmów żywych infradźwięki. Również nie bie- rze się pod uwagę tego, że energia ta jet bardzo kapry- śna. Występuje wtedy, gdy wieje wiatr, wskutek czego należy utrzymywać rezerwę konwencjonalnej energii, co jeszcze bardziej podnosi koszty całego systemu energe- tycznego... O wiele bardziej kontrowersyjne jest spalanie
„ekopaliw”, które są kosztowne, uszczuplają powierzch- nie innych upraw, i wcale nie przyczyniają się do zmniej- szenia emisji CO2, a wręcz przeciwnie, gdyż biomasa zamiast wiązać węgiel i zamieniać się w torf, jest spalana.
Podobne zastrzeżenia budzą niby ekologiczne żarówki (Ich stosowanie oznacza wprowadzanie do środowiska rtęci i innych metali ciężkich, duże zużycie zasobów przy ich produkcji, o czym świadczy wysoki koszt produkcji).
Problem identyfikacji innowacji ma charakter jak naj- bardziej praktyczny. Zdać musimy sobie sprawę z tego, że nie chodzi w nim o bezwzględnie obowiązującą defi- nicję innowacji, ale o wyjaśnienie stosowanej konwencji, dokładne określenie tego, co autor ma na myśli używa- jąc pojęcia innowacja lub postęp techniczny. Szczególnie istotna jest świadomość, że można stosować różne, nie- kiedy bardzo odmienne definicje, należy tylko dokład- nie opisać, co mamy na myśli pod danym pojęciem, aby później nie prowadzić jałowego sporu o słowa. Ze swej strony autor niniejszego referatu uważa, ze w zależności od założeń badawczych, nie tylko można, ale należy sto- sować różne definicje innowacji, które koncentrują uwa- gę na istocie badanego zagadnienia.
Szczególnie na szczeblu przedsiębiorstwa nastawionego na zysk omawiana definicja może okazać się zbyt sze- roką. Dlatego w pewnych przypadkach wygodniejsze będzie wprowadzenie pojęcia innowacji technicznej, bardziej dostosowanego do rachunku mikro. Oczywiście takie rozróżnienie wcale nie rozwiązuje problemu nie- zgodności (a nawet sprzeczności !) efektów na szczeblu mikro i makro, ale o tym będzie mowa w następnej czę- ści artykułu.
Jeśli posłużymy się uszczegółowiającymi pojęciami in- nowacji technicznej lub innowacji ekonomicznej, wów- czas względnie prawdziwe będzie twierdzenie niektórych ekonomistów, że: „innowacje łączone były z techniką i technologią, kiedyś, dawno, dawno temu, ale to już mi- nęło”. Pojawia się tu pytanie: czy jednak, mimo wszystko, w niektórych badaniach lokalnie nie należałoby posłu- żyć się prostszą, tradycyjną definicją innowacji technicz- nej lub innowacji ekonomicznej?
i
nnowacjewskalimikroi
makro
w
zględ-
nośćefektówi
ocen
Pewnym problemem, który może rodzic nieporozu- mienia jest fakt że innowacja jest pojęciem uniwersalnym obejmującym zmiany zarówno w skali jednostki, przed- siębiorstwa jak i w skali makrosystemu społecznego.
Oczywiście, jak słusznie zwraca uwagę teoria innowa- cji, na każdym z tych poziomów efekty będą się różnić.
Nie zmienia to jednak faktu, że o innowacjach mówimy zarówno w podejściu mikro i makro. Nie jest to jednak niekonsekwencja, ale istotne utrudnienie analizy.
Na różne poziomy innowacji zwraca uwagę m. in. Lidia Białoń, która pisze, że „układ społeczno-gospodarczy (in- nowacji) występuje na mikro-, mezo- i makropoziomie aż do poziomu globalnego.” (Białoń, 2014) Również mamy do czynienia ze względnością ocen na tym samym po- ziomie. „Co jest innowacją dla jednego przedsiębiorstwa (czy też regionu) w drugim może nią nie być. Lokalny charakter innowacji łączy się z faktem, iż u jego źródeł znajdują się wartości kulturowe społeczności zatrudnio- nej w danej firmie i społeczności będącej w jej otocze- niu”.
O tym, że czym innym jest innowacja i jej efekt dla przedsiębiorstwa a zupełnie czym innym dla gospo- darki i całego państwa w zasadzie wszyscy zajmujący się tą problematyką są w pełni przekonani. To, co jest
„innowacją” dla danej firmy, na przykład: zastosowanie automatu rewolwerowego do produkcji śrubek, może być technologią przestarzałą dla całej gospodarki lub z punktu widzenia technologii stosowanych na świecie.
W przedsiębiorstwie natomiast, w konkretnej sytuacji może stanowić rewolucje technologiczna i przynieść konkretne efekty ekonomiczne. W praktyce jednak, kon- struowane modele badawcze i schematy rozumowania wprowadzają relatywizm i dyskusje na temat tego, czy coś jest innowacją, czy nią nie jest? Jeszcze więcej zamie- szania występuje w sferze kwantyfikacji ewentualnych efektów innowacji oraz określania czynników sprzyja- jących innowacjom. Mamy tu bowiem do czynienia ze zróżnicowanymi celami działania i z różnymi efektami.
Zupełnie różne są także mechanizmy rządzące innowa- cjami na szczeblach makro i micro. I mimo, że wszyscy na ogół są co do tego zgodni, w praktyce wielu ekonomi- stów jest zdania, że efekt ekonomiczny (czy też społecz- ny) w skali makro to suma pojedynczych efektów w skali micro. Przecież tak się oblicza m. innymi PKB. (Traktuje się go jako sumę dochodów wszystkich podmiotów (plus amortyzacja lub jako sumę wartości produkcji finalnej wytworzonej o przez poszczególne podmioty.) Otóż taka
postawa jest błędna. Należy bowiem pamiętać, ze czym innym jest pojedyncza firma, a zupełnie czym innym (inną jakością) makrosystem społeczno ekonomiczny, składający się, między innymi, z wzajemnie powiąza- nych elementów jakimi są współpracujące firmy.
Ponieważ problem przejścia z układów mikro na ma- kro jest powszechnie źle rozumiany, posłużymy się tutaj dość wysublimowanym przykładem – porównaniem. Je- żeli użyć analogii, to system społeczno - ekonomiczny można porównać do budowli architektonicznej a przed- siębiorstwa do cegieł z których ona została wzniesiona.
Zależność miedzy jakością cegieł a wytrzymałością bu- dowli na pewno istnieje, ale w żadnym przypadku nie można określić własności tej budowli właściwościami cegieł. Nawet ze złych cegieł można wznieść wspaniałe obiekty, podczas gdy z bardzo dobrych można wznieść konstrukcje, które się zawalą. Innymi słowy, system eko- nomiczny nie jest prostą sumą (złożeniem) podmiotów gospodarczych a efekty makro – wbrew pozorom nie są sumą efektów poszczególnych jednostek.
A oto kilka przykładów na to że efekt makro nie jest pro- stą suma efektów mikro:
1. Niewątpliwy efekt ekonomiczny w skali przed- siębiorstwa jaki wynika z obniżenia (lub braku podwyżki) płac jest zerowy z punktu widzenia makrosystemu, gdyż następuje tu tylko zmiana proporcji podziału wartości dodanej między płace i zysk. W istocie taka innowacja w skali makro na ogół bywa negatywna, gdyż obniża ona popyt glo- balny i prowadzi do recesji.
2. Usprawnienie systemów transportowych oznacza
„straty” dla producentów paliw i pojazdów, znacz- nie przyczynia się natomiast do wzrostu dobrobytu społeczeństwa i komfortu obywateli.
3. Innowacje polegające na udoskonalaniu „chwytów reklamowych”, zmierzających do dezinformowania klientów i oddziaływanie na jego podświadomość, mogą być bardzo korzystne dla przedsiębiorstwa i niekorzystne dla społeczeństwa (społeczna stra- ta środków na reklamę, niekorzystne zachowania zdezorientowanych konsumentów).
4. Innowacje polegające na łączeniu przedsiębiorstw w różnych gałęziach gospodarki, na przykład w przemyśle farmaceutycznym oznacza zwykle duże zyski koncernów oraz duże straty społeczeństwa, (m. in.: brak konkurencji, brak zainteresowania wytwarzaniem rzeczywiście skutecznych i tanich leków).
5. Praktyki nieuczciwej (!) konkurencji między przed- siębiorstwami poprawiają kondycję ekonomiczną niektórych firm ale w sumie powodują pogorszenie makro efektywności systemu ekonomicznego.
6. Celowe obniżanie jakości i trwałości produktów przynosi, co prawda zyski firmom ale w skali spo- łecznej oznacza marnotrawstwo.
7. Nadmierne nasycanie produktów pseudo nowocze- snymi urządzeniami, na przykład komputeryzacja samochodów, stosowanie zbytecznych kłopotli- wych, gadżetów, częsta zmiana wyglądu zewnętrz- nego, kreacja mody.
8. Nieuczciwe, oszukańcze firm handlowe i finansowe oraz ich „innowacje” generują duże zyski podmio- tów lecz rażąco obniżają jakość życia ich klientów 9. Budowa elektrowni atomowych to korzyści eko-
nomiczno- społeczne oraz środowiskowe, którym towarzyszą duże straty w firmach związanych z tra- dycyjnymi technikami (a nawet grożą możliwą li- kwidacją branży węglowej).
10. Instalacja liczników energii cieplnej w mieszkaniach oznacza pozorne oszczędności u mieszkańców (w krótkim okresie) i prawie zerowe efekty w skali społecznej, gdyż elektrociepłownie muszą pracować z określoną mocą. Na skutek, czego, w przypadku oszczędności, „wyrzucają” one niewykorzystane cie- pło do środowiska, „podgrzewając” np. okoliczną rzekę…
Przykłady te świadczą, że podstawowym problemem przy ocenie innowacji jest zbudowanie systemu celów pokazujących w jaki sposób efekty na różnych szczeblach transformowane są z poziomu najniższego (szczebla mi- kro) na poziom najwyższy (makrospołeczny). Oczywi- ście taki system dopasowany do logiki poszczególnych przedsięwzięć (innowacji), w związku z czym nie istnieje paradygmat uniwersalny, dla każdej innowacji należy opracować przy uwzględnieniu podejścia systemowego.
oddzielny, dostosowany do jej struktury schemat.
i
nstytucjonalizacjaPojęćabstrakcyjnych-
zagrożeniemobiektywnościbadań
Istotnym problemem w dziedzinie badań jest fakt, iż po- jęcia innowacji i innowacyjności uległy w rozważaniach ekonomicznych swoistemu zinstytucjonalizowaniu.
Stało się ono samoistnym bytem, czynnikiem który ma własna strukturę i który „rządzi rozwojem gospodar- czym”. Powszechnie uważa się, ze skoro tak wiele zależy od „innowacji” to należy je „wdrażać”, „rozwijać” i „sty- mulować”. Podobnie w nauce i administrowaniu naduży-
wane jest słowo „reforma”. Nader często twierdzi się, że występujące w praktyce zarządzania problemy powinny być rozwiązane poprzez reformy.(!) Nie ważne, na czym one miałyby one polegać, twierdzi się, że należy wszelkie dziedziny życia społecznego – po prostu - reformować.
Powstało pojecie „wytrych” które pasuje do wszystkie- go. Pomija się fakt, iż treścią tych reform, czy innowacji są konkretne zmiany, konkretne i bardzo różnorodne rozwiązania, a te mogą być zarówno dobre jak i złe.
Rodzą się między innymi takie pytania jak: czy każda zmiana mająca na celu poprawę czegoś jest innowacją?
Jeśli tak, to czy każda inwestycja nie jest innowacją? - wszak każda inwestycja jest zmianą mająca na celu po- prawę istniejącego stanu rzeczy. Czym różni się proces wdrażania innowacji od procesu organizowania i kiero- wania?
Często przy takim zinstytucjonalizowaniu pojęcia inno- wacja zapominamy o tym, jaki jest jej rzeczywisty cel?
Zresztą, przy tym zamieszaniu pojęciowym często od początku nie jest wiadomo, o co w całej działalności in- nowacyjnej chodzi? Głoszenie haseł reform czy innowa- cji ma jednak tę „dobrą stronę”, że nie musimy posiadać merytorycznej wiedzy z danej dziedziny, gdyż unikamy szczegółów, w których „diabeł siedzi” (hasła są na tyle ogólnikowe, że zawsze będą słuszne). Nie ponosimy też żadnej odpowiedzialności za słowa, gdyż zawsze może- my powiedzieć, że chcieliśmy dobrze.
Zdaniem autora, wiele argumentów wskazuje na to, że pojęcie innowacji użyte przez Schumpetera ponad 50 lat temu nie miało mieć ma charakteru ścisłego, lecz było hasłem mającym zwrócić uwagę na procesy rządzące dynamiką systemu gospodarczego. Elementem tych pro- cesów są nieustanne zmiany i doskonalenie, czyli pod- kreśla się tym samym. że układy ekonomiczne charakte- ryzują się dynamiką.
P
rzykłady„
dziwnychinnowacji”
Łatwo jest formułować definicje na gruncie czystych teo- rii. Wydaje się, że załatwiają one problem identyfikacji innowacji jednoznacznie. Jednakże w praktyce najbar- dziej logiczna i przejrzysta definicja może nie sprostać oczekiwaniom. Autor chciałby poniżej przytoczyć kilka przykładów innowacji technicznych, z którymi zetknął się kiedyś w pracy zawodowej, a które rzucają pewne światło na ich złożoną naturę w praktyce.
Przykład 1. Odzyskiwanie złota z elektronicznych odpa- dów poprodukcyjnych. Na początku lat osiemdziesiątych w Polsce istniał dość rozbudowany sektor produkcji po-
dzespołów elektronicznych, który zużywał pozłacane łą- cza (druciki i blaszki). W trakcie produkcji gromadziły się odpady w postaci odcinanych końcówek tych pozła- canych łączy. Zespół pracowników naukowych pewnej uczelni zgłosił projekt racjonalizatorski pozwalający od- zyskiwać z tych odpadów resztki złota. Polegał on, jak zapewne mógłby się domyśleć każdy absolwent szkoły podstawowej, na rozpuszczaniu miedzi w kwasie metali nieszlachetnych, w wyniku czego na dnie zbiornika po- zostawało czyste złoto. Twórcy wyliczyli „efekty”, które równały się wartości odzyskanego złota, stanowiące kil- ka milionów złotych. Ponieważ kwota nagród była duża, kierownik jednostki, która miała je wypłacić, zwrócił się do ministerstwa o potwierdzenie ich zasadności. Nie- stety, urzędnik rozpatrujący sprawę miał inne zdanie na temat efektów tej „innowacji”. Uważał, iż efektem nie jest wartość złota (bowiem już istniała technologia jego od- zyskiwania) a obniżka kosztów jego odzyskania. Była to różnica kosztów odzysku między technologią stosowaną przez Mennicę Polską (rozpuszczanie w kwasach tech- nicznych) a technologią proponowaną przez „odkryw- ców” rozpuszczanie w kwasach odpadowych. Różnica ta była niewielka a obliczone na jej podstawie nagrody symboliczne. W rezultacie rozgorzał długotrwały spór prawny, o rzecz, wydawałoby się, oczywistą…
Przykład 2. Zastąpienie skrzyni biegów przekładnią pa- sową. W pewnym zakładzie chemicznym funkcjono- wała droga i skomplikowana „wytłaczarka” do tworzyw sztucznych. Na skutek niewłaściwej obsługi nastąpiła jej awaria - zostały połamane niektóre koła zębate w tzw.
skrzyni biegów. Innowacja polegała na zastąpieniu skom- plikowanej i drogiej skrzyni biegów przekładnią pasową (szajbą), która umożliwiała kontynuację wytwarzania wyrobu (przy pogorszeniu jego parametrów, ze wzglę- du na poślizg na przekładni pasowej). Racjonalizatorzy złożyli projekt, którego efekty określili na ponad milion złotych (wartość nowej skrzyni biegów). Nagrodę obli- czoną od tej wartości „efektów” otrzymali. Nie zauwa- żono, że efektem nie może być wartość skrzyni biegów, gdyż nie odtworzono pełnej wartości maszyny stosując prowizorkę i po „modernizacji” jej sprawność radykal- nie obniżyła się. Być może dlatego tego nie zauważono, iż innowatorami byli: mistrz, kierownik wydziału i dy- rektor zakładu.
Przykład 3. Wartość odśnieżania dachu – ponad milion złotych. W latach 70-tych XX w. w Polsce organizowano różnego rodzaju akcje i przedsięwzięcia, które miały być źródłem dodatkowych efektów gospodarczych. Po jednaj z takich akcji dyrektor zakładu napisał w sprawozdaniu, że wartość dodatkowych przedsięwzięć w jego zakładzie
