W myśl klasycznego ujęcia71 filozofia – jako umiłowanie mądrości – dążąc za-równo do całościowego zrozumienia świata, jak i istoty poszczególnych zjawisk, problemów, procesów, łączy w sobie kilka właściwych jej obszarów, makrodzie-dzin (rys. 31.), z centralną rolą aksjologii72:
• metodologia nauk jest to: w aspekcie pragmatycznym- nauka o metodach dzia-łalności naukowej i stosowanych w nauce procedurach badawczych, w aspek-cie apragmatycznym – nauka o elementach i strukturze systemów naukowych, tj. o wytworach nauki w postaci pojęć, twierdzeń i teorii naukowych;
PWN 1965; Kuhn T. S., Struktura rewolucji naukowych,, Warszawa 1968 oraz w pracach poświęco-nych filozofii bezpieczeństwa, m.in. J. Świniarskiego i R. Rosy.
70 Zróżnicowanie tychże orientacji, podejść jest właściwe nauce „od zawsze”, traktowane jako stan normalny i użyteczny dla nauki i praktyki.
71 Filozofia klasyczna aż do XX wieku rozumiana była jako jedna spójna dziedzina refleksji, my-śli nad najogólniejszymi kwestiami bytu, poznania, wartości oraz generalnych dróg dochodzenia do sensu rzeczy i prawdy.. Będąc jednocześnie metadyscypliną oraz wyodrębnioną dziedziną nauki o określonym przedmiocie, języku i metodologii, filozofia długo zachowywała swój antyczny kształt. Stopniowo jednak wyodrębniały się z niej dziedziny, prawa, medycyny, teologii. Dopiero w XX wieku nastąpilo nasilenie się różnic w definiowaniu misji i zadań filozofii, podstaw refleksji oraz znaczenia poszczególnych akcentów, kwestii uznawanych za główne. Kształtowały się i wyodrębniały filozofie różnych dziedzin i problemów rzeczywistości, np. filozofia społeczna, filozofia przyrody¸ filozofia
cza-su itp. Dziś, kwestie zakrecza-su i przedmiotu filozofii, jej relacji z nauką, religią są różnie interpretowane,
a jej rola jako metadyscypliny wydaje się zanikać. Należy też zaznaczyć istotne różnice historycznie i geograficznie odrębnych filozofii Wschodu, Zachodu, filozofii hinduskiej. Szerzej m.in. w pracach: Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa: PWN, 1982; Swieżawski S: Dzieje europejskiej filozofii
klasycznej, Warszawa – Wrocław: PWN, 2000.
72 Inni autorzy inaczej postrzegają główne obszary filozofii, np. Audi R wymienia tu: ontologię, epistemologię, etykę, historię filozofii oraz logikę. W: Philosophy. W: Encyclopedia of Philosophy. Bor-chert D.M. (red.). Thomson Gale, 2006, s. 325 i n.
• ontologia- nauka o bycie jako takim, której zadaniami są dociekania nad natu-rą wszystkiego cokolwiek istnieje zarówno w sferze realnej (przedmioty i zda-rzenia), jak też w sferze idealnej (pojęcia ogólne, wyabstrahowane od przed-miotów cechy). Nauka o bycie realnym i idealnym. Ontologia we współcze-snym znaczeniu – podstawowy obok teorii poznania dział filozofii zajmujący się teorią bytu, problemami jego genezy i natury, charakterem i strukturą rze-czywistości, sposobami je istnienia i rozwoju. W szczególności ontologia ma odpowiedzieć na pytanie – co jest genetycznie i funkcjonalnie wcześniejsze:
materia czy świadomość?
• epistemologia – teoria poznania – dyscyplina zajmująca miejsce pośrednie między ogólną teorią poznania a naukami szczegółowymi. Rozpatruje naukę bądź jako układ ewoluujący i wówczas bada mechanizmy rozwoju pojęć, ope-racji, metod poznania naukowego (e. diachroniczne), bądź jako układ statycz-ny i zajmuje się analizą języka nauki oraz badaniem istniejących struktur i pro-cedur naukowych (e. synchroniczne);
• aksjologia – teoria wartości – ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywo-dzące się z etycznych koncepcji dobra.
Przez długie wieki filozofia była równoznaczna z nauką. Dopiero na przełomie XIX i XX oraz w wieku w XX wieku, obok innych „subfilozofii” (zob. przypis 71.) ukształtowała się odrębna filozofia nauki, umieszczająca w centrum zaintereso-wania nauki empiryczne, ich metodologię i wytwory. Obszar tematyczny
filozo-fii nauki w dużej mierze pokrywał się z problematykę dawnej filozofilozo-fii przyrody,
uzupełnianą zagadnieniami historii nauki, etyki nauki oraz filozofii stopniowo wy-odrębniających się dziedzin, dyscyplin. W odróżnieniu od swojej poprzedniczki, filozofia nauki za swój przedmiot bierze samą naukę, a nie przyrodę. Filozoficzna refleksja nad nauką obejmuje jej krytykę, analizę jej przedmiotów, metod ba-dawczych, a także badanie języka nauki.
K. Popper dostrzega, że początkowo filozofia nauki zajmowała się metodami konstrukcji teorii naukowych, potem analizą etapów rozwoju nauki, paradygma-tami i programami badawczymi nauki. Obecnie zajmuje się sposobami istnienia przedmiotów teoretycznych, statusem teorii naukowych, metod i hipotez czy też celem oraz przyczyną istnienia praw fizyki.73
W obszarze filozofii nauki funkcjonuje ogólna filozofia nauki zajmująca się generalnymi i najogólniejszymi podstawami nauki oraz subdyscypliny – filozofie
poszczególnych nauk, np. filozofia biologii, filozofia fizyki. Zjawiskiem
charaktery-stycznym w ostatnich dziesięcioleciach jest łączenie się zarówno samych nauk, jak
i adekwatnych fi lozofi i, stąd np. neurofi lozofi a. W naukach o bezpieczeństwie też funkcjonować będzie warstwa fi lozofi czna, o czym dalej.
Współcześnie trwa historyczny dyskurs naukowy, w którym zderzają się różne podejścia i poglądy na generalne kwestie bytu, poznania, prawdy, roli i wartości nauki. Jako główne kierunki fi lozofi i nauki wyróżnić można aktualnie (w nawiasach idee przewodnie i główni przedstawiciele): scjentyzm (prawdziwą i w pełni
uza-sadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarczają jedynie nauki przyrodnicze; Comte,
Carnap, Stegmüller),74 racjonalizm krytyczny (wszystko to, co w danym momencie
uznaliśmy za dowiedzione, później może być podane w wątpliwość; wszystkie pra-wa i teorie pozostają na zawsze tymczasowe, mają charakter hipotetyczny
i przy-puszczalny; Popper, Albert), konstruktywizm (celem działalności jest tworzenie
pojęciowych konstrukcji, często – systemu fi lozofi cznego, gdzie poszczególne tezy wy-prowadzane są jako nieuchronne konsekwencje niewielkiej liczby najogólniejszych zasad (aksjomatów), do których dopasować należy badany przez ich pryzmat świat;
Lorenzen, Kambartel), neopragmatyzm (użyteczność stanowi kryterium
74 Szerzej o opozycji naturalizm-antynaturalizm m.in. w: Wawrzak-Chodaczek M., Rola teorii
w wyjaśnianiu zjawisk społecznych w dobie globalizacji, Kultura — Historia — Globalizacja, Nr 11.
FILOZOFIA
NAUKI
wości sądów i pojęć. Sądy naukowe są prawdziwe, ponieważ przyjmując je za praw-dziwe możemy bardziej skutecznie postępować; Peirce, Apel, Habermas, Rorty).75
W zależności od ogólnego przygotowania naukowego oraz przyjętego podej-ścia badawczego (orientacji, nurtu). a priori predefi niowana jest w formie przyj-mowanych przez badacza / zespół konkretnych założeń, aksjomatów, ram swoista
kanwa fi lozofi czna dalszej działalności, metodologii pracy (rys. 32.). Tu właśnie
rodzą się podstawy wspomnianej, obserwowanej dywersyfi kacji poglądów, róż-norodności hipotez, teorii, znaczeń nadawanych pojęciom oraz metodyk badaw-czych.
Rys. 32. Orientacja fi lozofi czna jako punkt wyjścia, kanwa działalności badawczej Przyjmowany przez konkretny zespół (nurt) lub pojedynczego badacza upo-rządkowany zbiór (system) głównych pojęć i teorii tworzących podstawy danej
75 Zob. inne klasyfi kacje orientacji, nurtów fi lozofi cznych np. w: Zięba R., O tożsamości nauk
o bezpieczeństwie, ZN AON nr 1(86) 2012. Autor używając pojęcia generalne metodologie badań
kon-statuje: „Generalnie metodologie badania bezpieczeństwa, podobnie, jak i innych zjawisk społecznych,
można podzielić na pozytywistyczne (empiryczne) i postpozytywistyczne. W pierwszej mieści się: ujęcie klasyczne (tradycjonalizm – wywodzący się z historii, fi lozofi i i prawa), realizm (neorealizm),
liberalizm i behawioryzm (behawioralizm), natomiast ujęcia postpozytywistyczne, to: teoria krytycz-na, postmodernizm i konstruktywizm.” [wyróżnienia – CR]