"Materiały Pomocnicze do Historii Dziennikarstwa Polski Ludowej" t. 12, pod red. A. Słomkowskiej, Warszawa 1988 : [recenzja]

Piwońska-Pytało, Lidia

"Materiały Pomocnicze do Historii

Dziennikarstwa Polski Ludowej" t.

12, pod red. A. Słomkowskiej,

Warszawa 1988 : [recenzja]

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 29/3-4, 146-148

146 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA

zić so b ie cenzu rę, szczeg ó ln ie w ta m ty m ok resie, jak o p ozb aw ion ą in ic ja ty w y stru k tu rę b iu rok ratyczn ą, dok on u jącą g łó w n ie „sk reśleń p o r zą d k o w o -red a k cy jn y ch ”. U rzęd y k o n tro li b y ły w ó w cza s, ja k i p óźn iej, in sty tu c ja m i p o lity czn y m i p o w ią ­ za n y m i z ap aratem p a rty jn y m P PR . N a leży p rzyjąć — choć autor o ty m n ie p isze — iż w śród p ra co w n ik ó w p la c ó w e k cen zorsk ich p rzew a ża li czło n k o w ie PPR , k tórych oprócz p o d leg ło ści słu żb o w ej o b o w ią zy w a ła d y scy p lin a partyjn a.

R ozw ażan ia M. C iećw ierza, op arte n a b ogatej i zróżn icow an ej b a zie źród łow ej, m ają n ie w ą tp liw ie w a lo r porząd k u jący. D otyczą jed n a k g łó w n ie z a leż n o ści stru k ­ tu raln ych i d zia ła ln o ści in s ty tu c ji zajm u jących , się prasą, a przez to są często od erw an e od u w a ru n k o w a ń p o lity czn y ch . Z książk i c z y te ln ik d ow ie się, k to i ja k rea lizo w a ł w P o lsce p o lity k ę prasow ą w la ta ch 1944— 1948. N ie zn ajd zie jednak w y czerp u ją cej o d p ow ied zi na p ytan ie: k to ją k sz ta łto w a ł i jak ie b y ły jej cele?

Andrzej Kozieł

„M ateriały P om ocn icze do H isto rii D zien n ik a rstw a P o lsk i L u d o w ej”, pod red. A. S ło m k o w sk iej, t. 12, W arszaw a 1988, ss. 219.

K o lejn y , d w u n a sty tom „M ateriałów P om ocn iczych do H isto rii D zien n ik a rstw a P o lsk i L u d o w e j” złożono w W yd a w n ictw a ch U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego w 1985 r. D otarł d o rąk c z y te ln ik ó w po trzech latach , w roku 1988. N a u k o w y redaktor tej serii w y d a w n iczej prof, dr hab. A lin a S ło m k o w sk a p od k reśla w e w stęp ie, że tom d w u n a sty „podobnie ja k poprzednie p rzy g o to w a n y został w ram ach prac Z espołu N a u k o w o -B a d a w czeg o H isto rii D zien n ik a rstw a P o lsk i L u d ow ej w In sty tu c ie D zien ­ n ik a rstw a W D iN P U n iw e r sy te tu W arszaw skiego. W zn aczn ym stop n iu jest tak że w y n ik ie m prow ad zon ych d y sk u sji i z esp o ło w y ch badań nad d zien n ik a rstw em la t p ię ć d z ie sią ty c h ”.

Z ebrany w om a w ia n y m tom ie m ateriał, p od ob n ie ja k w zeszy ta ch pop rzed ­ n ich , został p o d zielo n y na cztery działy: 1) R ozpraw y i artyk u ły, 2) B iogram y d zien n ik arzy, 3) W spom nienia dzien n ik arzy, 4) M ateriały źródłow e.

D ział rozp raw i a rty k u łó w sk ła d a się z d ziesięciu p ozycji, z k tórych trzy om a w ia ją p oczątk i d zien n ik a rstw a PRL, p o zo sta łe p o św ięco n e są p ra sie la t p ięć­ d ziesią ty ch . W iększość za w a rty ch w tom ie prac m a ch arak ter o p iso w o -d o k u m en - ta cy jn y . N a p od k reślen ie za słu g u je fa k t, że p o w sta ły one w oparciu o lic z n e m a ­ teria ły a rch iw a ln e i prasę.

W arto zw rócić u w a g ę na c iek a w y arty k u ł A n d rzeja K raw czyk a G e n e z a i z a r y s

d z i a ła ln o śc i R e s o r t u I n f o r m a c j i i P r o p a g a n d y (1944— 1947). A utor n ie og ra n iczy ł się

do z refero w a n ia stru k tu ry i m etod d ziałan ia tej p la có w k i. U w z g lę d n ił ta k że p o lsk ie trad ycje p ropagandy p a ń stw o w e j, a d ziałaln ość R esortu In form acji i P rop agan d y p rzed sta w ił na. tle a k ty w n o śc i prop agan d ow ej in n y ch sił p o lity czn y ch , p rzed e w sz y stk im b lok u P P R —P P S , aparatu p rop agan d ow ego w o jsk a , a ta k że in sty tu cji za jm u ją cy ch się d zia ła ln o ścią propagandow ą, tak ich ja k S p ó łd zieln ia W yd aw n icza „C zyteln ik ” czy Z w ią zek Sam op om ocy C h łop sk iej. O ceniając sk u teczn ość ó w czesn eg o aparatu p rop agan d ow ego, A . K ra w czy k napisał: „R ozziew p om ięd zy n ie k tó r y m i p rop agow an ym i treścia m i a od czu ciem sp o łeczn y m b y ł [...] zb yt duży. To n ie m in isterstw o , co praw da, a le w o jsk o rozk olp ortow ało p la k a ty »AK z a p lu ty k arzeł reakcji«, a le w w y ty c z n y c h d la p rop agan d zistów resortu zn ajd u jem y in stru k cję n ak azu jącą w sk a z y w a ć n a fa s z y sto w sk i i ob cy narod ow o ch arak ter A K , czego d o w o d em m ia ło być » P o w sta n ie W arszaw sk ie zorgan izow an e przez B orów , R a­ czy ń sk ich i S o sn k o w sk ich , w p orozu m ien iu z N iem cam i«. T ak ie hasła w sp o łe ­ czeń stw ie, w k tórym do A K n a leża n o w cza sa ch ok u p acji m asow o, a traged ia W arszaw y b y ła jeszcze z u p e łn ie św ieża , są p rzy k ła d em złego d ziałan ia p ro p a g a n ­ d o w eg o (ujm ując zagad n ien ia ty lk o w k ategoriach p rag m a ty czn y ch )” (s. 36).

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA

147

A lin a S ło m k o w sk a w in teresu ją cej rozp raw ie z a ty tu ło w a n e j P r o b l e m y b a ­

d a w c z e z h is to rii d z i e n n i k a r s t w a la t p ię ć d z i e s i ą t y c h od n o to w a ła d o ty ch cza so w y

dorob ek h isto ry k ó w p ra sy w ty m za k resie i p rzed sta w iła d alsze p o stu la ty b a d a w ­ cze. Z d an iem autorki, w śró d zagad n ień w y m a g a ją cy ch d y sk u sji i an aliz n a u k o ­ w y c h w n a jb liższy m cza sie p o w in n y zn aleźć się m .in. p rob lem y m etod ologiczne, perio d y za cja i n a zew n ictw o oraz ocen a w p ły w u sy tu a c ji m ięd zyn arod ow ej n a ch a­ rak ter d zien n ik a rstw a i zm ia n y w prasie. A utorka zw raca u w a g ę n a k o n ieczn ość p o d ejm o w a n ia i k o n ty n u o w a n ia badań zesp o ło w y ch , k tóre p o w in n y doprow adzić do w y p e łn ie n ia istn ie ją c y c h lu k b ad aw czych .

K olejn ą p ozycją zasłu gu jącą n a u w a g ę jest stu d iu m A n d rzeja K o zieła M i ę d z y

r e w i z j o n i z m e m a d o g m a t y z m e m , P ra sa p o ls k a w 1957 roku. A rty k u ł, n a p isa n y

w oparciu o solid n ą b azę a rch iw a ln ą , p rezen tu je rela c je m ięd zy d y sp o n en tem p o li­ ty czn y m (PZPR ) a środ k am i przekazu, g łó w n ie prasą, w o k resie m ięd zy p aźd zier­ n ik iem 1956 a gru d n iem 1957 r. A utor szczeg ó ło w o p rzed sta w ił p roces o d zy sk i­ w a n ia p rzez P Z P R p ełn ej p o lity czn ej k on troli nad prasą w 1957 r. i k on sek w en cje, ja k ie w w y n ik u teg o p o n io sły prasa i śro d o w isk o d zien n ik arsk ie. M ożna zgodzić się z nim , gd y pisze: „T rw ający c a ły rok 1957 p roces p rzy w ra ca n ia k o n tro li p a rtii n ad p ropagandą p rzy n ió sł w ie le z ja w isk n eg a ty w n y ch . S p rzy ja ł on przed e w s z y s t­ k im za jm o w a n iu p o sta w o p o rtu n isty czn y ch , d ok on ał sw o istej se le k c ji n eg a ty w n e j w środ ow isk u . S to so w a n e przez p artię m eto d y a d m in istra cy jn e w zm o g ły n a stro je n ie u fn o śc i co d o in te n c ji w ła d zy . P rasa w k ońcu 1957 roku traci sw o ją o fe n s y w - n o ść i k ry ty cy zm , a to z k o lei p o w o d u je u tra tę jej w ia ry g o d n o ści i sp ad ek cz y ­ te ln ic tw a ” (s. 116).

T ru d n ym i d otych czas n ie p o d ejm o w a n y m p rzez b ad aczy tem a tem za ją ł się J a n G olec. W a rty k u le za ty tu ło w a n y m N ieleg a ln e p i s m a a n t y k o m u n i s t y c z n e w o b e c

r e f e r e n d u m lu d o w e g o (1946) i w y b o r ó w d o S e j m u U s t a w o d a w c z e g o (1947) p rzed sta­

w ił próbę ch a ra k tery sty k i n ie le g a ln e j p rasy o p ozycyjn ej w p ierw szy ch la ta ch po w o jn ie . S zk ic jest c iek a w y , op arty n a m a ło zn a n y ch źródłach, p och od zących m .in. z A rch iw u m M in isterstw a S p ra w W ew n ętrzn ych , lecz n ie s te ty — a n i u ję c ie te ­ m atu , a n i języ k , ja k im p o słu g u je się autor, n ie m ogą sa ty sfa k c jo n o w a ć czy teln ik a . J. G olec p rzed sta w ia b o w iem prasę p od ziem n ą o m a w ia n eg o ok resu w sposób jed n o stro n n y i u proszczony, ok reśla ją c ją term in em „prasa rea k cy jn eg o p o d ziem ia ”. O m a w ia n a p rob lem atyk a, n ie z a le ż n ie od k o n ieczn o ści p o szerzen ia n iew y sta rcza ją cej bazy źród łow ej, w y m a g a w e r y fik a c ji d o ty ch cza so w y ch ten d en cy jn y ch ocen.

O d n otow ać w y p a d a k ilk a a rty k u łó w m o n o g ra ficzn y ch , k tóre d zięk i zgrom a­ dzen iu b og a teg o m a teria łu fa k to g ra ficzn eg o w zb ogacają n aszą w ie d z ę o p ra sie P o lsk i L u d ow ej. D o ty czy to zw ła szcza artyk u łów : D a n u ty M ik o ła jczy k -G o rzelew - sk iej Ł ó d z k i e i n i c j a t y w y w y d a w n i c z e w latach p ię ć d z ie s i ą ty c h , P io tra K o ściń sk ieg o

P o w s t a n i e „ K u r ie r a P olskiego" (1957), A lo jzeg o L eszk a G zelli S p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e u w a r u n k o w a n i a n a r o d z in „ K u r ie r a L u b e ls k i e g o ” (1957) oraz G rażyny K u b ick iej C h a r a k t e r y s t y k a s t a t y s t y c z n a p r a s y l u d o w e j 1944— 1949.

D rugi rozdział d w u n a steg o tom u „M ateriałów ” za w iera trzy b io g ra m y d zien ­ n ik a rzy sp ortow ych , pióra B ogdana T u szyń sk iego, autora liczn y ch prac o p ra sie sp o rto w ej. S ch a ra k tery zo w a ł on tu d ziałaln ość d zien n ik arsk ą T om asza H op fera (1935— 1982), E dw arda S tr zeleck ieg o (1917— 1984) i A lek sa n d ra R ek szy (1909— 1985). T ego ty p u op racow an ia są szczeg ó ln ie cen n e. W szyscy b o h a tero w ie op racow ań B. T u szy ń sk ieg o zm arli w la ta ch osiem d ziesią ty c h . In form acje, . ja k ie u d ało się zgrom adzić au torow i „na g orąco”, n a p o d sta w ie re la c ji i w sp o m n ień w sp ó łp ra ­ co w n ik ó w i k olegów , a ta k że w cz e śn ie jsz y c h k o n ta k tó w osob istych , u m o ż liw iły u sta le n ie w ie lu fa k tó w z ic h życia, n a co w m iarę u p ły w u czasu is tn ia ły b y coraz m n ie jsz e szanse.

T rzecia część o m a w ia n eg o tom u zaw iera d w ie r ela c je d zien n ik arsk ie: K rzy szto fa K ą k o le w sk ie g o o „Sztandarze M ło d y ch ” w la ta ch 1956— 1957 i J ó zefa G ło g o w

-148

sk iego o czterd ziesto leciu „D zien n ik a L u d o w eg o ”. C iek a w e są zw ła szcza r e fle k sje K. K ą k o lew sk ieg o na tem a t w p ły w u p o lity k i ó w czesn y ch w ła d z n a środ ow isk o d zien n ik a rsk ie i m łod ą in telig en cję.

N a ostatn ią, czw artą część zeszy tu sk ład ają się zeb ran e p rzez A . S ło m k o w sk ą , a d otych czas n ie p u b lik o w a n e d o k u m en ty z la t p ięćd ziesią ty ch , m .in. lis t S e k r e ­ ta ria tu К С P Z P R do sek retarzy KW i n a czeln y ch red a k to ró w w sp ra w ie a k tu a l­ n y ch zadań p rasy p a rty jn ej, z m aja 1956 r., u ch w a ła S ek reta ria tu К С P Z P R z lis to ­ p ad a 1956 r. w sp r a w ie „T rybuny L u d u ” oraz m a teria ły sta ty sty czn e, za w iera ją ce n a k ła d y d zien n ik ó w i czasop ism z la t 1956— 1957.

Jak w y n ik a z p rzed sta w io n eg o m a teria łu , r ecen zo w a n y tom je s t b o g a ty i różn o­ rod n y pod w zg lęd em p rezen to w a n y ch treści. O czekując n a n a stęp n e z e sz y ty „M a­ te r ia łó w P o m o cn iczy ch do H isto rii D zien n ik a rstw a P o lsk i L u d o w e j”, m ie jm y n a ­ d zieję, że w zb ogacą on e d o ty ch cza so w ą w ie d z ę n a tem a t prasy PRL, zw e r y fik u ją b łęd n e o c e n y za w a rte w n iek tó ry ch d o ty ch cza so w y ch op racow an iach i p rzyn iosą k o le jn e in teresu ją ce p o zy cje, zw ła szcza w za k resie litera tu r y w sp o m n ien io w ej i p rezen ta cji isto tn y ch m a teria łó w źród łow ych .

Lidia Piwońska-Pykalo

„M ateriały P om ocn icze d o H isto rii D zien n ik a rstw a P o lsk i L u d o w ej”, pod red. A. S ło m k o w sk iej, t. 19, W arszaw a 1988, ss. 427.

D z ie w ię tn a s ty tom „M ateriałów P om ocn iczych do H isto rii D zien n ik a rstw a P o l­ sk i L u d o w e j”, p o św ięco n y w ca ło ści „T rybunie L u d u ”, p rzy g o to w a n y zo sta ł p rzez P ra co w n ię H isto rii D zien n ik a rstw a P o lsk i L u d ow ej In sty tu tu D zien n ik a rstw a U n i­ w e r sy te tu W arszaw sk iego oraz b y ły c h i ob ecn ych p ra co w n ik ó w „T rybuny L u d u ”. D otych czas, po p ięciu la ta ch od złożenia d o druku, u k a za ły się w W yd aw ­ n ic tw ie U n iw e r sy te c k im d w a tom y „M ateriałów P o m o cn icz y ch ” (t. 11 w 1987 i t. 12 w 1988). S ześć n astęp n ych , o d d an ych zgod n ie z u m o w a m i w y d a w n ic z y m i w p o­ p rzed n ich latach , na p o ja w ie n ie się w druku m a ró w n ie o d leg łe szanse.

Tom 19 u k azał się n ak ład em W y d a w n ictw a „T rybuny L u d u ” w pół rok u od d a ty zło żen ia do druku. K ie ro w n ictw o g a zety , p la n u ją c w z w ią zk u z p ię ć d z ie się c io ­ le c ie m p o w sta n ia sy n te ty c z n e op racow an ie jej h istorii, zap rop on ow ało, aby k ilk a z e sz y tó w „ M ateriałów ” p o św ięcić d ziejom p ism a. D la zach o w a n ia cią g ło ści w y ­ d a w n iczej serii p rzew id y w a n y tom opatrzon y zo sta ł k o lejn y m n u m erem d z ie w ię t­ n astym , przy b raku na ry n k u w c z e śn ie jsz y c h sześciu . J u b ileu szo w y ch arak ter w y ­ d a w n ic tw a sp o w o d o w a ł zró żn ico w a n ie i p oszerzen ie te m a ty k i w y stę p u ją c y c h za­ zw y cza j d ziałów .

W części p ierw szej zam ieszczon e zostały cztery a rty k u ły , w ty m d w a o ch a ­ ra k terze s t ric te n au k ow ym : Z b ig n iew a G rab ow sk iego P o p r z e d n i k „ T r y b u n y L u d u ” —

„G los L u d u ” 1944— 1948 i A n d rzeja K o zieła P o p r z e d n i k „ T r y b u n y L u d u ” — „Ro­ b o t n i k ” 1944— 1948.

A rty k u ł Z. G rab ow sk iego, op arty n a dość in te r e su ją c y m m a teria le a rch iw a ln y m , za w iera p o w ierzch o w n e n iek ied y u o g ó ln ien ia i w n io sk i, ja k np.: „Przez c a ły okres u k a zy w a n ia się »G łos Ludu« b y ł p ism em [...] o d zw iercied la ją cy m a k tu a ln e p ro­ b lem y , n u rtu ją ce p artię i szerok ie k ręgi sp o łe c z n e ” (s. 37). A u tor w m o ż liw ie p ełn y sp osób o m a w ia i a n a lizu je p u b lic y sty k ę zam ieszczon ą na ła m a ch „G łosu L u d u ”. P rzed sta w ia ró w n ież p o czą tk i fu n k cjo n o w a n ia red a k cji „T rybuny L u d u ”.

A r ty k u ł A. K o zieła , w sp isie tr e ś c i za m ieszczo n y pt. P o p r z e d n i k „ T r y b u n y

L u d u ” — „ R o b o tn i k ” 1944— 1948, na s. 43 w y stę p u je jako: „ R o b o tn i k ” — org an c e n t r a l n y P o l s k i e j P a r t i i S o c j a l i s t y c z n e j 1894— 1948. A u tor, n ie ogran iczając się

do p rzed sta w ien ia w r z e te ln y fa k to g ra ficzn ie sposób k o n sp ira cy jn y ch i p o w o jen ­ n y ch d ziejó w „R ob otn ik a” (b yło zresztą w ie le p ism o ty m ty tu le, w y d a w a n y c h