Determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych

Rozdział 2. Znaczenie klimatu inwestycyjnego w wyborze kraju lokalizacji bezpośrednich

2.1. Determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych – przegląd literatury

Rozdział 2

Znaczenie klimatu inwestycyjnego w wyborze kraju lokalizacji

bezpośrednich inwestycji zagranicznych

2.1. Determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych – przegląd literatury

W literaturze ekonomicznej można spotkać się z wieloma zróżnicowanymi próbami wyszczególnienia i systematyzacji determinant BIZ¹²². Poniżej zostaną zaprezentowane najważniejsze z nich. Jednym z pierwszych autorów podejmujących to zagadnienie był B. Ohlin, który zidentyfikował następujące determinanty123:

 uzyskanie większej rentowności BIZ w porównaniu do rynku krajowego,  konieczność ominięcia barier handlowych,

 zapewnienie stabilnego dostępu do niezbędnych czynników wytwórczych. Natomiast M. Casson wśród determinant inwestycyjnych wyróżnił 124:

 czynniki popytowe – wielkość i potencjał rynku,

 czynniki podażowe - dostęp i koszt pozyskania czynników wytwórczych.

Z kolei L. Zhang nieco odmiennie wskazuje determinanty napływu BIZ, wymieniając ¹²⁵:  geograficzną bliskość pomiędzy krajem macierzystym inwestora a krajem lokalizacji

tych inwestycji,

 powiązania natury kulturowej i handlowej między tymi krajami,  korzystny klimat dla inwestycji w obu krajach.

122Por. także m.in. B. Frey, F. Schneider, Economic and Political Determinants of Foreign Direct Investment, World Development, 1985, vol. 2; T. Ozawa, Foreign Direct Investemnt and Economic Development, Transnational Corporations, 1992, vol.2; R.F. Owen, Inter-industry Determinants of Foreign Direct Ivestment:

a Canadian Perspective [in:] New Theories of Multinational Enterprise, A.M. Rugman Ed., London 1982; G.

Korosi, M. Matyas, The Determinants of Foreign Direct Investment in Transforming Economies, Weltwirtschaftliches Archiv, vol. 132 (2); S.Harinder, W. Jun Kwang, Some New Evidence on Determinants of

Foreign Direct Investment in Developing Countries, Policy Research Working Paper 1531, The World Bank,

Washington1995.

123 Nonnenberg M.B., Cardoso de Mendonca M.J., Determinants of Foreign Direct Inwestment In Developing

Coutnries, http://www.anpec.org.br/encontro2004/artigos/A04A061.pdf [16.02.2010].

124 M.Casson, The Theory of Foreign Direct Inwestment, w: International Investment, Edward Elgar Publ. Ltd., London, 1990, s.32.

125 L. Zhang, Location – Specyfic Advantages and Manufacturing Direct Foreign Investmentment In South

J.H. Dunning wyróżnił trzy grupy czynników lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych¹²⁶:

 czynniki rynkowe,  czynniki kosztowe,  klimat inwestycyjny.

Także J. Markusen dokonuje próby klasyfikacji głównych determinant napływu BIZ wymieniając¹²⁷:

 otwartość rynku,  stabilizację polityczną,

 sprzyjające warunki makroekonomiczne,

 wcześniejsze powiązania handlowe pomiędzy inwestorem a krajem inwestycji.

Bardziej szczegółowo klasyfikuje główne determinanty napływu inwestycji zagranicznych J. Wan Cho, wyróżniając128:

a) Warunki ekonomiczne kraju lokalizacji inwestycji – wśród której to grupy dokonuje podziału na:

 czynniki rynkowe – takie jak rozmiar rynku, stopień jego rozwoju, stabilność i perspektywa wzrostu, dostęp do rynków regionalnych, preferencje

konsumentów;

 czynniki zasobowe – w tym przede wszystkim dostęp do surowców naturalnych;  czynniki konkurencyjności – dostęp do siły roboczej, jej koszt, umiejętności,

zdolność uczenia się, infrastrukturę techniczną i wsparcie technologiczne oraz sieć dostawców.

b) Politykę państwa goszczącego inwestycje – a w jej ramach:

 politykę makroekonomiczną – mierzoną szeregiem wskaźników makroekonomicznych (PKB, inflacja, zadłużenie kraju, wysokość stóp procentowych), a także określoną przez dostęp do rynków walutowych;

126 M.Nytko, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne: Determinanty globalnej atrakcyjności inwestycyjnej Indii, Instytut Rozwoju Przedsiębiorstw, Kraków 2009 s.7.

127 J.R. Markusen, The Boundaries of Multinational Enterprises and the Theory of International Trade, Journal of Economic Perspektives, Vol.9, s.169.

128 J.-Wan Cho, Foreign Direct Investment: Determinants, Trends In Flows and Promotion Policies, w:

Investment Promotion and Enterprise Development Bulletin for Asia and the Pacific, no. 1, United Nations,

 udział sektora prywatnego – wspierany poprzez promowanie prywatnej przedsiębiorczości, czytelne i stabilne prawo, łatwość wejścia i wyjścia z rynku, wydajność rynku finansowego oraz inne instrumenty wsparcia;

 politykę handlowo-przemysłową – prowadzącą do powstania regionalnych

porozumień handlowych, wsparcia konkurencyjności przedsiębiorstw i ochrony rynku;

 politykę wobec bezpośrednich inwestycji zagranicznych – ocenianą poprzez istnienie barier dostępu do rynku, stopień kontroli państwa nad poszczególnymi gałęziami gospodarki, transparentność i przewidywalność prowadzonej polityki wobec inwestorów zagranicznych.

c) Strategie korporacji transnarodowych – wśród których podkreśla znaczenie:

 postrzegania ryzyka – państwa lokalizacji inwestycji, związanego zarówno z istnieniem czynników natury politycznej, jak i jego polityką ekonomiczną oraz

rynkiem pracy;

 wykorzystania przewag strategicznych – związanych z lokalizacją działalności, dostępem do surowców i półproduktów, rozbudową struktur korporacyjnych, zawiązywaniem aliansów strategicznych, oraz transferem technologii i know - how.

Odnosząc swoje postulaty głównie do krajów rozwijających się, Wan Cho podkreśla znaczenie proinwestycyjnej polityki państwa goszczącego BIZ, realizowanej przez129:

 tworzenie stabilnych środowiskowych ram ekonomicznych i politycznych, w tym przejrzystych i przewidywalnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej;  rozwój infrastruktury i zaplecza technologicznego;

 rozwój zasobów ludzkich;

 rozwój przedsiębiorczości krajowej, w szczególności małych i średnich przedsiębiorstw mogących stanowić w przyszłości kooperantów napływających inwestorów zagranicznych;

 stosowanie zasad polityki ochrony konkurencji oraz eliminację praktyk ją ograniczających;

 oferowanie zachęt inwestycyjnych;

 rozwój wielkości rynku poprzez tworzenie bilateralnych i multilateralnych porozumień handlowych;

 ochronę inwestycji w szczególności poprzez ochronę praw własności intelektualnej. W literaturze zagranicznej, szczegółowego podziału czynników lokalizacji dokonał J.H. Dunning. Autor, w ramach stworzonej przez siebie eklektycznej teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zidentyfikował cały szereg czynników determinujących wybór lokalizacji inwestycji, a następnie podzielił je w sposób przedstawiony w tabeli 4. Dunning podzielił ogół zidentyfikowanych przez siebie determinant lokalizacji na trzy odrębne grupy130:

a) politykę państwa goszczącego wobec BIZ, b) czynniki ekonomiczne,

c) udogodnienia dla biznesu.

Autor przyporządkował także determinanty lokalizacji mające charakter ekonomiczny poszczególnym, czterem typom BIZ. Należy także nadmienić, iż czynniki wyróżnione pogrubioną czcionką stanowią według Dunninga szczególnie istotne determinanty lokalizacji BIZ w XXI wieku.

130 J.H. Dunning, Towards a new paradigm of development: implications for the determinants of international

Tabela 4. Podział determinant lokalizacji BIZ wg J.H Dunninga

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J.H. Dunning, Towards a new paradigm of development:

implications for the determinants of international business, “Transnational Corporations”, 2006, nr 1, s.203.

Determinanty lokalizacji ze strony państwa goszczącego: 1. Polityka państwa goszczącego

wobec BIZ A. BIZ p osz uk uj ące rynków zby

tu ^ ^{rozmiary i chłonność rynku,}perspektywy rozwoju rynku,  dostęp do rynków regionalnych i

światowych,  specyficzne preferencje konsumentów,  struktura rynku,  dystans psychiczny i instytucjonalny,  stabilizacja ekonomiczna i polityczna,

 przepisy prawne regulujące wejście firm zagranicznych na rynek kraju goszczącego,

 standardy traktowania BIZ,  polityka konkurencji,

 międzynarodowe umowy o wspieraniu i ochronie BIZ,

 polityka prywatyzacji i regulacji cen

 polityka handlowa,  polityka podatkowa,  stabilne stopy procentowe,  polityka przemysłowa / regionalna, B. BIZ p osz uk uj ące zas

obów  koszty najmu / zakupu gruntów i obiektów,

 ceny i jakość surowców, komponentów, półfabrykatów  poziom podaży taniej,

niewykwalifikowanej siły roboczej,

 dostępność, jakość oraz koszt wykwalifikowanej kadry,

2. Czynniki ekonomiczne 3. Udogodnienia dla biznesu

C. BIZ p osz uk uj ące ef ek tyw nośc i

 koszt zasobów wymienionych w pkt. B dostosowanych do wydajności nakładów pracy,  wysokość pozostałych nakładów

(transport i komunikacja wewnątrz kraju i poza jego granicami),  członkostwo kraju w

regionalnych ugrupowaniach integracyjnych,

 jakość instytucji wspierających funkcjonowanie rynku,

 system promowania przedsiębiorczości,

 system bodźców inwestycyjnych,

 stopień poszanowania własności prywatnej,

 przepisy prawne dotyczące ochrony własności intelektualnej,

 udogodnienia społeczne,  udogodnienia w zakładaniu i

prowadzeniu działalności,

 obecność instytucji wspierających rozwój gospodarczy,

 odpowiednia infrastruktura finansowa (bankowość, księgowość, doradztwo)

 kapitał społeczny,

 obecność klastrów w danym regionie

 przepisy prawne dotyczące walki z korupcją i przestępstwami finansowymi, D. BIZ p osz uk uj ące ak tyw ów st ra teg icz nych

 jakość obecnych aktywów technologicznych i menedżerskich,

 infrastruktura techniczna: porty, sieć dróg, energia, telekomunikacja,  obecność instytucji edukacyjnych wspierających innowacyjność, przedsiębiorczość i konkurencyjność,

 prowadzenie polityki wspierania rozwoju społecznego i

Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD – United Nations Conference on Trade and Development) w Światowym Raporcie Inwestycyjnym 1998 dokonała następującego podziału determinant napływu inwestycji zagranicznych z punktu widzenia kraju goszczącego (ang. host country determinants)¹³¹:

1. Ramy polityczne – wśród nich wyróżniając:  stabilność polityczną, ekonomiczną i społeczną,  dostęp do rynku,

 zasady funkcjonowania rynku i traktowania podmiotów zagranicznych,  politykę prywatyzacyjną, handlową i podatkową.

2. Determinanty ekonomiczne – dzieląc je w zależności od motywów podejmowania inwestycji na:

a. w przypadku BIZ poszukujących rynków zbytu (market seeking investments)  rozmiar i potencjał rynku,

 dochód per capita,

 dostęp do regionalnych i globalnych rynków,  preferencje konsumentów,

 strukturę rynku,

b. w przypadku BIZ poszukujących zasobów (resource seeking investments)  dostęp do surowców,

 niskie koszty niewykwalifikowanej siły roboczej,  dostęp do wykwalifikowanej siły roboczej,

 infrastrukturę (transportową, energetyczną i telekomunikacyjną),

c. w przypadku BIZ poszukujących efektywności (efficiency seeking investments)

 koszty dostępu do zasobów w stosunku do produktywności,

 członkostwo w regionalnych ugrupowaniach integracyjnych, sprzyjające tworzeniu regionalnych filii sieciowych.

3. Udogodnienia dla biznesu – wśród których wyszczególniono:  promocje i zachęty inwestycyjne,

 funkcjonowanie aparatu administracyjnego (poziom biurokracji, korupcji),

 udogodnienia socjalne (jakość życia, dostęp do dwujęzycznych szkół),

71  obsługę proinwestycyjną.

Również w publikacjach polskich autorów można znaleźć zróżnicowane propozycje typologii determinant napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. M. Geldner do najważniejszych determinant wyboru kraju goszczącego zalicza132:

 koszty produkcji, w tym w szczególności koszty siły roboczej,  ograniczenia handlowe,

 politykę państwa,  czynniki marketingowe.

J. Rymarczyk utożsamia te determinanty z motywami dokonywanych inwestycji zagranicznych i dzieli je na¹³³:

a) motywy rynkowe - których celem jest pozyskanie nowych rynków oraz utrzymanie pozycji na dotychczasowych rynkach ekspansji. Przyczynami tych motywów może być w przypadku wejścia w formie BIZ na nowe rynki zbytu:

 posiadanie niewykorzystanych mocy produkcyjnych,

 stagnacja popytu bądź zaostrzenie barier handlowych na eksplorowanych obecnie rynkach,

 powstanie nowych ugrupowań integracyjnych,  nasilenie się walki konkurencyjnej.

b) motywy kosztowe - mające na celu obniżenie kosztów działalności przedsiębiorstwa inwestującego za granicą. Wiąże się to przede wszystkim z wykorzystaniem efektu korzyści skali. Kolejnym czynnikiem w tej grupie są koszty zatrudnienia, szczególnie istotne w pracochłonnych branżach produkcji. Z kolei w przypadku przedsięwzięć surowcochłonnych, ważną rolę będzie odgrywać koszt ich pozyskania i transportu do miejsca produkcji. Motywy kosztowe mogą się odnosić także do innych kosztów działalności, a mianowicie kosztów energii, pozyskania gruntów, wysokości opłat podatkowych, transportu produktów do rynków zbytu, itp.

c) motywy zaopatrzeniowe – wiążą się z dostępnością do poszczególnych czynników produkcji. Zasadniczo dotyczą dostępu do surowców oraz siły roboczej. W sferze

surowcowej motywem ekspansji może być zapewnienie stałego, stabilnego i niezależnego dostępu do surowców mineralnych lub pochodzenia rolniczego,

132 M. Geldner, Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji bezpośrednich, SGPiS, Warszawa 1986, nr 193, s.86.

niezbędnych w produkcji134. Oczywiście ten motyw może także wiązać się z motywem kosztowym, czyli minimalizacją kosztów pozyskania i transportu

potrzebnych surowców. Jednakże poza samym problemem kosztu, równie ważna jest

gwarancja stabilnego dostępu oraz koordynacja procesu zaopatrzenia wraz z zapewnieniem odpowiedniej jakości surowców użytych w procesie produkcyjnym.

Czynniki te mogą spowodować, iż import surowców od kontrahenta zagranicznego może zostać zastąpiony przez bezpośrednią inwestycję zagraniczną w kraju posiadającym dany surowiec. Inwestycja ta może ograniczać się wyłącznie do pozyskania niezbędnego surowca, bądź wiązać się z przeniesieniem całości procesu produkcyjnego do kraju posiadającego wspomniany surowiec, co prezentuje rys. 7.

Rysunek 7. Rodzaje bezpośrednich inwestycji zagranicznych poszukujących surowców

EFEKT

Źródło: opracowanie własne

Drugim z czynników produkcji, stanowiących motyw inwestycji, jest dostępność siły

roboczej. Czynnik ten może mieć charakter zaopatrzeniowo - kosztowy i być związany z możliwością wykorzystania zasobów niewykwalifikowanej ale taniej siły roboczej, bądź

dotyczyć poszukiwania wysoce wykwalifikowanych specjalistów. Napływ BIZ motywowanych zaopatrzeniem może nastąpić także w wyniku dotychczasowej kooperacji dwóch lub więcej znaczących podmiotów135.

134 Ibidem, s.65.

135 Ibidem, s.67.

Inwestycje motywowane dostępem do surowców

Inwestycja celem wydobycia surowca (np. zakup kopalni)

Lokalizacja procesu produkcyjnego w kraju obfitym w surowce

Eksport surowców do kraju macierzystego zagranicznego inwestora

Eksport gotowych produktów na rynek macierzysty i inne rynki zbytu

d) motywy polityczne - które są związane z politycznymi uwarunkowaniami przepływu BIZ. Wśród celów polityki gospodarczej szeregu państw znajduje się pobudzenie inwestycji na jego obszarze. W sytuacji, kiedy kapitał krajowy jest niewystarczający, państwo poszukuje kapitału zagranicznego. W tym celu stwarza się szereg zachęt

inwestycyjnych, zapewniających korzystniejsze warunki inwestowania. J. Rymarczyk przytacza trzy grupy tego typu zachęt136:

 zachęty fiskalne - ulgi i wakacje podatkowe, ulgi celne, obniżka składek ubezpieczeniowych, przyspieszona amortyzacja;

 zachęty finansowe - subsydiowanie płac, nieodpłatny bądź zniżkowy dostęp do gruntów i budynków, rządowe gwarancje kredytowe;

 zachęty pozostałe - prawo swobodnego transferu zysków, gwarancje zakupów rządowych, inwestycje w infrastrukturę poprawiającą warunki działalności, pomoc i obsługę przed- i proinwestycyjną, zaspokojenie oczekiwań inwestora w zakresie warunków życia pracowników i ich rodzin (oferta edukacyjna, kulturalna, poziom opieki zdrowotnej).

Wiele państw, w celu przyciągnięcia kapitału zagranicznego, tworzy specjalne strefy ekonomiczne i parki technologiczne, w ramach których inwestorzy mogą korzystać ze specjalnie dla nich przygotowanych pakietów bodźców inwestycyjnych. Niejednokrotnie poszczególne państwa konkurują o przychylność inwestora, prześcigając się w tworzeniu wszelkiego typu udogodnień natury finansowej i fiskalnej. Ten swoisty wyścig może doprowadzić do sytuacji, kiedy warunki, na jakich państwo przyciągnie kapitał zagraniczny, będą miały negatywny wpływ na funkcjonowanie jego gospodarki. Wszelkiego typu zwolnienia i ulgi obniżają wpływy budżetowe państwa, a także powodują dyskryminację

podmiotów krajowych wobec kapitału zagranicznego, co pogarsza ich konkurencyjność i kondycję. Należy także pamiętać, iż zagraniczny inwestor lokujący swoją działalność

głównie w oparciu o motywy kosztowe i polityczne może po pewnym czasie podjąć decyzję o przeniesieniu produkcji do innego kraju, oferującego jeszcze lepsze warunki137. Dlatego rozważna polityka państwa w tym zakresie powinna być ukierunkowana efektami długofalowymi oraz uwzględniać zarówno pozytywne, jak i negatywne efekty napływu kapitału zagranicznego.

Przytoczone przykłady pokazują wielowątkowość spojrzeń na znaczenie poszczególnych czynników w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych przez

136 Ibidem, s.71-72.

przedsiębiorstwo. Próbę uporządkowania tego zjawiska podejmuje K. Przybylska138. Wyróżnia ona dwie zasadnicze grupy:

1. Determinanty wynikające z motywów podejmowania BIZ , do których zalicza: a. determinanty rynkowe:

 wielkość, chłonność i potencjał rynku,  istnienie barier handlowych,

 dostęp do rynków regionalnych, b. determinanty kosztowe:

 dostęp do surowców naturalnych,  koszty czynników wytwórczych,  koszty uzyskania kapitału,  system podatkowy,

 położenie geograficzne,

 dostęp do wykwalifikowanej siły roboczej i ośrodków badawczo-rozwojowych,

c. determinanty efektywnościowe – będące pochodną optymalnej kombinacji determinant kosztowych i rynkowych, bądź wynikające z możliwości współpracy z lokalnymi kontrahentami.

2. Determinanty wynikające z klimatu inwestycyjnego kraju inwestycji, wśród których autorka wymienia:

a. warunki funkcjonowania podmiotów zagranicznych:  stabilizacja polityczna i ekonomiczna kraju inwestycji,

 przepisy prawa dotyczące powstawania i funkcjonowania BIZ,  uczestnictwo w międzynarodowych organizacjach ekonomicznych. b. udogodnienia dla funkcjonowania BIZ w kraju goszczącym:

 system zachęt inwestycyjnych,

 jakość otoczenia biznesu (infrastruktura transportowa i telekomunikacyjna, funkcjonowanie systemu bankowego i administracji),

 działalność promocyjna państwa goszczącego względem BIZ. c. poziom ryzyka inwestycyjnego.

Oczywiście należy pamiętać, iż większość teoretycznych podziałów, klasyfikacji czy

też prób systematyzacji pojęć jest obarczona wadą niedoskonałości z uwagi na złożoność i wielowymiarowość opisywanych zagadnień. Odnotowując odmienność spojrzeń

poszczególnych autorów, można jednak dostrzec w większości ujęć podkreślone znaczenie determinant pochodzenia rynkowego oraz kosztowego.

Warto także zauważyć, iż zdecydowana większość przytoczonych klasyfikacji uwzględnia jedynie determinanty związane z krajem lokalizacji inwestycji (ang. host country determinants), pomijając motywy leżące po stronie inwestora. Przede wszystkim pośród przytoczonych podziałów brakuje zaakcentowania roli strategii przedsiębiorstwa jako determinanty jego wyborów inwestycyjnych. Strategia ta nie musi przecież opierać się

jedynie na stricte rynkowych czy kosztowych motywach inwestycyjnych, a może np. uwzględniać chęć wyprzedzenia działań konkurencji lub budowy gęstej, globalnej sieci

produkcyjno-handlowej. Na strategię firmy wpływ chociażby także będą miały ambicje i skłonność do ryzyka kadry menadżerskiej. Znaczenie strategii przedsiębiorstw

podejmujących BIZ, z grupy przytaczanych autorów, uwzględnia jedynie J. W. Cho139. Reasumując, pełny obraz determinant wyboru danego kraju, jako miejsca lokalizacji BIZ, powstaje w wyniku uwzględnienia zarówno czynników związanych z krajem lokalizacji BIZ, jak i przyjętą strategią inwestora, co przedstawia rysunek 8.

Rysunek 8. Determinanty lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych

Źródło: opracowanie własne

139 J. Wan Cho, Foreign Direct Investment…, op. cit., s.100.

Determinanty lokalizacji BIZ związane z krajem lokalizacji wynikające z klimatu inwestycyjnego niewynikające z klimatu inwestycyjnego związane ze strategią inwestora

Natomiast wśród determinant związanych z krajem lokalizacji inwestycji można wyróżnić grupę czynników składających się na klimat inwestycyjny danego kraju oraz determinanty wynikające z cech przynależnych danej lokalizacji, jednakże nie będące

składnikami klimatu inwestycyjnego. Zaliczyć do nich można m.in.: determinanty o charakterze rynkowym (wielkość i chłonność rynku), kosztowym (dostęp do surowców

naturalnych, koszty produkcji) oraz pozostałe czynniki (np. położenie geograficzne). Z uwagi na temat rozprawy, dalszym rozważaniom zostaną poddane jedynie determinanty

wynikające z klimatu inwestycyjnego kraju lokalizacji.

2.2. Klimat inwestycyjny jako determinanta wyboru kraju lokalizacji BIZ

W dokumencie Klimat inwestycyjny jako determinanta polskich inwestycji bezpośrednich w Federacji Rosyjskiej w latach 2000-2009 (Stron 65-76)