Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Cywilnego
Podstawy nauk
o bezpieczeństwie
z elementami
naukoznawstwa
Warszawa 2018
Cezary Rutkowski
Bezpieczeństwo jako problem
nauki i praktyki
prof. dr hab. Marek Lisiecki
Przygotowanie do druku
Agnieszka Wójcik
Okładka
Pomysł: Cezary Rutkowski, opracowanie: Tomasz Bończyk Ilustracja na okładce: © Khakimullin Aleksandr/Shutterstock.com
Wydano na licencji Creative Commons:
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska Wydanie pierwsze
Warszawa 2018 ISBN: 978-83-88446-91-7
Wydawca
Szkoła Główna Służby Pożarniczej 01-629 Warszawa e-mail: wydawnictwo@sgsp.edu.pl
www.sgsp.edu.pl tel. 22 561 73 83
Łamanie
Tomasz Brończyk, Studio StrefaDTP Objętość: 19 arkuszy wydawniczych
Spis treści
Wprowadzenie ... 9
Rozdział 1. Teoria bezpieczeństwa jako cel i wytwór nauki. Podstawy naukoznawstwa. Teorie ogólne i szczegółowe ... 33
O NAUCE, naukowym poznaniu, wiedzy naukowej ... 35
Od orientacji badawczej do sposobu badania i interpretacji wyników ... 65
O klasyfikacjach nauk ... 87
O teoriach naukowych ... 95
Teorie ogólne i teorie szczegółowe ... 102
Rozdział 2. Bezpieczeństwo i nauki o bezpieczeństwie. Tożsamość, podejścia i paradygmaty. Teorie i koncepcje ... 107
BEZPIECZEŃSTWO – istota, ranga, ewolucja, treść i struktura ... 108
Nauki o bezpieczeństwie – tożsamość, podejścia i paradygmaty, teorie i koncepcje. Problemy rozwoju ... 151
Orientacje, paradygmaty, strategie badań… Uwagi wstępne ... 165
Ewolucja podejść, poglądów, wiedzy i mądrości ... 168
Współczesne podejścia, nurty, szkoły… ... 177
Tożsamość nauk o bezpieczeństwie – konkluzje ... 236
Rozdział 3. Nauka a praktyka bezpieczeństwa – prognozy i oczekiwania. Wyzwania i dylematy ... 251
O relacjach „nauka – praktyka bezpieczeństwa” w kontekście badań prognostycznych ... 252
Nowe wyzwania – nowa wiedza ... 269
BEZPIECZEŃSTWO – o czym myśleć, co rozważyć, co uwzględnić w projektowaniu przyszłości, planowaniu postaw i działań? ... 297
Nauka i nauki o bezpieczeństwie – o czym myśleć, co rozważyć, co uwzględnić w projektowaniu przyszłości, planowaniu postaw i działań? ... 299
Zakończenie ... 313
Źródła wiedzy ... 335
Leonardo da Vinci „Dziś oczywiste jest dla wszystkich: liczba i skala zagrożeń jednostek i społeczności nie-ustannie wzrasta. W tej sytuacji uwaga nasza zwrócona jest, w większości, na praktyczne zadania ochrony w konkretnych, już zachodzących warunkach sytuacji. Na realizację takich właśnie wydzielonych zadań ukierunkowana została przeważająca część prac teoretycznych w dziedzinie bezpieczeństwa, poświęconych np. problemom techniki bezpieczeństwa, bez-pieczeństwa narodowego, bezbez-pieczeństwa ekologicznego, informacyjnego, bezbez-pieczeństwa
biznesu itp. itd. Jednakże najwyższa pora, by uświadomić sobie, że główne wysiłki w obszarze działalności
praktycznej i teoretycznej (w tym również w kształceniu) póki co ukierunkowane są, mó-wiąc obrazowo, na bezpieczeństwo pasażerów w kajutach i na pokładach „Titanica”. A tym-czasem obraz tonącego Titanica odnosi się do biosfery jako supersystemu, którego częścią
jest ludzkość. Ta część supersytemu (my), ślepo podejmując oddzielne zadania związane ze swoim bezpie-czeństwem „na pokładach i w kajutach”, jednocześnie stworzyła takie „dziury w kadłubie”,
które grożą zatonięciem statku oraz wytworzyła zagrożenia „wybuchów na pokładzie” – zniszczenia Życia na Ziemi przy użyciu przepotężnych technologii wojennych.
Tak mówi światowa nauka.” Sapronow W.W.1 „Dzisiaj cała Ziemia–to jeden wielki Titanic. Ale czy wielu ludziom spędza to sen z powiek ?
Czy robi się coś istotnego dla ochrony ogółu? Kiedy mówi się o tym – patrzą na ciebie oczyma debilów i mówią „co ma wisieć – nie utonie !”. W najlepszym razie wyrażają przekonanie, że o ich bezpieczeństwo ktoś zadba, ktoś kto musi, powinien…”
Buriak A.2
Niniejsza monografia jest autorską syntezą materiału z prowadzonych badań, studiów, wykładów i ćwiczeń, systematycznie aktualizowaną zgodnie z ciągłym roz-wojem teorii i empirii bezpieczeństwa oraz potrzeb, możliwości i doświadczeń ba-dawczych i dydaktycznych.
Syntezę tę traktować należy jako propedeutykę (wprowadzenie), punkt wyjścia do dalszych, pogłębionych i poszerzonych studiów oraz badań, ciągłej konfrontacji z innymi źródłami wiedzy, ciągłych prób falsyfikacji podawanych tu tez, sądów, opi-nii i twierdzeń.
1 Идеи к общей теории безопасности, «ОБЖ. Основы безопасности жизни» №№ 1, 2, 3 за 2007 г.
Coraz pełniejsze i coraz lepiej uzasadniane wyjaśnianie istoty, zjawisk, procesów bezpieczeństwa prowadzi do lepszego jego rozumienia i przewidywania, a stąd do coraz bardziej świadomych, celowych i efektywnych praktycznych działań kształtu-jących bezpieczeństwo nas samych, naszych rodzin, środowisk, obiektów, organizacji i wspólnot.
Materiał obejmuje zagadnienia naukoznawstwa wybrane w zakresie koniecznym dla percepcji i studiów kolejnych zagadnień, problematykę nauk o bezpieczeństwie, teorii bezpieczeństwa, naświetlane przez pryzmat głównych podejść, nurtów i szkół, w całym ich zróżnicowaniu, odmienności przyjmowanych założeń, stosowanych metod i uzyskiwanych wyników badań. Zgłębianie tejże różnorodności naukowych poszukiwań i wiedzy o bezpieczeństwie jest istotą nauki i studiów, tworzy podstawę konieczną do podejmowania wszelkich skonkretyzowanych problemów specjalistycz-nych, prowadzi do mądrości w pracy zawodowej i w życiu.
Wprowadzenie
Od kilkunastu już lat coraz zwiększa liczba studentów podejmuje trud kształ-cenia, wybierając dziedzinę bezpieczeństwa jako pożądany obszar przyszłej pracy zawodowej, obszar samorealizacji. Dlaczego ten właśnie obszar wybierają, a nie np. ciągle modne prawo, zarządzanie, medycynę lub perspektywiczną biotech-nologię? Czego oczekują jako rezultatu studiów przygotowujących ich do pracy zawodowej, do Życia? Odpowiedzi na powyższe pytania wyznaczając poziom ich świadomości oraz motywację, dla dydaktyków stanowią podstawę projektowania i organizacji procesu kształcenia.
Od kilkunastu też lat dynamicznie wzrasta liczba adeptów i doświadczonych badaczy podejmujących problematykę bezpieczeństwa, rożnych jego wymiarów, kontekstów i aspektów. Coraz więcej mamy w tej dziedzinie doktorantów i dokto-rów, środowisk, zespołów badawczych, zgłaszanych projektów. Liczba publikacji poświęconych zagadnieniom bezpieczeństwa jest już trudna do identyfikacji…
Równie szybko rośnie liczba instytucji, organizacji, firm biznesowych, służb i ruchów społecznych, których uczestnicy w różny sposób i w różnym zakresie pracują na rzecz bezpieczeństwa, służą bezpieczeństwu, a niektóre – zarabiają na nim. Nowe techniki, technologie, patenty, produkty…
Nie trzeba rozległych badań, by zidentyfikować przesłanki, motywację takich właśnie wyborów oraz nadzieje, oczekiwania i potrzeby tych, którzy swój rozwój zawodowy i życiowy związali z dziedziną bezpieczeństwa. Spróbujmy odkryć je pokrótce.
Po pierwsze – dlaczego wybrali bezpieczeństwo? Ponieważ obserwując świat, do-świadczając jego turbulencji, dynamiki, zagrożeń, ale i szans, które owa dynamika niesie ze sobą, ocenili, że jest to zarówno ciekawy, jak i pożyteczny obszar pracy za-wodowej i samorozwoju; że znaczenie bezpieczeństwa dla ludzi, organizacji, wspól-not może tylko wzrastać; że powodować to będzie duże i rosnące zapotrzebowanie na specjalistów tej dziedziny. A więc – będzie praca po studiach, i to praca ciekawa oraz coraz lepiej płatna. Ba, ranga społeczna tej pracy, jej etos i autorytet uczestników będzie w stanie zaspokoić ich ambicje, potrzeby samorealizacji i uznania.
Jako ten, który bezpieczeństwem zajmuje się (w teorii i w praktyce) od wielu już lat, mogę tylko potwierdzić takie oceny, słuszność przyjętych założeń. Poprzyjmy nasze prognozy i oceny kilkoma tylko argumentami, ale najpierw, dla zapewnie-nia minimalnej komunikacji, przyjmijmy w formie wstępnej hipotezy następują-cą interpretację pojęcia bezpieczeństwo, która (na początek) powinna zadowolić zarówno tych, którzy „patrzą w chmury, w niebo” i widzą bezpieczeństwo jako idealny stan pożądany oraz tych, którzy realistycznie „patrzą w dół, pod nogi”, defi niując to, co można praktycznie osiągnąć w konkretnych warunkach rzeczy-wistości (rys. 1.). Zwróćmy uwagę, że czynnikiem różnicującym powyższe orienta-cje i defi niorienta-cje jest dokonywana przez podmiot (człowieka, państwo, sojusz, fi rmę itp. organizacje, podmioty) ocena zagrożeń, niebezpieczeństw, ich wielkości/skali oraz możliwego wpływu na odczuwanie przez ten podmiot lęku, obawy, strachu o to, co dla niego jest niezbywalne, ważne.
Rys. 1. Istota bezpieczeństwa – ujęcie idealistyczne i realistyczne
Idealistyczna wizja bezpieczeństwa prowadzi do określeń właściwych naszemu językowi potocznemu – to stan bez zagrożeń. W ujęciu realistycznym, opartym na tezie iż zagrożenia stale, choć w różnym stopniu towarzyszą i będą towarzyszyć
ludzkości, owa obawa oceniana jest z uwzględnieniem nie tylko nieuchronności
- realnie - subiektywny stan świadomości podmiotu
w którym jego ocena pewności bytu oraz istniejących
i możliwych niebezpieczeństw, zagrożeń i ryzyk
w
kontekście
własnych
zdolności
i
możliwości
przeciwdziałania im nie wywołuje lęku, obawy, strachu
o byt, zachowanie/osiągnięcie uznawanych
wartości
oraz realizację subiektywnie ważnych interesów i celów ,
mieści się w granicach akceptowalnego ryzyka.
zagrożeń, ale i posiadanego potencjału (własnego i wspólnego, np. sojuszniczego, koalicyjnego), kalkulacji zdolności szeroko rozumianego przeciwdziałania możli-wym niebezpieczeństwom, zagrożeniom, wyznaczających pewien próg ich akcep-towalności. Ilustruje to poniższy rysunek (rys. 2.).
Rys. 2. Idealne i realne rozumienie bezpieczeństwa w kontekście zagrożeń
Przyjmijmy więc tymczasowo takie właśnie, realistyczne rozumienie
bezpie-czeństwa, przechodząc do syntetycznego argumentowania naszych prognoz
do-tyczących tego, czy wybrany kierunek studiów, badań lub obszar aktywności za-wodowej pozwoli spełnić oczekiwania i zaspokoić ambicje, czy „da chleb” jutro i pojutrze, i czy tylko suchy chleb:
• …Cywilizacja, w miarę swego rozwoju, staje się coraz bardziej skomplikowana
i coraz trudniejsza. (…) Rozwinięta cywilizacja to nic innego, jak nagromadze-nie się trudnych i zawiłych problemów. Dlatego też im większy jest jej postęp, w tym większym znajduje się ona niebezpieczeństwie – twierdzi jeden
z naj-bardziej wpływowych współczesnych fi lozofów, autor bestselerowego Buntu
mas, Jose Ortega y Gasset. Odnotujmy: jeżeli ma rację, kwestie bezpieczeństwa
mogą tylko nabierać rangi, znaczenia. Szeroko dyskutowana szczególnie po
BRAK
ZAGROŻEŃ, LĘKU, OBAWY, STRACHU, PEWNOŚĆ BYTU
AKCEPTOWALNY POZIOM ZAGROŻEŃ, LĘKU, OBAWY, STRACHU, PEWNOŚCI BYTU I D E A L N E R E A L N E
tragicznym „9/11”, kwestia rozwój czy bezpieczeństwo3, nabiera całkiem innego wymiaru: bezpieczeństwo albo nasz wspaniały rozwój doprowadzi nas samych do upadku, samozniszczenia;
• powszechnie już dostrzegana i odczuwana rosnące turbulencyjność procesów rozwojowych oraz ich nieprzewidywalność, w połączeniu z radykalnie nowy-mi wyzwanianowy-mi wnoszą ocenę nieadekwatności naszych dotychczasowych polityk i strategii, naszych systemów bezpieczeństwa. Ponownie przemyśleć
bezpieczeństwo! – alarmują nas tytułem swojego artykułu w NATO Review
amerykańscy analitycy R. Hall i C. Fox.4 Dlaczego? Ponieważ (rys. 3.)5 :
3 Nie chodzi tu oczywiście o wybór zero-jedynkowy jednej z dwóch alternatyw, lecz o ustalenie priorytetów, hierarchii ważności i pilności zadań oraz podziału wysiłków planowanych przez podmiot. 4 Na podstawie R. Hall, C. Fox, Ponownie przemyśleć bezpieczeństwo, NATO Review, Zima 2001/02
5 Zob. tożsame opinie polskich badaczy, np.: „Procesy globalizacji, internacjonalizacji i rozszerzenia się stosunków międzynarodowych niosą ze sobą nowe problemy, wobec których bezradne są państwa
sto-sujące dotychczasowe formy i środki regulacji. Nie są one w stanie zapobiegać problemom ani ich
roz-wiązywać, mają trudności z opracowaniem konwencyjnych podstaw zajmowania się nimi. /…/Instytucje wielostronne – ociężałe i mało innowacyjne, nie znajdują szybkiej odpowiedzi na niespodziewane
wy-zwania. /…/ Uczestnicy stosunków międzynarodowych sięgają po nowe, niekonwencjonalne sposoby
R.H al l,C.F ox : PON OW N IE P RZ EMYŚ LE Ć BE Z PI EC Z EŃ S T W O
• NATURA I SKALA ZAGROŻEŃ SĄ INNE
• WSPÓŁCZESNA ODPOWIEDŹ NA ZAGROŻENIA JEST NIEADAKWATNA
DO ICH NATURY I SKALI
• ODPOWIEDŹ NA NOWE WYZWANIA WYMAGA NOWEGO,
STRATEGICZNEGO MYŚLENIA
• TRADYCYJNE MECHANIZMY PAŃSTWOWE SĄ ORGANICZNIE NIEWYDOLNE
WOBEC NOWEJ NATURY WYZWAŃ
• NIEWYDOLNOŚĆ WYWOŁUJE ROZCZAROWANIE SYSTEMEM • WYDAJEMY O WIELE WIĘCEJ NA BUDOWANIE BARIER
NIŻ NA WYKORZENIANIE PRZYCZYN
• REAGUJEMY ZAMIAST DZIAŁAĆ PREWENCYJNIE I WYPRZEDZAJĄCO • DZIAŁAMY JEDNOSTKOWO I ODDZIELNIE WOBEC ZŁOŻONYCH
I KOMPLEKSOWYCH WYZWAŃ
• NACJONALIZACJA I INSTYTUCJONALIZACJA I ROZPROSZENIE ODPOWIEDZI
NIE ODPOWIADAJĄ GLOBALIZACJI I KOMPLEKSOWOŚCI ZAGROŻEŃ • HORYZONT CZASOWY I ZAKRES NASZEGO MYŚLENIA O PRZYSZŁOŚCI
JEST STANOWCZO ZA KRÓTKI I OGRANICZONY
• PRÓBY KOORDYNACJI I BUDOWANIA KONSENSUSU SĄ NIEEFEKTYWNE • PAŃSTWA NARODOWE I ORGANIZACJE OPARTE NA KONSENSUSIE
SĄ NIEZDOLNE DO OBRONY
W naszej, szczególnie postzimnowojennej, pogoni za dobrobytem, rozwojem, zyskiem, zlekceważyliśmy kwestie bezpieczeństwa, odsunęliśmy je na drugi plan. Zaufaliśmy temu, że przecież stworzone przez nas instytucje, systemy, narzędzia bezpieczeństwa w razie czego zadziałają, nie zawiodą. A zresztą – któż by myślał o wojnie, epidemiach, katastrofach, skoro trzeba pomnażać zyski, zwyciężać konkurencję, zdobywać rynki, wprowadzać nowe produkty i cieszyć się dostatkiem, sukcesem (zob. motto). Konstatacje analityków CIA (rys. 3.) niepotrzebnie nas tylko straszą… Jednak te kilkanaście lat od czasu ich publikacji pokazało, że to jej autorzy mają rację – żyjemy w innym świecie, w którym starych i nowych problemów bezpieczeństwa nie są w stanie roz-wiązywać instytucje i systemy stworzone przez nas kilkadziesiąt lat temu, do innych zadań i warunków. Bezpieczeństwo trzeba przemyśleć od nowa oraz od nowa wymyśleć i wdrożyć inne systemy, narzędzia, strategie.6, 7 I to jest wyzwanie dla młodego pokolenia. Tu tkwi szansa na sukces, rozwój karie-ry zawodowej i satysfakcję tych, którzy wybrali bezpieczeństwo i któkarie-rym dedy-kuję tę pracę.
Przytoczmy też jeszcze szerszą ocenę sytuacji autorów Karty Ziemi – raportu powstałego z inicjatywy ONZ w wyniku międzynarodowego, międzykulturo-wego dialogu wokół wspólnych celów i wartości związanych z ideą zrównowa-żonego rozwoju (rys. 4.).
rozwiązywania problemów, z pominięciem istniejących reguł czy procedur, a nawet – w sprzeczności z nimi! Te nowe sposoby są tworzone ad hoc, przez niejednorodne grupy uczestników, w zależności od ich interesów, sytuacyjnie, do konkretnych zadań, niezależne od istniejących umów, instytucji, często obchodzą je i kwestionują. Skłonność do takich rozwiązań będzie dynamicznie wzrastać!”
Ha-liżak E., Kużniar R., (red.) Stosunki międzynarodowe…, wyd. UW, Warszawa 2001.
6 Jeszcze szerzej postrzega wskazany dysonans rosyjski badacz W.W. Sapronow: „Dziś, ani społe-czeństwo, ani jego elity (kierownicze, kulturowe, naukowe, religijne, oświatowe itp.), ani nawet spe-cjaliści w dziedzinie bezpieczeństwa (zajmując się oddzielnymi technologiami bezpieczeństwa) nie maja świadomości, sądząc po ich działalności, pełnych rozmiarów systemowego kryzysu i zagrożeń, z jakimi ludzkości przyszło się zmierzyć. Kryzys ten polega nie tylko i nie na tyle na oczywistym dla wszystkich wzroście ilości sytuacji nadzwyczajnych i niebezpiecznych. To kryzys o wiele szerszy i głębszy, obejmujący wszystkie poziomy struktur społecznych, zaczynając od globalnego kryzysu
cywilizacji aż do kryzysu rodziny oraz kryzysu osobowości. Ten kryzys zagraża samemu gatunkowi
ludzkiemu”.
/… / Systemowy kryzys, z którym mamy do czynienia w znacznej mierze jest rezultatem wypa-czenia społecznego postrzegania relacji „BEZPIECZEŃSTWO – ROZWOJ”. Za przykład niech służy rozpowszechniony typowy pogląd: „rozwój jest pierwotną i podstawową funkcją życia społecznego. Bezpieczeństwo jest funkcją wtórną, podległą, mającą zabezpieczyć rozwój, ochronić go przed róż-norodnymi zagrożeniami.” http://www.bezopasnost.edu66.ru/media/sapronov_O_bezopasnosti_i_ razvitii.rar. Przekład własny, nieautoryzowany.
7 Naukowcy Grupy Kopenhaskiej w swoim Planie Naprawy Świata z 2008 roku konstatują:
Rys. 4. Karta Ziemi – wyzwania i problemy bezpieczeństwa
Czy dostrzegamy ogrom wyzwań, problemów, zadań wynikających z powyż-szych konstatacji, ich skalę i rangę? Widzimy jak wiele trzeba zmienić, stwo-rzyć od nowa, wymyśleć, zaprojektować, wdrożyć… Praca na lata, dla wielu. I jeszcze ta wskazówka z Karty Ziemi: niebezpieczne trendy nie są
nieuniknio-ne. Możemy je zmienić i stać nas na to.8 Wy – młodzi naukowcy i studenci, pracownicy administracji i fi rm biznesowych, członkowie służb, straży i ru-chów społecznych – będziecie mogli tego dokonać;
• inny świat kształtuje nowe, inne środowisko bezpieczeństwa, podważa do-tychczasowe paradygmaty, przekonania, rozwiązania. Wizjoner, ekonomista--humanista (!), inicjator i współautor ONZ-owskiego Raportu o rozwoju
spo-łecznym, M. ul Haq ponad 20 lat temu konstatował [wyróżnienia – CR]: „Świat
wkracza nową erę, w której „zmienia się samo pojęcie bezpieczeństwa i to zmienia się radykalnie. Bezpieczeństwo będzie interpretowane jako:
8 Profesor Sachs uważa, że możemy osiągnąć wszystkie globalne cele, które wyznacza –
wyelimi-nowanie światowej nędzy, kontrolę populacji i równowagę ekologiczną za mniej niż 2 procent globalnego dochodu. To mniej niż półroczny wzrost gospodarczy na świecie… W: Sachs J., Common Wealth: Economics for a Crowded Planet, Allen Lane, 2008, za: Financial Times, 11.06.2008: Susta-ining growth is the century’s big challenge.
Globalna sytuacja
Dominujące wzorce produkcji i konsumpcji powodują
spustoszenia w środowisku, uszczuplanie surowców oraz masowe wymieranie gatunków.
Całe wspólnoty ulegają niszczeniu.
Korzyści płynące z rozwoju nie są dzielone sprawiedliwie;
pogłębia się przepaść pomiędzy bogatymi i biednymi.
Niesprawiedliwość, bieda, ignorancja oraz gwałtowne konflikty szerzą się powodując wielkie cierpienie.
Bezprecedensowy wzrost ludzkiej populacji przeciążył systemy
ekologiczne i społeczne. Zagrożone są podstawy globalnego
bezpieczeństwa.
o bezpieczeństwo ludzi, nie tylko terytorium, o bezpieczeństwo osób a nie tylko narodów, państw,
o bezpieczeństwo przez rozwój, a nie przez armię, zbrojenia,
o bezpieczeństwo wszystkich ludzi wszędzie – w domu, w pracy, na swoich ulicach, w ich społeczności, w ich środowiskach.”9
Warto uzupełnić tę listę „nowości” w obszarze bezpieczeństwa, z którymi Wy, adresaci tych słów, spotkacie się w praktyce, które będą wyznaczać zmiany przez Was planowane, inicjowane i wdrażane:
o bezpieczeństwo organizowane nie tylko przez państwa, rządy, a przez ludzi, grupy, wspólnoty, NGO10, …
o bezpieczeństwo przed rozwojem, a nie jako jego uzupełnienie… o „tort bezpieczeństwa” dla wszystkich, a nie tylko dla silnych…
o bezpieczeństwo pokojowe i kryzysowe, a nie tylko (głównie) wojenne, wojskowe…
o bezpieczeństwo ludzi, społeczne, finansowe, zdrowotne, publiczne,… a nie tylko polityczno-militarne…
o bezpieczeństwo to nie gra zero-jedynkowa, bezpieczeństwo jednego nie może być kosztem drugiego, to gra, w której powinni wygrać wszyscy… o bezpieczeństwo kompleksowe, systemowe, a nie
„zewnętrzne-wewnętrz-ne”, „wojskowe-niewojskowe”, „ekonomicz„zewnętrzne-wewnętrz-ne”, „polityczne”….
o bezpieczeństwo głównie przez szanse kształtowanie środowiska bezpiecz-nego bytu i rozwoju, a nie reagowanie i odpowiadanie na zagrożenia. Dostrzegamy skalę wyzwań, zmian, zadań i problemów, które czynią nasz ob-szar badań, studiów, pracy zawodowej tak atrakcyjnym poznawczo i ważnym społecznie?
• M. ul Haq wskazuje nam też konieczną, radykalnie nową optykę postrzegania bezpieczeństwa i jego pomiaru, której ideę warto zapamiętać i stosować:
pytaj-my ludzi czy czują się bezpiecznie, a nie patrzpytaj-my na armie i uzbrojenie państw w ocenach rządów i ekspertów. To element nowej, innej kultury bezpieczeństwa,
którą Wy będziecie wdrażać. Zaznaczmy przy tym, że owa nowa optyka bez-pieczeństwa, nowa kultura oraz idące w ślad za nią nowe rozwiązania prak-tyczne – systemy, struktury, instytucje, mechanizmy i narzędzia, strategie – to wszystko trzeba dopiero wymyślić, zaprojektować. To godne Waszego poko-lenia wyzwanie, nieporównywalnie ciekawsze i użyteczniejsze niż odtwórcza realizacja standardowych, schematycznych zadań lub ciągłe poprawianie,
9 Na podstawie: Haq, Mahbub ul , Reflections on Human Development , Oxford University Press, New York 1995, s. 115.
dopasowywanie istniejących rozwiązań, które w istocie jest mało efektywne, kosztowne i coraz mniej akceptowane społecznie;11
• spójrzmy na wymowne rezultaty badań aktualnej fachowości ludzi w struktu-rach administracji publicznej m.in. w komórkach zajmujących się bezpieczeń-stwem, np. prace zespołu B. Kosowskiego (rys. 5.):
Rys. 5. Kompetencje w administracji publicznej (badania B. Kosowskiego) Źródło: Kosowski B., „Jakość kształcenia w zakresie bezpieczeństwa pochodną sprawnie funkcjonującej
administracji publicznej w sytuacjach kryzysowych”, w: Zeszyty Naukowe SGSP, nr 42/2011.
Czy dostrzegacie społeczną potrzebę Waszej pracy, służby, nauki? Dostrzega-cie swoją szansę? WykorzystajDostrzega-cie ją! Temu właśnie ma służyć Wasza praca, wie-dza, mądrość.
* *
Obiektem naszej wspólnej refleksji, studiów będzie teoria bezpieczeństwa, w zakresie właściwym propedeutyce – podstaw niezbędnych dla dalszych, pogłę-bionych studiów i badań, możliwie uproszczonego, syntetycznego punktu wyjścia. Obszar i ogólną strukturę proponowanej refleksji wyprowadzone z analizy pojęcia
podstawy teorii bezpieczeństwa przedstawia rys. 6.
11 Dominującą dziś dość powszechnie praktykę „poprawiania” istniejących rozwiązań krytykował m.in. b. szef BBN, J. Bahr: „Próby „doskonalenia” aktualnie istniejącego systemu, poprzez nakłada-nie na stare struktury nowych zadań, nakłada-nie są dziś wyjściem z sytuacji.” W: „Skutecznakłada-nie zapobiegać zagrożeniom terrorystycznym. Działania na papierze”, „Rzeczpospolita” nr 174 z dn. 27.07.2005.
prof. ndzw. dr inż. Bogdan KOSOWSKI, Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy, Katowice
Jakość kształcenia w zakresie bezpieczeństwa pochodną sprawnie funkcjonującej administracji publicznej w sytuacjach kryzysowych, ZN SGSP 42/2011
Czy w administracji publicznej zatrudnione są osoby :
- merytoryczne ?
- na podstawie znajomości i układów politycznych ?
- nie mam zdania
11 %
75 %
prof. ndzw. dr inż. Bogdan KOSOWSKI, Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy, Katowice
Jakość kształcenia w zakresie bezpieczeństwa pochodną sprawnie funkcjonującej administracji publicznej w sytuacjach kryzysowych, ZN SGSP 42/2011
Czy w administracji publicznej zatrudnione są osoby :
- merytoryczne?
- na podstawie znajomości i układów politycznych ?
- nie mam zdania
11 %
75 %
Rys. 6. Zakres treści podstaw teorii bezpieczeństwa. Analiza nazwy
Mówiąc o punkcie wyjścia, trzeba podkreślić absolutną niewystarczalność wiedzy przekazywanej w niniejszym material jako efektu końcowego studiów, kształcenia, przygotowania zawodowego, specjalizacji naukowej bądź praktycznej. Ów punkt wyjścia odnosi się do co najmniej równej czasowo samodzielnej pra-cy oraz potrzeby/konieczności wzbogacenia treściami/efektami studiów innych obszarów, przedmiotów, np. historii bezpieczeństwa, fi lozofi i bezpieczeństwa,
syste-mów bezpieczeństwa, zarządzania itp., kształtujących całościowy, pożądany system
wiedzy absolwenta/pracownika/badacza sfery bezpieczeństwa.
Aktualnym studentom miejsce przedmiotu podstawy teorii bezpieczeńśtwa w ukla-dzie logiczno-chronologicznym procesu kształcenia – w pierwszym semestrze su-diów – wskazuje, że treści przekazywane w tej monografi i mają kształtować pod-waliny „wspólnego języka” dla wszystkich innych przedmiotów, służyć ich jedno-znacznej percepcji i zapewniać niezbędną zdolność komunikacji.12 Podobną rolę materiał niniejszy pełnić może w stosunku do innych grup odbiorców.
12 Zastrzec tu należy, że, o czym szerzej powiemy za chwilę, w toku studiów, badań lub pracy za-wodowej spotkamy się z wieloma odmiennymi od treści niniejszego materiału interpretacjami zna-czeniowymi, innymi defi nicjami, a nawet istotnie różnymi twierdzeniami i hipotezami, podejściami
P O D S TAW Y TEORII BE Z P IECZEŃSTWA
podstawy - wprowadzenie, propedeutyka
wiedza zredukowana do
podstawowych elementów
punkt wyjścia, wiedza konieczna
dla dalszych studiów, badań wiedza o relatywnie najwyższym
poziomie naukowości,
akceptacji
fundament języka studiów, nauki,
komunikatywności wiedza absolutnie
niewystarczająca jako efekt /
rezultat końcowy studiów
podstawy naukoznawstwa –
teoria jako wytwór i cel nauki teoria - źródła, rola, struktura
i funkcje teorii
użyteczność teorii, teoria a
nauka, praktyka, sztuka formowanie i ewolucja teorii
teorie ogólne - konkretne
teorie bezpieczeństwa
-opisy i wyjaśnienia
fenomenu bezpieczeństwa ogólna teoria bezpieczeństwa
– wiedza ukierunkowująca dalsze badania i praktykę
pojęcie, istota, sens, znaczenie bezpieczeństwo jako dziedzina NAUKI, PRAKTYKI, SZTUKI podstawy filozofii bezpieczeństwa obiekt, przedmiot, zakres, cel i
metody refleksji, studiów, badań źródła wiedzy i umiejętności kierunki, podejścia badawcze paradygmat(y) bezpieczeństwa podstawowe założenia teorii og. język- kategorie, definicje, relacje kryteria, wskaźniki typologii rodzaje, dziedziny, obszary, … prawa, twierdzenia, hipotezy środowisko i pole bezp. ochrona-obrona-kształtowanie
bezpieczeństwa
wewn. i zewn. determinanty bezp. polityka, strategia, taktyka bezp. kierowanie i zarzadzanie bezp. struktury / systemy organizacyjne inżynieria i kultura bezp.
Korzystając z klasyfikacji rodzajów wiedzy (rys. 7.), przedmiot naszych studiów należałoby ulokować w wyróżnionym na poniższym rysunku obszarze wiedzy
na-ukowej. Byłoby to jednak nadmierne uproszczenie. Specyfika bezpieczeństwa jako
szczególnego obszaru teorii i praktyki oraz aktualny stopień dojrzałości nauk o bez-pieczeńśtwie powodują, że na mądrość jako rezultat studiów i przygotowania zawo-dowego, składać się będą nie tylko elementy wiedzy racjonalnej, ściśle naukowej ale też dorobek fachowców-praktyków, a niekiedy również wątki wiedzy potocznej,
ir-racjonalnej oraz spekulatywnej. Skorzysta na tym pragmatyzm, użyteczność wiedzy.
Rys. 7. Obszar studiów przedmiotowych na tle rodzajów wiedzy
Poświęćmy chwilę wspomnianej specyfice, szczególności bezpieczeństwa jako przedmiotu studiów, badań oraz działań praktycznych, która to specyfika rzutuje bezpośrednio na stosowane podejścia, metody, treści i formy. Z czego wynika ów szczególny charakter bezpieczeństwa, co różni je od innych dziedzin praktyki, ba-dań i studiów, np. ekonomii, kultury, prawa itp.?
Najogólniej można odpowiedzieć na to pytanie wskazując trzy źródła:
• specyfikę bezpieczeństwa jako szczególnego obszaru, domeny działania,
ak-tywności ludzi, ich wspólnot i organizacji;
• specyfikę warunków organizacji i realizacji zadań w tej sferze;
i punktami widzenia. Wiem, jak utrudnia to, komplikuje uczenie się, ale taka jest istota studiów,
kształcenia – poznawać rożne punkty widzenia, porównywać je i oceniać, poszukiwać najlepszej
wiedzy z różnych źródeł, tworząc i ciągle aktualizując własną bazę możliwie najlepszej wiedzy. R O D Z A J E W I E D Z Y L U D Z K I E J
WIEDZA
IRRACJONALNA RACJONALNAWIEDZA
POTOCZNA NAUKOWA SPEKULATYWNA
ARTYSTYCZNO-LITERACKA
SPECJALISTYCZNA
(fachowa) CZEŃS-BEZPIE
TWO
B B
B
• specyfikę społecznych i innych wymogów dotyczących systemów, organi-zacji, instytucji, zespołów, decydentów i wykonawców, zasobów, narzędzi, form, techniki i technologii działań w sferze bezpieczeństwa.
Podstawowe cechy wyróżniające problemy bezpieczeństwa prezentuje poniż-sze zestawienie.
• dotyczą najważniejszych dla ludzi potrzeb, wartości, interesów, celów, skutków,
• mogą przesądzać o życiu, zdrowiu ludzi, bycie wspólnot, organizacji, cy-wilizacji, gatunku,
• presja społeczna jest bardzo silna, często irracjonalna, • wnoszą często nieodwracalne lub trudno odwracalne skutki, • ryzyko oraz koszty błędu lub braku decyzji są wielkie i ważne, • szczególna turbulencyjność i asymetria środowiska bezpieczeństwa, • niedobór czasu, zaskoczenie, presja i stres są cechami immanentnymi, • ataki na bezpieczeństwo są środkami osiągania celów politycznych,
eko-nomicznych, ideologicznych i in.,
• suwerenność i egocentryzm podmiotów, różnice ich motywów i interesów utrudniają/uniemożliwiają wspólne działania, uzgodnienia i osiąganie celów wspólnych,
• zmiana (modyfikacje) strategii są bardzo kosztowne, trudne ⇒ bariera zmian,
• koszty materialne systemów i działań są bardzo wysokie, ciągłe i rosnące, • sfera bezpieczeństwa jest pierwszym i priorytetowym konsumentem
roz-woju naukowego, postępu techniki i technologii,
• pozostają w konflikcie z zamiarami, potrzebami rozwojowymi.
Najwyraźniej chyba i najdobitniej specyfikę bezpieczeństwa wyrazić można korzy-stając z powszechnie znanej i akceptowanej piramidy potrzeb ludzkich autorstwa ame-rykańskiego uczonego A. Masłowa. Przypomnijmy ją wskazując tezowo szczególne, wyróżniające miejsce i rolę potrzeby bezpieczeństwa, jej zaspakajania (rys. 8.): • bezpieczeństwo jest potrzebą każdego człowieka, wszystkich ludzi (i nie tylko
ludzi);
• jest pierwszą (pierwotną) potrzebą regulowaną przez ludzi (podmioty); • pewien stopień zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa jest warunkiem
ko-niecznym i niezbędnym dla zaspakajania wszelkich innych potrzeb;
• realizacja jakiejkolwiek potrzeby wyższego rzędu przy zlekceważeniu/pomi-nięciu realizacji potrzeby bezpieczeństwa prowadzi zawsze, wcześniej lub póź-niej, co najmniej do utraty osiągniętych korzyści, a niekiedy – utraty bytu.
Wykazana powyżej, szczególna ranga problematyki bezpieczeństwa wyznacza społeczną rangę badań, studiów, służby i pracy zawodowej w tym obszarze. Rangę często w przeszłości niedocenianą, minimalizowaną we wspomnianym w przypisie „wyścigu szczurów”13, jednak coraz bardziej i szybciej uświadamianą i rosnącą.14
Na uwagę zasługuje wyróżniona w podanym zestawieniu, ostatnia cecha do-meny bezpieczeństwa – pozostaje ono w relacji konfl iktu z domeną rozwoju. Za-leżność tę trafnie wskazał P. Kennedy, analizując losy potęg, imperiów na prze-strzeni dziejów w swoim dziele Mocarstwa świata.15 Ma ona – zależność między
bezpieczeństwem a rozwojem – charakter powszechny, dotyczy każdego podmiotu,
od jednostki po makrostruktury społeczne. Każdy z tych podmiotów, dysponu-jąc konkretnymi, ograniczonymi zasobami musi jednocześnie dbać o swój
13 Nawiązanie m.in. do serii publikacji R. Kiyosaki (a szczególnie wydanej w 2005 roku książki
Ucieczka z wyścigu szczurów. Jak stać się bogatym dzieckiem, stosując rady bogatego ojca oraz gry Cashfl ow. Szerzej – do dominującego aktualnie w świecie Zachodu systemy wartości i stylu życia.
14 Znajduje tu zastosowanie bulwersująca niektórych zasada „im gorzej, tym lepiej” – wzrost ilości, skali, nowości zagrożeń bezpieczeństwa i ich skutków psycho-socjologicznych oraz materialnych, podnoszą społeczną świadomość znaczenia bezpieczeństwa, racjonalizują relacje troski, dbałości o nie z działaniami prorozwojowymi. W takim kontekście rośnie znaczenie specjalistów, fachowców w dziedzinie bezpieczeństwa, ludzi i organizacji zdolnych efektywnie rozwiązywać narastające pro-blemy, przeciwdziałać ich powstawaniu.
15 Kennedy P.M., Mocarstwa świata. Narodziny, rozkwit, upadek, Książka i Wiedza, Warszawa 1995.
Rys. 8. Bezpieczeństwo w kontekście piramidy potrzeb ludzkich A. Masłowa Źródło: Abraham Maslow, A Th eory of Human Motivation, w: „Psychological Review” lipiec 1943, s. 370-396.
BEZPIECZEŃSTWO POTRZEBY FIZJOLOGICZNE WSZYSTKIE INNE POTRZEBY BEZPIECZEŃSTWO POTRZEBY BEZPIECZEŃSTWO POTRZEBY FIZJOLOGICZNE
wój i swoje bezpieczeństwo.16 Worek z dolarami symbolizuje na rysunku (rys. 9.) konkretną wielkość zasobów będących w dyspozycji podmiotu. Dla uproszczenia niech będzie to budżet np. rodziny, gminy czy państwa. Z tego „worka” podmiot, dzieląc swój budżet, przekazuje jakąś wybraną część zasobów na szalkę
bezpieczeń-stwa i jakąś na szalkę rozwoju.
Problemem nadrzędnym wszystkich (jednostek, rodzin, gmin, powiatów, państw itp.) jest więc kwestia podziału będących w dyspozycji zasobów na działania
pro-rozwojowe oraz działania maksymalizujące/utrwalające bezpieczeństwo. Zauważmy
konsekwencje takiego podziału – pojawiający się ponadczasowy konflikt:
przeznaczysz więcej (uwagi, czasu, zasobów itd.) na rozwój, chcąc przy-spieszyć, zwiększyć swoje bogactwo, zyski, przewagę konkurencyjną itp. – uszczuplisz nakłady na bezpieczeństwo, co może grozić fatalnymi
16 Zgodnie z sugestią Recenzenta dointnterpretujmy tu pojęcie rozwoju. Powyższy zapis jedno-znacznie wskazuje, że nie chodzi tu o ujęcie alternatywne (albo-albo). Równie błędne są próby hie-rarchizacji lub jednoznacznej priorytetyzacji bezpieczeństwa i rozwoju (np. twierdzenie: „rozwój,
najlepiej zrównoważony, jest warunkiem długotrwałego bezpieczeństwa”. Przecież równie poprawne
będzie twierdzenie odwrócone: bezpieczeństwo jest warunkiem rozwoju. W tym fragmencie pracy
rozwój i bezpieczeństwo traktowane są jako współistniejące obszary aktywności, kierunki dzia-łań oraz wyróżnione cele podmiotów, o zmiennych w czasie, sytuacyjnych relacjach zwrotnych.
„Rozwój (człowieka, organizacji, obiektu)” jest pojęciem definiowanym i interpretowanym w teorii i praktyce bardzo różnie. Spectrum znaczeń nadawanych temu pojęciu jest bardzo szerokie i oscy-luje między utożsamianiem go z sumą wszelkich zmian jakie dokonywane są/zachodzą w organi-zacji, poprzez każdą pojedynczą zmianę oraz – u niektórych autorów – zmianę relewantną, a u in-nych – zmianę jakościową, aż do znaczeń równoważa u in-nych ze wzrostem lub likwidacją luki
strate-gicznej (rozwojowej). Zob.m.in. w: Ackoff R.L., Zarządzanie w małych dawkach, PWN, Warszawa,
1993, Kamerschen D.R.,,Ekonomia”, Gdańsk 1990, Stoner J. A. F., Kierowanie, PWE, Warszawa 1998. oraz A.Stabryła, Zarządzanie strategiczne w teorii o praktyce firmy, PWN, Warszawa-Kraków 2000, Z.Pierścionek, Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstw, PWN, Warszawa 2003, J.Machaczka,
Zarządzanie rozwojem organizacji. Czynniki, modele, strategia, diagnoza, PWN, Warszawa – Kraków
1998, Winiarski M., Pojęcie wzrostu i rozwoju przedsiębiorstwa. www.sgma-not.pl. Pojęcia rozwój nie utożsamiamy w niniejszej pracy ani ze zmianą ani ze wzrostem, interpretujemy „rozwój” jako proces
łączący w sobie świadome, celowe i planowe wprowadzanie oraz inkrementalne narastanie w orga-nizacji kolejnych zmian ilościowych i jakościowych, z których najważniejsze są relewantne zmiany jakościowe o znaczeniu pozytywnym w kontekście misji, wizji oraz strategicznych celów organi-zacji, prowadzące do stanów doskonalszych, wyższej i /lub nowej efektywności i skuteczności działania. Formuła przyjęta na użytek pracy świadomie wyróżnia zmiany zamierzone oraz redukuje
obszar studiów do zmian o charakterze pozytywnym, nie ogranicza natomiast charakteru ani za-kresu zmian. Szczególne znaczenie nadaje się zmianom planowym, będących treścią i następstwem działań kierowniczych oraz zarządczych. Proces rozwoju traktować się będzie jako zróżnicowany
czasowo, rzeczowo i przestrzennie, ciągły i/lub dyskretny ciąg celowych zmian o różnej amplitudzie i natężeniu, zmiennych polach i kierunkach, będący elementem funkcjonowania podmiotu/organizacji zgodnie z przyjętą misją, wizją, koncepcją i strategią.
kami… I odwrotnie: docenisz, dowartościujesz bezpieczeństwo – stracisz zyski, rynki, przewagę, zmniejszysz lub utracisz szanse rozwojowe…17
Dylemat ten trzeba rozwiązywać ciągle, w miarę nowych wyzwań, szans, za-grożeń i kolejnych budżetów. Celowo podkreślam ową zależność, jako że to Wy – w nieodległej przyszłości doradzać i współdecydować będziecie o sposobie roz-strzygania owego dylematu oraz odpowiadać za następstwa dokonanego wyboru, ale i ponosić konsekwencje złych wyborów. Pamiętajcie o tym.
W ramach niniejszej monografi i, której nadajemy dominującą formę wykładu
– wspólnej refl eksji, będziemy zajmować się teorią bezpieczeństwa, czerpiąc przy
tym, jak powiedzieliśmy, głównie ale nie tylko z obszaru wiedzy naukowej. Wyja-śnijmy więc choćby wstępnie pojęcie samej teorii oraz cechy wyróżniające teorię
naukową. Czy termin „teoria” oznacza to to samo, co wiedza lub nauka? Czy – jak
w języku potocznym – teoria jest to jakiś pogląd, czyjaś opinia objaśniająca stano-wisko jej autora? Jak powstaje i ewoluuje teoria, jakie są jej składniki? Czy teoria jest wtedy naukowa, jeżeli wypracują ją i głoszą naukowcy? Czy każdy wytwór ba-dań jest teorią i ma walor naukowości? Jeżeli nie – co o tym przesądza?
17 Historia dostarcza wielu przykładów wyborów każdej ze strategii oraz ich tragicznych często konsekwencji. Szerzej m.in. w przytaczanej pracy P. Kennedy`ego.
… I TO JEST PIERWSZY, NADRZĘDNY PROBLEM ! DOTYCZY WSZYSTKICH !
Rys. 9. Bezpieczeństwo a rozwój – podstawowy dylemat cywilizacyjny
Źródło: Kennedy P.M., Mocarstwa świata: narodziny, rozkwit, upadek: przemiany gospodarcze i konfl ikty
dzi na te i podobne pytania będziemy poszukiwać w dalszej części wykładu. Teraz, na wstępie, przyjmijmy encyklopedyczne zapisy, w myśl których teoria to:
„wiedza wyjaśniająca daną dziedzinę rzeczywistości, ściśle związana z praktyką, to jest – formułowana na jej podstawie, a z drugiej strony, wtór-nie stanowiąca podstawę działań praktycznych18.
Podkreślmy i zapamiętajmy :
• teoria to jakiś element, fragment, część wiedzy; • teoria wyjaśnia jakiś obszar, dziedzinę rzeczywistości;
• teoria jest formułowana na podstawie praktyki, a jednocześnie stanowi pod-stawę praktyki.
Korzystając z powyższych zapisów i wskazanego źródła zdefi niujmy (roboczo) pojęcia pochodne: teoria naukowa, teoria bezpieczeństwa, naukowa teoria
bezpie-czeństwa.
W kontekście znanych nam już rodzajów wiedzy ludzkiej (rys. 10) oraz sposo-bu jej organizacji, teoria naukowa to forma wiedzy naukowej:
Rys. 10. Teoria naukowa w systematyce wiedzy ludzkiej I znowu zaznaczmy i zapamiętajmy:
• teoria naukowa jest formą wiedzy naukowej;
• teoria naukowa jest systemem uporządkowanych i powiązanych twierdzeń
danej nauki;
• teoria naukowa spełnia kryteria naukowości przyjęte w danej nauce. 18 Encyklopedia PWN, 1980. Wyróżnienia – CR.
19 Tamże
TEORIA NAUKOWA - „forma wiedzy naukowej,
system logicznie i rzeczowo uporządkowanych
twierdzeń,
powiązanych
określonymi
stosunkami
logicznymi,
występującymi
w danej nauce oraz spełniający przyjęte w niej
kryteria naukowości”
Encyklopedia PWN, 1980
TEORIA NAUKOWA –„system logicznie i rzeczowo uporządkowanych twierdzeń, powiązanych określonymi stosunkami logicznymi, występującymi w danej nauce oraz spełniający przyjęte w niej kryteria naukowości”
Kolejne terminy – teoria bezpieczeństwa oraz naukowa teoria bezpieczeństwa zinterpretujemy znaczeniowo łącząc podane powyżej definicje i odnosząc je do dziedziny bezpieczeństwa:
TEORIA BEZPIECZEŃSTWA to wiedza wyjaśniająca bezpieczeństwo jako dziedzinę rzeczywistości, ściśle związana z praktyką, to jest – formu-łowana na jej podstawie, a z drugiej strony, wtórnie stanowiąca podstawę
działań praktycznych.
NAUKOWA TEORIA BEZPIECZEŃSTWA20 to „forma wiedzy nauko-wej, system logicznie i rzeczowo uporządkowanych twierdzeń, powią-zanych określonymi stosunkami logicznymi, występującymi w naukach
o bezpieczeństwie oraz spełniający przyjęte w nich kryteria naukowości”
Poczyniwszy powyższe ustalenia terminologiczne, wyjaśnijmy dlaczego war-to, trzeba studiować teorię bezpieczeństwa, czy w jakim stopniu i do czego będzie nam ona potrzebna, użyteczna w studiach, badaniach, w służbie, pracy zawodo-wej. Kilka argumentów przemawiających za tą potrzebą:
• „znajomość teorii jest niezbędna, gdyż fakty nie mówią za siebie”21 – trzeba je
powiązać, zinterpretować, wyjaśnić;
• już kilkaset lat temu Leonardo da Vinci przestrzegał: „Ci, którzy uprawiają
praktykę bez nauki, są jak żeglarze wypływający na morze statkiem bez steru i busoli, nie mając nigdy pewności, dokąd dopłyną”. Praktyka bez teorii to
popularne niestety dziś działania tzw. metodą prób i błędów. A nuż się uda…? A jeżeli nie – spróbujemy inny wariant…, i kolejny… – aż do zadawalającego rezultatu, lub do …porażki, klęski, upadku. Przypomnijmy sobie specyfikę ob-szaru bezpieczeństwa, konstatację dotyczące ceny, kosztów błędów, pomyłek, złych wyborów lub braku decyzji w tej dziedzinie. Przypomnijmy sobie konse-kwencje stosowania wspomnianej metody prób i błędów w poszukiwaniu spo-sobu zwalczenia malarii albo plagi gryzoni na Hawajach czy też obserwowane współcześnie – walkę z terroryzmem lub radzenie sobie z masową migracją. Czy pozwolilibyśmy na metodę prób i błędów praktykom bezpieczeństwa –
20 Dla pełnej interpretacji pojęcia należałoby rozwinąć w definicji znaczenie terminu
„bezpieczeń-stwo”. O kłopotach z tym związanych, a wynikających z ogromnej dywersyfikacji nadawanych temu
terminowi znaczeń, oraz o kryteriach naukowości powiemy w dalszej części wykładu. Tu przyjmijmy domyślnie podane wcześniej wstępne, hipotetyczne określenie ogólne. Zwróćmy też już teraz uwagę na liczbę mnogą użytą dla oznaczenia wielu nauk zajmujących się bezpieczeństwem.
21 Jackson R., Sørensen G., Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teorie i kierunki
lekarzowi albo budowniczemu mostu lub domu, gdyby problem dotyczył bez-pieczeństwa nas samych, naszej choroby lub naszego domu? A policjantowi lub żołnierzowi? Oczywiście – nie. Wymagamy od nich jak najlepszej wiedzy zanim podejmą działanie. Od polityków, ekonomistów, prawników specjali-stów parających się bezpieczeństwem- też. We wspomnianym Raporcie ONZ z 1992 roku stwierdza się [wyróżnienia – CR]: „…tylko NAUKA może znaleźć
drogi ku bezpiecznej i życiodajnej przyszłości. XXI wiek albo stanie się epoką rozwoju nauki, albo będzie ostatnim wiekiem w historii świata.”;
• przyjmując, że teoria bezpieczeństwa dostarczy nam podstawowe założenia ogól-ne, wspólny język umożliwiający komunikację, wymianę wiedzy oraz konkretne prawa, twierdzenia, hipotezy, zasady i reguły, zauważmy, że tym samym
teo-ria wyposaży nas, dzisiejszych i przyszłych studentów, naukowców, dydaktyków
i praktyków, w konieczne instrumentarium, narzędzia niezbędne w naszej pracy; • jeżeli teoria bezpieczeństwa, zgodnie z podaną definicją, wyjaśni nam i to
w sposób najwartościowszy z możliwych, „nasz” obszar rzeczywistości – bę-dziemy mogli działać sposób racjonalny, zasadny, uporządkowany i zoptyma-lizowany. Albertowi Einsteinowi przypisuje się słowa: „nie ma nic bardziej
praktycznego, niż dobra teoria”. Zapamiętajmy tę regułę;
• W ramach kolejnych badań, studiów, zajęć, działań praktycznych, podejmo-wać będziecie konkretne problemy szczegółowe z zakresu różnych domen bezpieczeństwa (np. bezpieczeństwa wewnętrznego, cywilnego, pożarowego,
po-wodziowego itp.). Będziecie studiować doświadczenia praktyczne, analizować
i oceniać aktualne oraz projektowane rozwiązania organizacyjne, techniczne, inżynierskie itp., współdziałając z praktykami, specjalistami wielu dziedzin, z menadżerami i pracownikami administracyjnymi, z rzeczywistymi i poten-cjalnymi ofiarami zagrożeń. Czy dostrzegacie konieczność rozumienia języka każdej z tych grup oraz mówienia językiem przez nie wszystkie jednoznacz-nie rozumianym, kojednoznacz-nieczność wartościowania, organizowania, systematyza-cji pozyskiwanej wiedzy? Bez teoretycznych zasad, norm, standardów, kryte-riów, wskaźników itp. jest to niemożliwe. Przytoczmy niedawną wypowiedź praktyka, oficera służby pożarniczej: „Gdy dochodzi do wspólnej analizy akcji
ratowniczej, okazuje się, że służby i podmioty ratownicze nie zawsze tworzyły jedną drużynę, mimo że wszyscy mieli wspólny cel ratowniczy – niesienie pomo-cy poszkodowanym. Wszyspomo-cy uczestnipomo-cy pomopomo-cy mówią wówczas o zdarzeniu, bazując na faktach, ale każdy mówi innym językiem, używając odmiennych pojęć i różnie interpretując proces organizowania i prowadzenia działań ra-towniczych”22
Nijak nie deprecjonując tu rangi i roli praktyki, podkreślamy jedynie absolutną konieczność docenienia znaczenia teorii, która wywodząc się z praktyki służy tej-że, obmyślając, racjonalizując i optymalizując jej działania.
Teoria bezpieczeństwa wnosi tak ważne dla nas odpowiedzi na pytania typu: jak jest…? Dlaczego tak jest? Jak może być w przyszłości? Jak powinno być? Co i jak robić…? Jak będzie najlepiej…?. Bogatsi o tę wiedzę łatwiej osiągniemy cele
ba-dań, kształcenia lub pracy oraz zyskamy mądrość tak pożądaną w dalszej pracy. Odnotujmy przy tym rzeczywisty poziom przygotowania studentów pierwszego i drugiego stopnia do podjęcia nauki na kierunkach związanych z
bezpieczeń-stwem (bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo wewnętrzne, inżynieria bezpie-czeństwa) oraz przygotowania „świeżo upieczonych” adeptów nauk
o bezpieczeń-stwie. W kształceniu na poziomie szkół średnich treści poświęcone bezpieczeństwu występują sporadycznie, dotyczą wyalienowanych wycinkowych zagadnień bez-pieczeństwa powszechnego. Maturzyści podejmujący studia nie mają więc pod-stawowego przygotowania teoretycznego, nie dysponują elementarną aparaturą pojęciowo-znaczeniową. Niewiele lepiej ma się sprawa studentów drugiego pozio-mu. Tylko nieliczni licencjaci wywodzą się z kierunków bezpieczeństwa. Dla zde-cydowanej większości z nich jest to problematyka nowa, terra incognita. Normą i koniecznością staje się więc rozpoczęcie studiów od podstaw, właśnie od podstaw
teorii bezpieczeństwa, wdrażających do podejmowania konkretnych zagadnień,
problemów bezpieczeństwa, pozwalających realizować cele szczegółowe.23 Podob-ny warunek konieczPodob-ny dotyczy podjęcia pracy lub służby w konkretnej instytucji, organizacji, w której funkcjonuje jakaś zastana kultura, jakiś język komunikacji.
Poznajmy przyjęty w tej monografii zakres i układ problemowy treści, podej-mowane zagadnienia.24 Jak widzimy (rys. 11.), zbiór podejmowanych problemów jest dość obszerny, ale – powtarzam – absolutnie nie jest pełny i nie jest wystarcza-jący jako rezultat studiów, przygotowania zawodowego. Porządek logiczny treści niniejszego skryptu graficznie można przedstawić następująco:
23 W kontekście zidentyfikowanej luki zaskakuje fakt, że w wytworzonych dotychczas na poziomie resortowym syllabusach kształcenia na kierunkach bezpieczeństwa znalazły się treści / przedmioty typu
historia bezpieczeństwa, filozofia bezpieczeństwa, ale nie ma podstaw teoretycznych. Nie dziwi więc,
że na poziomie uczelni (większości, w tym niestety i SGSP), wiedzy podstawowej o bezpieczeństwie nie ujęto w planowaniu efektów kształcenia. W praktyce szkolnictwa wyższego na kierunkach
bezpie-czeństwa częste są więc sytuacje, w których złożone i niełatwe problemy szczegółowe, specjalistyczne
podejmują studenci po np. technikum gastronomicznym, a studia na drugim poziomie – licencjaci filo-logii, zarządzania lub szkół o profilu artystycznym. Znaczenie tej anomalii wzrasta przy uwzględnieniu aktualnego stopnia rozwoju nauk o bezpieczeństwie oraz wielkiej dywersyfikacji podejść, kierunków i obszarów badań oraz niespójności, nieuporządkowania i małego upowszechnienia ich rezultatów. 24 Zgodnie z propozycją władz WIBC SGSP niniejsza praca jest częścią 2-3 elementowej serii pu-blikacji poświęconej podstawom bezpieczeństwa. Kolejna, druga monografia koncentrować się będzie na zagadnieniach ogólnej teorii bezpieczeństwa, w tym – języka bezpieczeństwa.
Rys. 11. Zakres i układ logiczny treści cyklu monografii
Jako główne (w ciągu publikacji) traktować należy czwarty i piąty w powyższej sekwencji element – prezentację zarysu ogólnej teorii bezpieczeństwa, w tym tzw. „wspólnego języka”. W sposób możliwie uporządkowany i powiązany systemowo przedstawione zostaną podstawowe założenia teorii ogólnej oraz kategorie języka
bezpieczeństwa, z krótkim dyskursem nadawanych im przez przedstawicieli
róż-nych podejść, szkół znaczeń, a w końcu – wskazane interpretacje, definicje po-stulowane do przyjęcia jako tymczasowo uzgodnione, umożliwiające komunika-cję w kolejnych etapach studiów.25 Treści poprzedzające te zagadnienia, a zawarte w niniejszym materiale, stanowią konieczny wstęp, wprowadzenie merytoryczne i metodologiczne.
25 Owych postulowanych znaczeń, definicji, nie należy utożsamiać z jakimkolwiek „jedynym słusznym” poglądem, elementem wiedzy ściśle naukowej, w pełni zweryfikowanej i akceptowanej. Stanowić one natomiast mogą i powinny punkt wyjścia do, ulepszania, uzupełniania, wzbogacania języka bezpieczeństwa w toku dalszych badań, studiów oraz pracy zawodowej.
Wprowadzenie Podstawy NAUKOZNAWSTWA PODEJŚCIA, PARADYGMATY, TEORIE „WSPÓLNY JĘZYK” TEORIA OGÓLNA a TEORIE SZCZEGÓŁOWE Zakończenie
• o kierunku studiów i szansach zawodowych • o pojęciu, randze i roli bezpieczeństwa
• o przedmiocie i materiale – jak studiować, jak korzystać • założenia wstępne
• syntezy, wnioski i postulaty ogólne • problemy otwarte i pseudozamknęte • wykazy i spisy. Źródła mądrości i uwagi końcowe • o NAUCE, naukowcach, procesie naukowym i wytworach • o naukach o bezpieczeństwie
• o TEORII i teoriach bezpieczeństwa
• o „wielkiej piątce” : PRAKTYKA – NAUKA – SZTUKA – DYDAKTYKA – OŚWIATA - …
• o postrzeganiu, rozumieniu i definiowaniu bezpieczeństwa – wczoraj, dziś, jutro… • o podejściach, nurtach, szkołach, paradygmatach, hipotezach i teoriach • o dojrzewaniu nauk i …naukowców oraz wiedzy pozaracjonalnej
• o języku bezpieczeństwa, jego ewolucji i niedostatkach
• o potrzebie i wartości „wspólnego języka”, o systemach pojęciowo-znaczeniowych • główne kategorie i pojęcia teorii bezpieczeństwa , relacje i relatywizacje
• o istocie, znaczeniu i relacjach teorii ogólnych i szczegółowych
• o realizmie i wartości, rolach, funkcjach, i problemach teorii ogólnej bezpieczeństwa • o praktyce i nauce oraz dydaktyce i oświacie bez teorii ogólnych
Dla ułatwienia percepcji treści monografii-wykładu oraz utrwalenia i rozwi-nięcia pozyskanej wiedzy, w niniejszym materiale stosuje się kilka powtarzających się zabiegów metodycznych. Oto one:
• niezależnie od umieszczonego na końcu materiału wykazu źródeł, w przypi-sach dolnych na bieżąco wskazywane są źródła wiedzy umożliwiającej po-szerzenie wiedzy o poruszanych zagadnieniach, bądź poznanie innych, nie ujętych w wykładzie podejść, opinii, poglądów;
• w myśl zasady iż 80% treści trafia do nas dzięki wzrokowi, tekst wykładu wzbo-gacono o liczne elementy graficzne (rysunki, schematy, tabele, wykresy itp.), pozwalające w formie maksymalnie zredukowanej i łatwej w odbiorze przed-stawiać konkretne relacje, zależności, procesy itp.;
• w tekście oprócz zwyczajowych wyróżnień wybranych treści (podkreślenia, pogrubienia, kursywa) stosuje się ramki tekstowe ze zmienionym formatowa-niem dla wyróżnienia treści o szczególnym znaczeniu, wartych zanotowania, zapamiętania, np. definicji, norm, wzorów, tez o najwyższej wadze itp.;
• obok pytań otwartych, na które współczesna nauka nie ma jeszcze odpowiedzi, wiele kwestii pozostawia się nierozstrzygniętych, zachęcając w ten sposób do szerszych studiów, własnych przemyśleń, sądów, zajęcia stanowiska.
W nielicznych (niestety) uczelniach, w których realizowany jest przedmiot
podstawy teorii bezpieczeństwa występuje on w trzech zasadniczych formach
kształcenia: wykład, ćwiczenia oraz samokształcenie, w różnych proporcjach cza-sowych na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych. Ćwiczenia, w toku których realizowane są funkcje pogłębiania, poszerzania oraz porządkowania wiedzy, a także nabywania określonych umiejętności, nawyków i kształtowania postaw, realizowane są w formie głównie indywidualnego i zespołowego rozwiązywania zadań i problemów. Przykładowy układ i dobór treści ćwiczeń, które można reali-zować w różnych wymiarach czasowych, zarówno w toku studiów, jak i w pracy samodzielnej, przedstawiono poniżej.
1. Istota, treść, wymiary, konteksty i definicje bezpieczeństwa – podejścia, uję-cia – krytyka i wnioski – poszukiwanie, analiza, ocena interpretacji pojęuję-cia „bezpieczeństwo” – prezentacje wyników zespołów, dyskusja.
2. Bezpieczeństwo a byt, rozwój jednostek, organizacji, wspólnot – identyfika-cja i analiza relacji, norm i zasad; przykłady niewłaściwych relacji w różnych układach odniesienia (np. jednostka, firma, państwo) i ich następstw – prezen-tacja i dyskusja prac zespołowych.
3. Rola, funkcje i struktura teorii bezpieczeństwa – znaczenie i funkcje teorii w nauce oraz w praktyce; teoria a polityka/strategia/działanie; specyfika teorii
naukowych; teorie ogólne i szczegółowe – proces budowy i relacje; struktura
4. Założenia, twierdzenia i prawa jako składniki teorii naukowej – istota, rola, znaczenie, relacje; rodzaje/typy na przykładzie teorii bezpieczeństwa wybra-nego obiektu/przedmiotu, np. budowli, gminy, państwa;
5. Język bezpieczeństwa – identyfikacja oraz analiza porównawcza i ocena uży-teczności różnych ujęć definicyjnych wybranych kategorii i terminów
bezpie-czeństwa – prezentacje, dyskusja.
6. Klasyfikacja i hierarchizacja domen bezpieczeństwa konkretnego podmio-tu – na wybranym przykładzie: uczelnia / lotnisko / firma / osiedle-budynek /
państwo / itp.; analiza relacji i rangi – prezentacja i dyskusja.
7. Wyzwania – szanse – zagrożenia i ryzyka bezpieczeństwa – identyfikacja na konkretnym wybranym obiekcie: np. ja / moje mieszkanie, dom / uczelnia /
firma itp. – próba rangowania wg domen, znaczenia, horyzontów
czasoprze-strzennych; prezentacja i dyskusja
8. Teoria a praktyka bezpieczeństwa – identyfikacja i analiza przypadków nie-zgodności, dysfunkcji, błędów – wg samodzielnych studiów wybranych doku-mentów, obiektów, rozwiązań.
9. Źródła wiedzy o bezpieczeństwie – gdzie warto wejść, co czytać? – publikacje instytucji, portale www, czasopisma, raporty,…. – analiza i ocena użyteczności wg samodzielnych studiów kilku zespołów; prezentacja.
10. Studia literaturowe – prezentacja wybranych pozycji książkowych – dysku-sja poglądów różnych autorów, własna analiza podejść, tez i twierdzeń, ocena użyteczności – prezentacja wg określonego jednolitego schematu.
Przypominając o niepodważalnej istocie wszelkich studiów, w myśl której formom zajęć programowych na uczelni, towarzyszyć musi co najmniej równa w czasie praca samokształceniowa, określmy opisowo podstawowe efekty kształcenia, wskazujące jaką wiedzę, umiejętności i zdolności oraz jakie postawy i kompetencje można/należy uzyskać i prezentować w rezultacie studiów podstaw teorii bezpieczeństwa:26
• podstawowa wiedza z zakresu naukoznawstwa, zdolność i umiejętność jej wykorzystania w obszarze nauk o bezpieczeństwie;
• znajomość i rozumienie roli, rangi oraz funkcji teoretycznych podstaw nauk o bezpieczeństwie; zakresu, struktury, ewolucji teorii bezpieczeństwa; • wiedza podstawowa w zakresie metodologii badań i studiów
bezpieczeń-stwa;
• znajomość aktualnych podejść, nurtów, koncepcji, systemów twierdzeń i tez w naukach o bezpieczeństwie, umiejętność ich ogólnej analizy i oceny;
26 Wskazane efekty mogą też służyć każdemu Czytelnikowi do autooceny zakresu i stopnia opano-wania przedstawianej w tym materiale wiedzy.
• rozumienie, zdolność systematyzacji oraz umiejętność poprawnego stoso-wania podstawowej aparatury pojęciowo-znaczeniowej teorii
bezpieczeń-stwa;
• znajomość specyfiki współczesnych i prognozowanych wyzwań i proble-mów teorii bezpieczeństwa oraz warunków ich rozwiązywania, zdolność ich analizy, formułowania ocen i wniosków;
• rozumienie wzajemnej zależności teorii i praktyki bezpieczeństwa, ich ról i funkcji;
• znajomość podstawowej literatury oraz innych źródeł wiedzy, umiejętność ich poszukiwania, selekcji i wykorzystania;
• wola i zdolność wykorzystania wiedzy teoretycznej do rozwiązywania skon-kretyzowanych zadań, problemów bezpieczeństwa.
Powyższe, ogólne sformułowania wymagają oczywiście konkretyzacji oraz operacjonalizacji, wprowadzających skalowalność oraz wymierność.
Postulowane przez nas zakres i przedmiot ćwiczeń oraz efekty kształcenia odno-szą się nie tylko do studiów uczelnianych i studentów, mogą być pomocne adeptom nauki, pracownikom sfery bezpieczeństwa w administracji, przemyśle i biznesie.
Wprowadzenie do wykładu finalizujemy przedstawiając konieczne wstępne
za-łożenia i uwagi ogólne, ułatwiające oraz ukierunkowujące odbiór treści oraz okre-ślające charakter niniejszego materiału:
• obecna w aktualnym dorobku nauk o bezpieczeństwie wielość podejść, poglą-dów, ujęć, w połączeniu z ich silnym zróżnicowaniem merytorycznym, czynią koniecznym ograniczenie obszaru eksploracji, subiektywny (jak zwykle) wy-bór prezentowanych nurtów, szkół, badaczy. Przesłanką główną tego wybo-ru uczyniono nowość, oryginalność, odmienność prezentowanych treści, bez względu nawet na stopień ich upowszechnienia i weryfikacji. Podejście takie obok stymulacji intelektualnej wydaje się pozostawać w zgodzie z aktualnym etapem dojrzałości nauk o bezpieczeństwie, możliwą zasadnością stosowa-nych tu kryteriów naukowości;
• szczególną uwagę poświęcono podejściom szerokim i ogólnym, obejmującym pewne systemy wiedzy, a nie tylko jej wycinkowe, skonkretyzowane elementy. Dotyczy to zarówno samej interpretacji pojęcia bezpieczeństwo, sposobu jego postrzegania i powiązania z innymi elementami rzeczywistości oraz nauki, jak i podstawowych pojęć, tez, twierdzeń, co do których poszukiwano nie jed-nostkowych zapisów, ale uporządkowanych, spójnych ich zbiorów dających się włączyć w całościowe systemy twierdzeń, subteorie;
• wspomniana (w punkcie pierwszym) trudność w ocenie naukowości dorob-ku prezentowanych szkół i badaczy, ale też celowy zamiar ułatwienia
odbio-ru treści, spowodowały przyjęcie jako podstawowego opisowo-refleksyjnego języka narracji, w formie wykładu problemowego, pozostawiającego głębszą analizę i porównywanie oraz ocenę, wartościowanie poszczególnych treści od-biorcom;
• w formie założenia przyjęto tezę, w myśl której żadne z aktualnie funkcjonu-jących podejść i wytworów badań nie dostarcza wiedzy stricte naukowej, każde z przedstawianych twierdzeń, praw, koncepcji i teorii traktuje się jako
hipotezy naukowe, podlegające podważeniu, wymagające dalszych badań;
• założono również, że traktowany przez niektórych naukoznawców jako ko-nieczny wymóg nauki, obowiązek włączenia wszelkich wytworów badań do systemu istniejącej wiedzy jest niemożliwy (póki co) do spełnienia w dziedzi-nie nauk o bezpieczeństwie. Przesądzają o tym zarówno specyfika przedmiotu badań, zdolność i możliwość jego eksploracji poznawczej, jak i rzeczywisty stan aktualnego systemu wiedzy naukowej o bezpieczeństwie. Poluźnia się więc ów „gorset racjonalności i naukowości”, dopuszczając (a nawet zakładając) istot-ną wartość nowych ujęć, hipotez, twierdzeń, subteorii oraz metod i technik badań niezgodnych z wiedzą „klasyczną”, uznaną i rozpowszechnioną lub wykraczających poza nią.
Istotny wkład w opracowanie końcowej wersji niniejszej pracy wnieśli Recen-zenci, których uwagi i postulaty pozwoliły doprecyzować konieczne kwestie, zmie-nić sposób ich ujęcia oraz uniknąć wielu niejednoznaczności i pominięć. Dziękuję. Życząc wielu intelektualnych doznań, satysfakcji z podejmowanej refleksji oraz jej owoców, badań, studiów, pracy efektywnej, ale i przyjemnej oraz ciekawej, inspirującej, zapraszam do poznania podstaw naukoznawstwa wprowadzających do nauk o bezpieczeństwie.
Rozdział
1
Teoria bezpieczeństwa
jako cel i wytwór nauki.
Podstawy naukoznawstwa.
Teorie ogólne i szczegółowe
Zacznijmy wracając do pytań zasygnalizowanych we Wprowadzeniu: cóż to takiego teoria? A teoria bezpieczeństwa? Czy teoria oznacza to samo co wiedza albo
nauka? kiedy teoria staje się teorią naukową, co o tym przesądza, co ją wyróżnia?
W języku potocznym terminem teoria posługujemy się głównie określając ja-kiś względnie całościowy i spójny zbiór poglądów objaśniających konkretną rzecz, zjawisko, proces itp. Przytoczony wcześniej zapis encyklopedyczny uzupełnia naszą potoczną interpretację o cechę konieczną owych objaśnień – ścisły związek
z prak-tyką, jako podstawą teorii oraz jej odbiorcą, konsumentem. Zauważmy, że ani ujęcie
potoczne ani leksykalne nie normują potrzeby lub konieczności określonego upo-rządkowania treści teorii, nie przesądzają o jakiś poziomie jej uzasadnienia, wery-fikacji czy też spójności jej treści. Ujęcia te nie precyzują też możliwych twórców, autorów teorii. Każdy może tworzyć teorie (objaśnienia czegoś), wyrażając dowolny zbiór tez, twierdzeń formułowanych na podstawie rozmyślań, obserwacji praktyki lub doświadczeń z niej wyniesionych, które to twierdzenia mają służyć rozwiązywa-niu problemów praktycznych. Podkreślmy jednak, że teorie tak rozumiane:
• są luźnym, niekoniecznie spójnym i całościowym zbiorem tez, twierdzeń opinii, • są wytworem jednostek/ grup/ zespołów, od których nie wymaga się ani facho-wości (specjalistycznej wiedzy merytorycznej) ani przygotowania metodolo-gicznego,
• nieznany jest stopień uzasadnienia, zweryfikowania prawdziwości tez, twier-dzeń, a sposób i zakres ich argumentacji – dowolny,
• sposób wytworzenia danej teorii, zastosowane metody, techniki, narzędzia do-chodzenia do niej są nieznane,
