• Nie Znaleziono Wyników

Das Drama des Mittelalters. T. 2, Passionsspiele

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Das Drama des Mittelalters. T. 2, Passionsspiele"

Copied!
363
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

3ch gehe a ls guter Freund d e s dlenlchen

uon R and zu R a n d ; darum behandle mich gut,

Ichone mich, Ichlage mich Sorgfältig ein und

behalte midi nicht länger, a ls du mich brauch!!!

(3)

V.

(4)
(5)

D e u t f c f y e

B a t ü m a l - X i t t e r a t u r

B Ü C H E R E I

D E S D E U T S C H E N V E R E I N S

zur Förderung von Schuibiliung — t c t

— —~ und allgemeiner Bildung

in L O D Z. [_

(6)

X)eutfd?e

B a f i ü t t a l

-%

Qiftorifd? fritifcfye A u s g a b e

U n t e r U T i t n p i r f u n g

DOTt

D r. SCtnoIö, D r. 55. SSalftc, p ro f. Dr. B . SBartfcIj, p ro f. Dr. ji. Sjecljltetn, p rof. Dr. <®, SSeDagBel, P rof- D r- Ä lin g e r, p ro f. Dr. B . SSIümner, D r. f . SSo&ertag Dr. ß . S3o):6erger, D r. j®. «Treisenacfi, Dr. gjolj. «Trüget p ro f. Dr. D. ©Unser, p ro f. Dr. SC. fr e s X . tfulöa, p ro f. Dr. TT, «Beiger, Dr. ß , ffianiel, Dr. «f. Bentiri Dr. «im. B od j, prof. Dr. B . XamDel Dr. (j. Jrljr, t . Xiliencton Dr. «5. jjailtfifaa« prof. Dr. g . jaaifior, Dr. jf, jmunaiet, Dr. p , jäerrli®, Dr. B . ©elterleg, prof. Dr. B . palm prof. Dr. lp. IPiper Dr. p . JDrüIjie, Dr. ptboif Bofen&erg p ro f. Dr. SC. „Sauer p ro f.

Dr. B . Jü. JjcDcöer, B , Steinet, p ro f. Dr. sc. Stern, p ro f. Dr. £ , Detter, D r . <£, WenOelet, D r . ® ( j. Zolling u. a. fy erau sg eg eb en 4

UOtt

3 o f e p t ? £ ü r f d } t t e r

14

-

23

a n b g n m t e r ü eil

D a s D ram a bes 2TlitteIalters II

M n t t a a x t

(7)

D a s

D ra m a öss ID itte la lte is

35 u> e i t e r S e i l

£}erausqegeben

D r .

M

♦ I f n n t t n j P

OT

£

fctß e r

I

j O 1 C D

$

Kl 1 S— 1 22 •-J -

£

ü b f u i t u a r t

U n i o n D cu tfd ]e D c rla g s g e fe llfd ia ft

(8)

D98207

Städtifciiü Cc'iis&ücftnrti

Cifcfmannftabt

X c l ^ ' 5 0 4 o . 5 0 3 5

(9)

i ' . U C H E F i E I D F ? D E U T S C I j F N V E R E I N S

zur Forderung von Sdiuioü Jung

--- —

_

/

---

und allgemeiner Bildung

'

i

n L O D Z . {-

- ■

a u

/

j z u

.

s p

. p

u

...

B i e f r e i f r e n f r a n k f u r t e r f ) a f f u m s ( p r r t e .

Cüm lrtfm tg,

“T N e r alten Sßaßlftabt gfranffurt am SJtain ift in ber ©efcßicßte

- ^ o e r geiftlicßen © p iele ein eßrenooller iß la ß gefiltert: burd)

früEje unb burcß gafdreic^e Sluffüßrungen, burcß groei fjjanbfdßriften

bebeutenber ißaffionäfpiele, burd) bie A n regun g, bie fie in brama=

tifd)er Segießung nacß oerfcßiebenen © eiten ßin auSftraßlte.

33ereitS um bie SJlitte beS 1 4 . !yaßrßunbert§ ßat fjran lfu rt

großartige, gmeitägige ifSaffionen auffüßren feßen.

® ire !te 2iad)=

rie te n barüber feßlen groar gang; bie cßronifalifdjen unb urfunb=

Iid)en Stetigen über bramatifd)e 2luffüßrungen feßen fogar erft

m it bem !yaßre 1 4 5 6 ein: b a ß .a b e r fdjon in jener frühen 3 e it

gu roieberßolten fDlalen bergleidjen in © eene gefeßt rourbe, lefjrt

bie 33efdßaffenßeit be§ älteren ber beiben gttm lfu rter fßaffionS=

m anuffripte, ber fogenannten ® irigierrolle beS 33artßolom äu§ftifte§.

4 ,3 6 m lan g, befteßt fie au§ fieben faft gleid) großen, 1 8 — 19 cm

breiten an einanber geliebten ipergamentftiiden, ift and) an beiben

fönben m it ^olgftäben gum A ufrollen oerfeßen, unb wirb in einer

Im tgtapfel aufbem aßrt.

fgßrer bebiente fid) ber

R e g e n s

lu d i bei

ben g ro b e n unb Sluffüßrungen, um ba§ große ©dßaufpielerßeer

in ber oorgefeßriebenen Sßeife operieren gu laffen.

^Demgemäß

m ar e§ ißm uor allem nötig, bie ©pielanroeifungen möglicßft genau

oor fid) gu ßaben, bagu bie A n fän ge ber lateinifdjen © efänge

unb je ben erften 9Ser§ ber beutfeßen ® epte; im ® ia lo g e felbft

lonnten feßon bie © djaufpieler einanber ßelfen. 2lnm eifungen unb

® ejtfte ß en m ußten bann ber befferen Überficßt ßalber oon einanber

abgeßoben fein , unb ba bie Slegiffeurbemerlungen für ben Seiter

ber wichtigere ® e il roaren, fo mürben fie m it roter ® in te au§=

gefüßrt; bie A n fän ge ber lateinifeßen unb beutfdjen ®epte ßeben fid)

(10)

burdj fdjroarge Stinte unb meift auch Heinere © d jrift batron ab.

SDaS © p ie l felbft, gu bem bie Stolle angefertigt rourbe, ift bireft

nic^t mehr erhalten; es läjst ftdj aber, roie unten gegeigt roerben

foft, faft gang refonftruieren.

® te Stolle ift gu mehreren Slufführungen gebraucht roorben.

® a § get)t aus ihrer, Befchaffenljeit beuilid) tjeroor.

@ § finben fid)

auf Stafur ga£)lreidje, mehr ober m inber forgfältig unb gu oer=

fcfliebenen fe ite n g e tr ie b e n e SEBorte, © ätse, ja © a| reif)en , aud)

am Staube fie le n , abgefeljen oon ben Sßerfonenbegeic|nungen, bie

ber © T re ib e r beS © tü d eS in feiner älteften R affung ber Über=

fidjtliiflfeit fa lb er ^ingugefe^t tjat, £)ie unb ba Bem erfungen.

5Rit SluSnahme

m dklä)t

einer © te ile 1) ftam m t altes an

ber Stolle oon ber fja n b beS B alb em ar oon ißeterroeil, eines

S a n o n ilu s am BarthoIom äuSftifie.

® ie fe r SJtann, ber ben £ieb=

habern ber g ra n ffu rier ©efc^idjte nid)t unbefannt ift, belleibete

feine SBürbe bereits 1 3 5 0 ; er roirb 1 3 7 9 nod) a ls lebenb, ba=

gegen 1 3 8 4 fd)on a ls uerftorben erroäfmt.

B a lb em a r ^at f t

um fein © tift feljr oerbient gemacht: feiner iEIjätigfeit gebenft

ttocf; nad) 2 0 0 ^afjren ber SDedjant Johan nes Satom uS in ben

eljrenbften Söorien.

S u rd j ifjn rourben bie © n fü n fte feiner

Äirdje in mehreren, nod) erhaltenen Büdjern fpftematifd) in Ia=

teinifdjer © pradje auf baS geroiffenl)aftefte aufgegeid)net.

® e m

älteften, 1 3 5 0 g e tr ie b e n e n , fanbte er eine genaue ® arleg u n g

feiner ipringipien, foroie eine ^öd)ft überfidjtliche B e tr e ib u n g

g ra n ffu r ts n orau S 2) , bie für bie © efdjidjte ber © ta b t im 3Rittel=

alter oon ^öd^ftem SBerte ift.

@ r hat bann gu ben oon iljm

angelegten SSergeidfniffeit nod) fortroährenb 9tad)träge g e m a lt,

and) root)I einen gangen 2lbfd)nitt roegrabiert unb auf bie Stafur

bie oeränberte R affung g e tr ie b e n .

® iefe ülufgeidjnungen, foroie

nid)t minber feine mertoollen d jr o n ifa lite n B e r ie t e , bie leiber

nur m ittelbar auf u n s gefom m en fin b 3) , fenngeidmen iljn a ls

einen für feine $ e it feljr gebilbeten SJtann, ber großes 3 ntereffe

für bie 33er£)ältniffe nicht blof; feiner engern, fonbern auch feiner

roeitern ffieimat hegte, bagu ein giemlidh fliefjenbeS Satein t r i e b .

.Öält m an bie ® irigierroIIe neben biefe Bergeichniffe, fo roirb

es balb gur ©eroifiheit, i>afg beibe Steile non berfelben fja n b

f)ev=

1) Sßgl. bie SBemerfung ju 92r. 130 ber 9iolle.

2) $erau§gegeben oon (Suler in 3ttitteil. be§ ^ranff. 2lltert.=23erein§ I , 57 ff. 3) SBgl. Duellen jur ftranff. ©efcf). I, X X I I I ff.

(11)

rühren.

S i e © afra lfd jrift ber bRoffe geigt namentlidj in ben

Spielanroeifungen benfelben S u ftu S , roie ein aIpE>a6etifdf;e§ diegifter

in einem oon S a lb e m a r fonft furfio gefdjriebenen Sifarienoer=

geicf;niffe. © inen untrüglichen Seroeis aber liefert folgenbe ^Baßr^

netjmung.

S e r © T reib e r ift in ben lateinifdjen ©efanganfängett

m ehrm als in feine Kurfiofdfrift geraten unb groar an © te ile n , bie

ungroeifelljaft nidjt auf 9tafur ftehen; unb ba erfdjeint er abfolut

ficfier a ls S a lb e m ar: Sßer S a lb e m a rs da unb feine älblitrjung

für est gefehen £>at, »ergibt fie nidjt mieber, unb fie gerabe

finben fid) in ber S irigie rroß e.

S e r eifrige 3Jiann §at bann biefeS fein SBerf gerabe fo be=

ßanbelt, roie feine ©infunftSregifter: er bradjte oerfdjiebentlidj Ser=

befferungen an, roabrfd)einlid) für jebe Sluffüßrung, bie unter feiner

Seitung ber erften folgte, jeben faßs gu oerfdjiebenen 3 eiten-

® a

bie fRänber feljr fdjm at w aren , blieb ißm nichts anbereS übrig,

a ls gu rabieren. 3u erft oerfudjte er bie © te ile n auf fRafur ebenfo

forgfältig gu fcßreiben, roie ben llrte r t; aber baS l)at er, a ls fid)

bie oerbefferungSbebürftigen P artien m ehrten, aufgegeben, unb

fdjließlidj rourben bie fjlicfen im m er ficßtbarer aufgefe|t, gum

S e il in feiner geroölinlidjen K u rfio fd jrift.

© S ift rooßl, nadj biefer Sefdjaffenljeit ber $anbfd&rift gu

urteilen, feine $ r a g e , baß S a lb e m a r aud) baS gu ber fRoße gehörige

S p ie l oerfaßt bat. älber roann? 3 d ) glaube feineSfafls oor 1 3 5 0 .

Sdjott non ber S ö a ß l SubroigS beS S a p ern an bis gu biefem

^ a b re roaren bie fe ite n niel gu beroegt, a ls baß m an in $ran f=

furt an folcß großartige geiftlicße Sluffüßrungen benfen fonnte.

S e r K am p f beS S a p ern m it bem Dfterreidjer ließ bie Sitrger=

fdjaft lebßaft für ben erften P a rtei nehmen.

S a n n fdjlugen bie

3Bogen be§ erbitterten ©treiteS groifdjen Subroig unb ber Kurie

über ber faifertreuen Sßaßlftabt befonberS Ijocb gufammen. Sürger=

fcßaft unb ©eiftlicßfeit erfiißten ficß fo gegen einanber, baß eS

gu erbitterten gufam m enftößen fam .

S a g u bielt ein Siainger

Sifcßofsftreit bie © ta b t eine 3 e it lang in Slufvegung; bie größte

aller SBafferSnöte tobte im £jaf)re 1 3 4 2 ; bie Sluffteßung beS

iPfaffenfönigS K arl gegen ißren Sefdjüßer Subroig groang bie

Sü rgerfdjaft gur ^Parteinahme; in g ra n ffu rt batte aud) bie furge

König§berrlidjfeit © üntßerS non ©cßroargburg ißren Jßittelpunft;

enblid) m ußten bie ©inrooßner ben roilben ©eißlerbanben ißre

g uben opfern unb bem fdjroargen S o b e einen £>ol)en S rib u t gaßlen.

(12)

© o ld je w ilbbewegte fe it e n w aren gewifj nidjt ba^u angetljan, ben

© in n für bramatifdje äluffüfjrungen bei ©eiftlidjen unb Saien ju

w eden, ju m al ja beibe S e ile einanber feinblid) gegenüber ftanben.

U m 1 3 5 0 trat bann enblid) Stulje ein.

3>ei}t entfaltete ber

rührige K an on üuS eine hoppelte S tjä tig le it: a ls © tiftSm itglieb unb

a ls © eelforger: in jener Csigenfcbaft forgte er für bie 2öieber=

Ijerftellung beS äußeren ©ebäubeS feiner K orporation , in biefer

fud)te er ben in jenen böfen fe ite n gefchwunbenen religiöfen © in n

bei ber Sü rgerfc§aft roieber gu erroecfen. U nb ju r SBiebererwedung

ber Steligiofitat mar gewifj ba§ Hetangieljen eines großen S e ile s

ber S ü rg e r gu ernften religiöfen Aufführungen ein oortrefflicbeS

UJiittel.

© S ift geroijj feljr gu bebauern, baf; u n § nicht auch baS gur

Stolle gehörige © p ie l erhalten ift; aber oerloren ift eS barum

bod) nicht; bafür Ijaben bie SSerfaffer fpäterer ißaffionSfpiele ge=

forgt.

@ 8 ftnb aufjer einer ® irig ierro lte, bie bis jetjt nur im

SluSguge belannt ift, ber f^riebberger, brei grofje © rarnen nor=

Ijanben, bie auf bem © p iele ber © irigierrolle beruhen, baS $ranf=

furter nom $aj)re 1 4 9 3 , baS üllsfelber, guerft aufgeführt 1 5 0 1 ,

unb baS Heibelberger, g e tr ie b e n 1 5 1 3 .

$ n allen breien finbet

fid) ber gröfjte S e il ber SerSanfänge ber © irig ierro lle, foroeit

e:> bem © to ffe nach möglich ift, non Heineren Abweichungen ab=

gefeljen, wörtlich, unb eS ftimm en bann auch ^ie an biefe A n fän ge

anfcljliefjenben SSerfe meiftenS ü b erein .')

fe r n e r erfd^eint noch

eine nicht geringe 3 a fjl non A n fän gen bei gweien m it folgern

ber Übereinftim mung ber nädjften Sßerfe2), unb fdjliefjlidj hat noth

jebeS non ben breien SSerSanfänge ber Stolle, bie fid) bei ben

beiben anbern nicht finben.

© ie feS SSerhältni8 macht es möglich, ben bei weitem größten

S e i l beS ÜDramaS ber © irigierrolle gu refonftruieren.

33i§ gur

© rab legu n g lan n faft alles wieber hergeftellt w erben; über biefe

geht nur baS A lSfelber © p ie l hinaus.

® a S © rarna ber Stolle um fafjt bie ©efchic^te !yefu oon ber

S a u fe bis gur H im m elfah rt, hai aufjerbem noch ein 9Sor= unb

ein Stachfpiel.

© e r © ebanfengang ift folgenber:

AuguftinuS läfjt naih ben üblichen ©rm ahnungen an bie 3u =

1) 23gl. bie fabelte am Sdjluffe be3 brüten 23anbe§.

2) 2öo biefe Übereinftimmung nid;t ftatt tjat, läfjt fid) meiften§ unfdjroer erfennen, n>eld;e $rabition bie ältere ift.

(13)

fla u e r ber Sfeilje nad) bie meffianifdjen 23eiSfagungen twm Seiben

Sljrifti burd) iljre Urheber oortragen.

Slber eine 3ubenfd)ar, bie

bem guljört, oerEjält fid) burdjauS ungläubig gegenüber biefetx

fßropheten: jebeSm al nad)bem einer geenbet, fpridjt ein ^ u b e ba=

gegen, unb in redjt refpeftroibriger 2 lr f, berat unoerfennbarer

§ o !jn fpridjt aus feinen SBorten. ® i e beiben K önige ® a o ib unb

© a lo m o n Werben in red)t beutlidjer SBeife an iljre bebenflidje

©djroädje für baS @röig=2öeiblic^e erinnert, unb ben fßropheten

non S e r u f fudjen bie © tam m eSgenoffen in m annigfaltigen 33aria=

tionen flargum adjen, baff fie etroaS SBeffereS tljun ton nten, a ls

bergleirfien unnüije Träum ereien bei nernünftigen Seuten oor=

gubringen: ©elbnerbienen burd) T rö b e l nütse if)nen mel)r.

2fl§

fie ficf) fo fd)tiefflid) burdjauS uerftodt gegen bie Sefjren iljrer

eigenen fßropljeten geigen, lünbigt SluguftinuS a n , baff er jeijt,

um i^nen iljre 3Serftodt§eit nor Stugen gu führen, bie gange

£eiben§gefd)id)te twrftetten taffen m iß. ® a S , m eint er, mürbe fie

bod) Ejoffentlid) eines SBeffereit belehren.

U nb nun beginnt baS

eigentliche fpaffionSfpiel m it bem Sluftreten beS ^oEjanneS unb

ber T a u fe 3 e fu burd) if)n.

® e S „SSorläuferS" ©efd)idjte ift mit

ber beS £>eilanbeS innig uerftod)ten. ® e r T a u fe folgt nad) furger

Unterbrechung bie tßerfudjung, it>r bie ^Berufung ber jü n g e r unb

an biefe fd)liefft fid) eine Steitje-non SBunbern an.

3m ber ©rup=

pierung biefer Sßunber liegt unnerfennbar eine bramatifdje Steigeru n g.

S uerft erfolgen T eilun gen törpertid)er ©ebred)en.

3 ^ ' e S?01'5

füljrung mirb unterbrochen non ber Stnfrage beS gefangenen 3 ° =

ijamteS burd) feine 3 ü « Ö er über bte SKiffton 3 e fu . ® e r freueEEjafte

T o b beS T ä u fe r s geigt bann nad) bem lebten Söunber jener 3lrt,

mie m an bei ben 3 u b e n m it gerechten S e ite n ttmgufpringen

pfEegt, unb gemiff ift eS nicht gufätlig, baff biefem gräflichen

© dfaufpiele bann gleich Uer erfte gufam m enftoff 3>efu w it ben

3u b en folgt,

© e in e SSunber unb noch mehr feine Sßorte über

bie ihm twm fßater aufgetragene -äJiiffion regen fie fo feE)r auf,

bah

ihn fteinigen motten.

Stuf bie Sefu n b u n g foldjer Un=

gläubigfeit antmortet er m it gröfferen SBunbern; er fann nid)t

bloff ©ebredjen be§ K örpers, er fann auch foldje beS ©eifteS

heilen: bie fünbige ÜJfaria 5Ragbalena mirb burd) feine ißrebigt

gur Sieue unb SSefferung gebracht. U nb ba 3 efu§ bei ben Reiben

wehr © tauben finbet, a ls bei feinen © tam m eSgenoffen, fo roenbet

er fid) biefen gu unb fe ilt ben © o f)n beS föniglidjen ® ie n e r§.

(14)

2>a, er oerm ag fogar SEote aufjuerroecten: auf fein ©eljeijf ergebt

fidf S ajaru S au§ bem

© ra b e. D iefe geroalttge 3i£)at

glätte bodj

ben $ u b e n , bie iljm gugefe^en, bie Slugen öffnen m üffen über

bie Seb eutung $ e fu ; aber fie beroirlt gerabe baS © eg en teil: ihr

Haff roirb fo gefteigert, baff fie ben ©ntfdjluff faffen, ben „ 3 a u b e r e r "

um gubringen. U nb nun folgt bie eigentliche £eiben§gefd^icE)ter auf

bie ich fyier nicht näher etngefien roill.

SDtit ber © rab legung enbet

bie erfte D agauffüljru ng.

D ie jroeüe um fafft bie Sluferftelfung, bie H im m elfahrt unb

ba§ S'iachfpiel.

@ S ift charalteriftifdf, baff fich f^ o u

biefem S p ie le au§

ber SKitte be§ 1 4 . SaifrhunbertS öte Reiben Slrten be§ Dfter=

fpieleS uereinigt finben: e§

f)at

bie ©rabroache, bie Stieberfahrt

§ur H ö lle , aber auch öie Sräm erfcene, bie B egegnung be§ 2luf=

erftanbenen m it SDtaria SJtagbalena unb ben

J ü n g e r n .

® j e $räm er=

fcene ift oollftänbig, boch überarbeitet, im Slföfelber ipaffionSfpiele

erhalten.

S i e erfcheint noch harm l o § ,

erft Sa u fleu te , feinen

3Ir§t, aber fchon bie $ r a u eines ber S a u fleu te , bie fich

Öen

H anbel mifdjt unb bafür Sch läge befom m t.

D e r fu rjen D ar=

ftellung

ber H im m elfahrt fo lgt bann ein Stachfpiel.

© S fnüpft

an bie © tnleitung an. D ie $ u b e n

huöen je|t !yefum in feiner

SBirffam feit gefeljen, Ijuöeu if>n oerfannt unb getötet; aber er ift

gen H i'u m el gefahren; $ e fu § £;at baburd) bemiefen, baff er ber

m ar, für ben er fich auSgab.

S e in 2Berf — fo faffe ich ben

© eb anfen gang roeiter — offenbart fich in ber © lü n b u n g ber

Sirene.

D ie E c c le s ia übernim m t je|t baS S lm t, ber ©efam t=

Ijeit ber 3 u b e n , bie burd) bie

S y n a g o g a

angeführt roirb, nocfj

einm al etnbrtnglid) in § ©eroiffen ju reben, baff fie ben f a l l e n

© la u b e n abtlfue unb ftd) §u ©hrifto belehre: bei ber

S y n a g o g a

ohne © r fo lg ; aber ein großer Steil ihrer Subenfdjar läfft fich Don

SluguftinuS taufen.

D a m it ift bie Herrfchaft ber S t o lle n bahin,

bie Suftgnten ihrer SBürbe fallen oon ihrer © efta lt herab. $u b eln b

oerfünbet E c c le s ia ihren S ie g , unb in

iljx

^auchjen ftimmen bie

S p ie le r

unb ^ufdjauer ein m it bem alten D fterliebe: (5l;rift ift

erftanben

. l)

D a § D r a m a ber D irigierrolle ift burd)au§ ernft unb roürbig

gehalten.2)

© § repräfentiert bie ÜbergangSperiobe oon ber geift=

1) Seiber ift ber ©djlufj unooUftänbtg, ba eine @<fe in ber .§anbf<$rift abgertffen ift. 2) 2)afj ber Krämer feine $rau prügelt, tann nicf;t bagegen fprecfyen.

(15)

lidjert D p er ju m geiftlidjen Sdjaufp iele.

iJiod) wirb fefjr ihel

lateinifdj in t|m gelungen, ja £)itt unb mieber erbrücft ber Iatei=

nifdje S e j;t ben beutfdjen; aber baS S tiicf ^at bod) fdjon einen

regelredjten S ia to g in ber 93oIJsfprad;e: er ift fu rj unb fen tig,

geigt nod) nidjtS non ber U m ftänblid)feit unb ber oft ermübenben

S reite ber fpäteren S p ie le : ber S id jter meibet nod) ganj moraIi=

fierenbe ©rgiiffe, beren bie S ra m a tite r beS 1 5 . unb beS beginnenben

1 6 . ^afir^unbertö gar rrid)t genug friegen tonnten: w ar er bod)

ficfjer, baff bie 3Sorfüljrung ber Seiben (Sfjrifti in fdjlidjter, ein=

fadjer Sßeife eine gew altige, reinigenbe SBirfung auf feine $u=

fdjauer üben muffte.

2Bir fel)en nur bie roidjtigften §a n b lu n g e n

non gefprodjenen SBorten begleitet; nebenfädjlidje roerben entmeber

unter Stittfdnoeigen ober unter A bfin gu ng eines <5f)orftüct'eS oott=

jogen.

S a S S p ie l ber S irigierrolte ift fein burdjauS fctbftänbigeS

9 S e rf: es t)at nielmetjr ftattlidje S t ü d e oft mörtlid) entlehnt.

SSorneljmtid) jroei Q u ellen finb in auSgebefyntem SRaffe hinein*

gearbeitet: ein S t . © a lle r ißaffionSfpiet unb — baS ift feljr be=

Seidjnenb für ben epifd)=bramatifdjen ßfjarafter beS Stüd'eS —

baS geifttidfe GspoS „bie © rlö fu n g ".

Qd; fage: e in S t . © alter

ißaffionSfpiel. S e n n fidjertid) rourbe nid)t b a§ au§ bem berühmten

iüofter ftammenbe S tü cf, roie eS SOtone herausgegeben, für unfer

S p ie l benutzt, fonbern eine ältere A eb a ftion beSfelben.

fja t bod)

and) fd)on SDtone erfannt, baf; jenes non i£>m ebierte S r a tn a bie

Überarbeitung eines älteren fein müffe. ©injetne breit auSgefüljrte

S c e n e n , fo bie L eitung beS S3Iinbgebornen nnb bas breimatige

Auftreten ber tUtaria -Stagbatena m it itjrer Söeltenluft, and) bie

moralifierenben 9teben beS AuguftinuS, nehmen fid; in bem fonft

fo fnapp gehaltenen unb m it nietem Satein untermifd)ten S ia lo g e

redjt fonberbar auS unb tragen alte 9Jfer!maIe fpäterer @infd)iebuitgen

an fid): fie finb eS and) gerabe, non benen fid) in bem alten

^ran ffu rter S r a m a feine S p u r fin bet.')

S i e erfte urfutiblidje 9iad)rid;t über bie A u fführung eines

geiftlidjen SdjaufpieleS in ^ ra n ffu rt (baS aber wofjt feine ißaffion

w a r ) 2) ftam m t aus bem ^ahre 1 4 5 6 ; über bie erfte A ufführung

1) Übrigens ift ciud) baS Euftretenlaffen ber ifiropljeten beS Eiten SeftamenteS leine Grfinbung »albemarS <t>gl. j. 58. baS SSenebiftbeurer SSeifmacfitSfpiet), tooljl ober ber ®ebcmtengang, ju bem er e§ »erroenbet.

2) 5ügt. bie ©inteitung ju ben Siodjricbten über Euffüfirungen geiftlicfier ©pieie in Srantjurt

(16)

einer fßaffion ßaben m ir fü r bag g a ß r 1 4 6 7 nur eine cßroni=

faliftße Stotig, bie aber, iroßbem bie übrigen Q uellen feßroeigen,

giemlicß fießer gu fein feßeint. ) C b aueß feßon oor biefem Qaßre

feit ben Stuffüßrungen unter S a lb em a rg Seitung bie $ a ffio n in

g ra n ffu r t gefpielt m ürbe? 3jcß möcßte e§ nießt unbebingt befaßen,

aber aueß nießt bireft oerneinen. ® a ß bie 9tat§queHen über folcße

feßmeigen (bie Siecßenbücßer beginnen feßon 1 3 4 8 , bie 23ürger=

meifterbüdßer 1 4 2 8 ) , ift lein birefter Seroeig bagegen, benn fie

ßaben roirfließ nießt für febe 2luffüßrung Stetigen. •)

©troag anbereg aber feßeint ficßerlidß bafür gu fpreeßen, baß

folcße ®arftetlungen aueß in ber fjroifcßengeit ftattgefunben ßaben

m üffen.

@ ä ift eine llrlu n b e auä bem

1 4 6 5 e r ß a lte n ),

in ber bie © t . SJticßaelg = Sruberfcßaft gu ^riebberg in

ber

Sßetterau oom ©rgbifcßofe oon SJtaing beftätigt roirb, bie

eg

fieß feit einiger 3 e it p r A ufgabe gemaeßt, am $ronIeicßnamg=

tage burcß ißre ÜCetlnaßme in co rp ore ben ipomp ber Ißrogeffion

gu erßößen unb im 2lnfcßluffe baran geiftlicße Sluffüßrungen gu

oeranftalten.

Sinn ift aug griebberg bie © irigierrolle eineg

ißaffiongfpieleg menigfteng

im Slugguge befannt, bereu ® r a m a

groeifelgoßne alg © ru n b la ge bag g ta n ffu rter >ßaffionSfpieI ßat.

U n b menn in biefer Keinen Sleicßgftabt ißaffiong=2tuffüßrungen

1 4 6 5 feßon im ©cßrounge m aren, fo follte m an m oßl anneßmeit,

baß fie aueß in $ r a n ffu r t, oon mo ja bie 21nregung offenbar

auggegangen, bam alg oon SSalbemarg

fe ite n

ßer noeß in

ber

Ü bung geroefen.

©dßroeigen jene Statgquellen über folcße — fo

möcßte m an benlen — , fo lan n bag baran liegen, baß ber Siat

fieß eben früßer nießt ßineinmifeßte.

Übrigeng ßat in g ra n ffu rt

allem 2(nfcßein nacß oor 1 4 7 0 feine 33ruberfcßaft fü r jenen

fpegiellen groeef beftanben.

U nb finb feßon oor ber ipaffiong=

auffüßrung oon 1 4 6 7 geiftlicße 2luffüßrungen urfunblicß begeugt,

fo m uß m an fieß boeß ßüten, biefe alg fßaffionen angufeßen; fie

roerben Sferanftaliungen Heineren © tile g gemefen fein unb anbere

© to ffe alg bie ißaffion beßanbelt ßaben

. ')

© e ß t m an bie Stotigen über $ran ffu rter Sluffüßrungen burcß,

fo erfeßeint a u ffä llig , baß fieß biefe auf bag ßalbe Siaßrßunbert,

1 a. a. D. 2) a. a. D.

3) Ciuartalbl. be§ ^ift. 23erein§ für ba§ ©rofjh- Reffen 1883 9ir. 1 unb 2, S . 7—10. S ie wirb noch 1513 erwähnt.

4) S3gl. bie gen. Einleitung ju ben 9iad;rid)ten.

(17)

über baS wir alfo unterrichtet ftnb, fetjr ungleich »erteilen. Außer=

orbentlicß lebhaft w ar ber © r a n g nach A ufführungen unb feine

S etß ätigu n g in ber 3 e it non 14 6 7 — 1 4 7 0 . A ltem Anfcheine nach

haben bie brei lyaßre hinter einanber mehrtägige A ufführungen

ftattgefunben unb auch für baS nierte m ar eine folche geplant,

burfte aber auf tBefeßl beä States nicfjt auSgefüßrt werben. © a n n

gehen 2 2 Jjaßre ° ß ne eine folche © arftetlu ng norüber, unb jeßt

folgen in ber 3 e it non 1 4 ^aßren wieber brei niertägige in ge=

meffenen 3w ifdjenräum en. ® a s haite offenbar auch feinen © ru n b

b a rin , baß für fo großartige A u fführungen nicht im m er gefdjidte

A rrangeure gu hoben w aren; berat bergleicßen gewaltige 33eran=

ftaltungen forberten oßne g ra g e , gumal bei bem m angelhaften

©cßaufpielerm aterial, baS gur V erfü gu n g ftanb, ein außergeroößm

lidjeS © efdjid beS SeiterS.

® « iMgtaitMatoi Äuffnljrungen. fimge« ^rnnfefurte Spul. 3 3 3

föießr a ls ßunbert $a ß re liegen gwifcßen ber A bfaffu ng be§

alten ißaffionSfpieleS unb ber erften wenigftenS chronilalifch be=

geugten A u ffüh ru ng.

3>n biefer 3eitfpanne ßat ba§ © r a m a

überhaupt in ber ©ntroicfelung einen gewaltigen © p ru n g »orw ärtS

gethan: © e r © ia lo g ift auSgebeßnter gew orben, bie fircßlicben

SSeftanbteile finb für gewöhnlich fehr gurüdgetreten, m an pflegt

bie H anblungen bem AnfcßauungSfreife ber .Sufcßauer mögtichft

angupaffen.

© abu rd) ift baS ©aitge bramatifch belebter, gugleicj)

aber auch breiter geworben; bie ernftgemeffene unb w ortlarge Auf=

füßrung m it breiter fircßlidher © ru n b lage ift gu einem lebenbig

bewegten unb wortreichen SSolfSbrama um geftaltet.

© ie fer ©efchm adsänberung gegenüber tonnten ficß bie nacß=

balbemarifchen © ra m a tifer nicht abweifenb »erhalten: hatten fie

bod) ein $ u b lifu m gu befriebigen, baS feinem in irgenb einer

©egenb © eutfcßlanbs an Allgem einbilbung nadßftanb.

© ie haben

berat auch

alte © r a m a »ielfadj geänbert unb auSgebeßnt: eS

m ußte an feßr »ielen © teK en aus ber alten fjo rm gewaltig ßerau3=

wachfen.

® ie © un tm e ber © ntw idelung beS ipaffionSbramaS in

$ r a n !fu rt ftellt baS © p ie l aus bem S a ß re 1 4 9 3 bar.

Saut

einer Siotig auf ber leisten © eite würbe bie H anbfdjrift iit bem

genannten Saßre »out ©erichtsfdjreiber SoßarateS Kremer fertig=

geftellt.

© ie ßat baS für geiftlic^e © p iele gebräuchliche ©cßm al=

folio=Heberegifter=$orm at m it altem ißergam enteinbanbe; baS erfte

(18)

unb ba§ leßte S ta tt enthalten geberproben , fol. 1 — 8 0 a finb

m it bem meift redjt teferlicßen Septe bebeeft, bem nur nodj roenige

teere S lä tte r folgen.

S a S © tü cf enbigt m it ber © ra b tegu n g , ift

alfo unootlftänbig, ba im übrigen ber ipian be§ alten © pieleS bei=

behalten ift, unb gu biefem gehörten ja notroenbig äluferfteßung unb

H im m elfahrt. Serm utliöß ßat ber ©cßreiber bei ber © rabtegu ng

ab-

gebrodjen, w eil ber ipiaß für ben 3teft nießt m eßr reichte. S a ß goßanneS

Krem er nießt ber S erfa ffe r, fonbern bloß Slbfdjreiber ift, beroeifen

bie uielen © cßreibfeßler, bie giemlicß gaßlreicßen SRißoerftänbniffe

unb feine feßr m angelhaften lateinifdjen Kenntniffe. sieben feinem

Sep te ftnben fieß häufiger am ßtanbe fleingefcßriebene lateinifdje

SRegiff eurb em erf un gen, unb groifeßen oerfdßiebenen © eenen Duer=

ftrieße1) oon einer anbern, gleidjgeitigen, feßr auSgefcßriebenen H anb,

offenbar eines © eiftlidjen; fie beroeifen, baß baS SRanuflript für

roenigftenS eine 2luffüßrung benußt ift, rooßl fü r bie oon 1 4 9 8 ,

unb ber bie Sem erfun gen unb ©trieße gemaeßt, roar ber 9iegen§

bei biefem S p ie l,

-öterfroürbig ift, baß unfer © tü d 1 4 9 3 abge=

feßrieben rourbe: fanb boeß erft im g a ß re oorßer eine Sluffüßrung

ftatt unb bie folgenbe erft fedjs g a ß re fpäter.

^cß glaube, baS

ift fo gu erllären.

S e i ber ipaffion oon 1 4 9 2 roar ein altes

© pem plar gebraueßt roorben, noiß oon 1 4 6 7 ßerftam m enb, baS

für bie fReuauffüßrung oon 1 4 9 2 oon bem SRegenS, goßartn

K olm effer, einem S ila r am Siebfrauenftifte, gaßlreidße 2lnbe=

rungen entroeber im Sep te felbft ober auf eingelegten S lä tte rn

(nadß 2lrt beS Sllsfelber © pieleS) erfaßren ßatte.

© ein e $a n b =

ßabung mußte baßer große Unbequemlicßleiten m it ficß bringen,

unb um biefe für bie ffu fu n ft gu oerm eiben, ließ m an baS

S r a m a 1 4 9 3 bureß jenen ©cßreiber fopieren, ber bei ber leßten

Stuffüßrung nacßroeislicß ber © eß ü lfe beS fRegenS roar.

S a m t

roäre baS © p iet in ber überlieferten gortn fdjon 1 4 9 2 aufgefüßrt

roorben; fießer ift baS fedjS $ a ß r e fpäter gefdßeßen.

U nb biefeS

S r a m a ift jebenfaHs nießt etroa eine birelte U m arbeitung beS

alten ber S irig ie rro lle: ißm lag feßon eine Überarbeitung beS=

felben gu © ru nbe.

© S läßt fieß baS leidjt naeßroeifen, unb groar

aus einer Sergleidjung m it bem Sltsfelber unb bem fpeibelberger

© piele.

Sffiir faßen: S i e brei ßaben, fo roeit es ftoffließ möglidß

1) ©te f>aben tneifienS nur ju bebeuten, bafi tyier oon ber jioeiten ßcinb gufä^e gem alt finb. ©ie finben fid; fol. 7 a oor August, d. apud Synag., 9 a tjinter Ju d e i m urmurant ebraice, 33b nad) selig m uset sin, 34a nad) sterben dot, 37b nad) sal is sin. ®te 9tcmbbemerfungen finb im £>rud in ( ) eingefd;toffen.

(19)

ift, bie metfien V erSanfänge ber D trigierrolle.

SBenn fie nun

aber atte brei übereinftimmenb einige wenige nidjt bringen, fo ift

bas bod) ein fidlerer B e w eis b a fü r, baf? biefe wenigen in ber

V o rla g e , bie atte brei benutzten, nicf;t meljr oorljanben w aren; ge=

rabe b a f tljre ß a ljl fo auferorbentlidj ftein ift, madjt biefen BeweiS=

grunb befoitberS fräftig.

$ h nen alten lag offenbar eine Um=

arbeitung beS Balbem arfdjen S p ie le s o or; unb biefe Um arbeitung

muff giemtid; beträchtliche Abw eidjungen oon bem alten S p ie le

aufgewiefen haben, befonberS 3 u fä|e-

D en n in mehreren fä lle n

ftim m en atte brei audj noch an Stetten überein, bie fidjer nicht

in bem U rbram a ftanben, häufiger groei; uub b a f im letjten f a l le

nidjt etwa bie Übereinftim m ung non abgefonberter B e n u fu n g ber=

felben D uette Ejerrüljrt, bewetft baS V orfom m en oon gemeinfamen

Stetten , bie an gleichem D r t ben V erSanfängen beS alten S p ie le t

oorgefeft finb.

S o llte nidjt etwa erft bas fr a n lfu r te r S p ie l oon 1 4 9 3

birelt ben beiben anbern fßaffionen a ls © ru n b lage gebient fa b e n ?

D a s tft unbebingt ju oerneinen.

D a fü r hat e§ otel ju oiet,

toaS fich ’ n feinem ber beiben anbern finbet. . @ S geigt bieS

fdjon bie oberflädjlidjfte V ergleidjung, namentlid) in ber Raffung

ber eigentlidjen SeibertSgefchidjte. SBann aber nun ift biefe Über=

arbeitung entftanben, bie allen breien a ls © ru n b la ge biente?

2<d) wage barüber folgen be, wie ich öen fe, nicht ungegrünbete

V erm u tu ng oorjubringen.

D e r fran kfu rter (Sljionift foIjan n eS £a to n iu S , langjähriger

D e la n be§ 93artfjolom äuSftifte§, giebt in A u fjeidjn u n gen , bie er

1 5 8 3 über bie Vergangenheit feiner V aterftabt nieberfdjrieb, b lo f

für bie A u fführungen oon 1 4 6 7 unb 6 8 bie .fa ljl ber S p ie le r

an unb sugleid) bie V a m e n ber ttleftoren, für baS erftere aud)

ben beS DarftetterS © ^ rifti, m it bem .fu fa f e , b a f biefe SDiänner

feinem S tifte angeljort.

2Sie fom m t er gerabe barauf, nur über

biefe S p ie le berartig genaue A ngaben ju m adjen, wo fidj bodj

in ben A lten feines S t ift e s , bie er fleifig benufte, leinerlei Auf=

jeidjnungen barüber finben, unb audj fonft niemanb oon früheren

ihm befannten ©efdjidjtsfchreibern iljrer ©rw äljnung tljut? O ffenbar

looljl beSljalb, w eil biefe SRänner im ©ebädjtniffe ber SDcitglieber

beS BartljoIom äuSftifteS fortlebten, unb baS w olji bodj nur wegen

djrer Verbieufte um bie geiftlichen S p ie le .

© S ift baljer eine

geroif nidjt a llju füljne B eh au p tu n g, w enn idj bem Sieftor beS

(20)

© pieleS oon 1 4 6 7 , © nolpßu S, unb m it ißm bem ® arfteß er g e fu ,

GroalbuS ® otten felb , bie Steformierung be§ gran ffu rter S}3affionS=

fpieleS gufd)rei6e, bie fid) in einer auSgiebigen Um arbeitung beS

alten Balbem arfcßen © pieleS äußerte.

U nb biefe U m arbeitung

mirb bann roieber jenen brei engoerbunbenen © p ielen , bem jüngeren

granffurter beS S o ß a m t ^ o lm effe r, betn Sllsfelber unb bem

Ifeibelberger gu © ru n b e gelegen haben.

^ eb en fa lls ift b a§ g ra n ffu rter © p ie l oon 1 4 9 3 gum minbeften

eine groeite umfangreichere Überarbeitung beS alten ber ®irigier=

rolle. 2öenn es biefeS and) größtenteils in fid; aufgenom m en ßat,

fo geigt es bod) eine gang anbere Sphpfiognomte.

3öaS in jenem

in groei SEagen aufgeführt rourbe, erfdjeint in biefem auf brei

oerteilt, unb geroiß fagt m an eßer gu menig a ls gu o ie l, roenn

m an behauptet, baß ftd; bie g a ß l

B erfe m eßr a ls oerboppelt

h a t, obgleid) bie ©efcßicßte beS goßam teS gang fortgefallen ift.

28a S aus oielen alten © eenen roerben fo n n te , m ögen folgenbe

B em erfungen oor Slugen füßren.

® a S alte © p ie l läßt SJtaria SJcagbalena ißr roitbeS Sßefen

— ßier nod) feufeßer a ls baS eßrroürbige Benebiftbeitrer — oßne

irgenb roeldje SBorte, bloß bureß ißr Sluftreten angeigen; au f ein

furgeS ©efpräcß m it SDtartßa folgt bann gleicß bie B efeßru ng burdj

bie ißrebigt beS §eila n b eS .

© an g anberS im jüngeren © piele.

Stießt weniger a ls breim al tritt bie © ü n b e rin auf unb giebt ißr

oerroerflicßeS SEreiben nid;t bloß burdj SJtienen unb B ew egungen,

fonbern and) burd) SBorte fu n b , eße fie geßeilt roirb.

(Sbenfo

maeßt fid) $ u b a S breim al m it ben g u b en gu tß u n , beoor er fie

gur © efangennaßm e füßrt.

© a r gewaltig feßeint bann bie ® ar=

ftetlung oon ber © efangennaßm e cm in bie Sänge gegogen.

§ ie r

geßt ber rote g a b e n beS alten ©pieteS unter ber SJtannigfaltigfeit

ber SBorte unb j3anbfungen öfter gang oerloren.

® e n n biefeS

© p ie l beßanbelt baS altes reeßt furg: roenn ißm audj bie rüßrenbe

BegrüßungSfcene groifdjen SpilatitS unb £erobeS eigen ift, fo feßlen

ißm bodj bie grim m igen © eiß le r m it ißren barbarifdßen Sieben,

es feßlen ißm audj bie betaillierten ÄreugigungSßanblungen unb

bie unflätigen SBorte bagu; eS feßlen ißm fdjließlidj bie oft bodj

etroaS langw eiligen moralifdßen Betrachtungen beS SluguftinuS,

bie ber fpätere m it anberen aus ber Überarbeitung beS © t . © alter

© pieleS ßinübergenom m en, ermeitert unb oeroielfältigt ßat.

@S

ßält audj SJtaß in ber S la g e ber © otteSm u tter, in benen ber

(21)

junge

gleichwie ber ätlsfelber T ra m a tifer fcfier fein ©nbe

fiitben fann.

T a g e g en muh m an unbebingt anerfennen, bah ba§ neue

T r a m a b a§ alte an bramatifcher Sebenbigfeit bebeutenb überragt.

® e r ©egenfai) gwifdjen bem §e ila n b unb ben 3 u b en ift bei jeber

©elegenljeit gehörig hertwrgehoben: nicht weniger a ls breim al geht

3>efu§ ben fgfeinben in ber © g n a g o g e m it feinen gewaltigen

^Sorten gu Seibe, unb mehrere nid^t ungefdjicfte, bramatifdje © riffe

ftetten bie Abfcheulichfeit ber §a n b lu n g e n feiner Söiberfacfer in

baS fcfärffte Sidft.

SRandje $ 'ß urett ftnb bagu h^rauSgearbeitet:

fo ber © pn agogu S unb SRaldjuS a ls Vertreter ber 3 e fu feinblichen,

ber Säufer beS ifila tu S unb Stifobemug a ls ber ihm freunblidjen

P artei.

(ftljaraktere öes jüngeren Spieles. Die Ausgabe ber DirtgterroUe. 3 3 7

T i e TirigierroIIe ift non 3 - © non f^icharb in feinem $rctnf=

furtifdjen Strcfiu 33b. I I I , 1 3 1 — 1 5 8 im 3 ß f)re 1 8 1 5 herausgegeben

worben, © ine fritifcfe SluSgabe fann m an oon biefem, fonft für

bie granffurter ©efcficfte höchft oerbienten Sltanne in jener g e it

nicht nerlangen.

© ie lä ft oieles gu wünfdjen ü b rig, nicht b lo f

in 33egug auf bie Sefu n g: bie gasreichen Stafuren unb bie 9tanb=

bem erfungen, beren 33ebeutung für bie fjorfcfjung oben bargethan

w ürbe, finb unberücffic£)tigt geblieben..

T i e Ä ollation oon griebrid) fßfäff in © erm an ia 2 5 , 4 1 7 ff.

oerbeffert nur einen ffeinen T e il ber gidjarbfdjen 3rrtü m er unb

giebt über bie ^an b fd jrift nichts oon SBert.

9Jtan w e rft, ißfaff

hat nur oom © tanbpunfte be§ Singuiften au§ bie 33ergleicj)ung

oorgenom m en, benn feine meiften Berichtigungen begiehen fich auf

baS übergefdjriebene o in ben beutfchen 3k rfen , währenb er bem

lateinifchen T e ste nur geringe 3fufm erffam feit gefchenft hat.

3 n ber folgenben A u sga b e finbet fich ber in ber Stolle un=

unterbrochen fortlaufenbe Tejrt auseinanber gegogen, ber Über=

ficftlichfeit halber, um eine F ühlung ber Berfe gu ermöglichen.

T i e F ühlungen oon ABirtl) unb Sftifchfacf w ürben beibe gegeben,

erftere lin fs , leftere recfts am Stan b e.’ )

© in 33ergeid;ni§ ber

2lbweidjungen f^idjarbS finbet fich am © d)luffe.

oon ift bie Bet roeitem forreftefte unb bie eitrig fachgemäße: 2öirtl; aßt bet feiner gählung nii^t bloß Hummern au§, fonbern sät)tt fogar eine ©pielanroeifung Q«r,r ^ ei'3anfang. ßeiber habe idj bei Slnfertigung meiner Tabelle bie SBirthfdje Zahlung gu ©runbe gelegt unb lonnte ba3 aud) nidjt meljr änbern.

(22)

S a g S p ie l oon 1 4 9 3 ift bisher noch nidjt publiziert @ 3 rourbe

burdj § . © ro tefe n b , früheren grantfurter S ta b ta rd jio a r, jetzigen

Ardjiobirettor in Schw erin, anS Sicht gezogen unb m ir für bie fper*

auSgabe in liebenSmürbigfter 9Beife referoiert. B eim Abbrucfe mürbe

nach benfelben © ru nbfäljen »erfahren roie bei ben übrigen S r a m e n :

S i e in ben Sirigierbem ertungen enthaltenen lateinifcfjen ©efätje

mürben ihrer faftifd^en Bebeutung entfprec^enb ebenfo hert,or=

gehoben mie bie beutfdjen B erfe. S a S BerzeidjniS ber Sefefehler

beS AbfdjreiberS ift hinten a n g eh ä n g t.')

S e n gran ffu rter S r a m e n mürbe ein gruppen* unb figuren*

reiches B ilb aus bem $ran ffu rter ftäbtifchen SKufeum im Abbrucfe

beigegeben.

© S ift befonberS baburd) m erfm ürbig, baf; eS bie

K reuzigung ßtjrifti in brei S ta b ie n auf bemfelben fpintergrunbe

in äufjerft djarafteriftifdjer SBeife barftellt.

SBir fönnen an ihm

eine lebenbige B orfteltung oon bem eigentümlichen S reiben auf

ber ißaffionS=BüIjne gew innen; benn ber fOJaler hot ficE» offenbar

auf baS engfte an baS S r a m a angefdjloffen.

3Kan fieht rechts ©Ijriftuä auf bem Kreuze in finnenber

S te llu n g ; eS fdjeint, a ls . ob er gerabe bie in ben ißaffioiten

üblidje Betrachtung über baS B o tt SSrael anftellt (o v o lc k , m in

z arte d iet e t c .) , mäljrenb brei ißerfonen eben Södher in baS

Kreuz bohren,

h in ter ihm fitjt rittlings ©iner auf bem fjo lze,

ber ben fjeitanb anfafjt, ihn augenfdjeinlidj nieberjiehen w ill

unb niotjl bie SSorte baz« fpridjt:

J e s u s , l a ß din sin g e n :

es g e t je t z t an lein, a n d er k lin g en .

Sin fS feljen mir bann bie Kreuzigung felbft im © a n g e. .ßtoei

D im ü h en liehen m it aller K raft ben .e in e n -A r m beS fjeilanbeS

m it einem S e ile zu bem für ben A a g e l geboljrten Sodje, ein

anberer hinbet weben bie Aiif.c feft, roä h ren b 'zw ei m it fjodj*

gefdjroungenen ja m m e r n bie A ä g e l einfdjlagen.

S n ber SÜcitte finben fid) adjt ißerfonen unter Anftrengung

aller K räfte m it ber Aufrichtung be§ Kreuzes befdjäftigt; ein

Krieggfnedjt fa t , um bie Schmerzen beS © efreu jigten zu erhöhen,

feine S ta n g e bem jjjeilanbe unter bie A djfel geftemmt.

1) 23ei ber ©uperretrifion ber $8er§gä£jlung im 9Jlanuffripte geigten ftc^ ein paar tiimer; ba fdjon bie Tabelle fertig mar, t)ätte eine Umänberung grofje 3Jlüf>e gemacht: id) babe baljer an ben betreffenben ©teilen bie SSerfe boppelt gegärt, fie aber burd) 23ud)- ftaben unterfd;ieben.

(23)

®ie Au sgabe bts jü itg ra n Sptetea. (Jitt f r a n k fu r te r ferju jigin tp M ü i. 3 . 3 9

® a j u bann bie oerfdjiebenen fftebengruppen. £ in f§ fjält ber

Genturio ju fßferbe m it feinem Knappen.

SDer 5Jiann neben

biefem in bäuerifdjer Siradjt ift offenbar ber g e b u e r © im o n , ber

baS $reu § Ijat tragen fjelfen.

S a n eb e n ift einer befdjäftigt m it

ber $jnfd)rift für b a§ fö'reuj; ein anbrer I)ält ifjm ba§ fEintenfafj.

Stuf ber redjten bann bie © ru ppe ber fpcttenben 3>uben.

SDer

fölann m it bem matlenben 33arte, bem 9iidjterftabe unb ber ge=

frönten Ä opfbebedung jroifdjen bem redjten unb bem mittleren

^ r e u je ift offenbar iß ila tu ä , bie beiben ^uben lin fs oon bem

mittleren Ä reuje werben 2lnn a§ unb ^aipfjaS fein.

33efonber§

djarafteriftifdj ift im 33orbergrunbe bie © ru ppe ber um ba§ Äleib

Gfjrifti raufenben unb roürfelnben £rieg §fn ed jte, uon benen einer

an ber Sßabe eine SBunbe fjat, an ber eine flie g e ifjr SBefen

treibt,

$ m |)intergrunbe lin fs oben fiefjt m an bie iEödjter oon

Ö erufalem , unb über ißilatuä bie © ru ppe ber trauernben SRarien.

b

ü

g

h

e

b

e

i

D E S D E U T S C H E N V E R E I N S

zur Förderung von S.;huic jung ...

— — ■ . ...

und

a llg c n Z ior

Bildung

i n L O D Z , f - ■

(24)

J > i c J i ' c i n k f i t v f c r d i r i g i e r r u l t e .

(2lu ä ber g r a n ffu r te r @ tabtbiM iot£)ef.)

I n c ip it o r d o s iv e r e g is tr u m d e p a s s io n e d o m in i,

ia P r im o ig itu r p e r s o n e a d lo c a su a c u m in s tr u m e n tis m u s ic a lib u s et c la n g o r e t u b a r u m s o lle m p n ite r d e d u ca n tu r . Q u o p e r a c t o su rg a n t

p u e r i c la m a n t e s : S i l e t e , s ile t e !

1 H o c c la m o r e fin ito A u g u s tin u s p r o p o n a t se r m o n e m q u i s e q u itu r : I r h e r s h a f , s t i l l i t u w e r n s h a l! 2 D a v id r e x r e s p o n d e a t : P e r c u s s u s s u m . I c h h e iz in D a v i d g o d i s k n e h t. 3 Is a c J u d eu s r e s p o n d e a t e i: S w i g a D a v id . 5 4 A u g u s tin u s a d S a lo m o n e m . 5 S a lo m o n d ica t. 6 B a n d ir Iu d e u s re s p o n d e a t. 7 It e m A u g u s tin u s a d D a n ie le m : D iz h ö r e t a lie g o d i s k i n t ! 8 D a n ie l s u rg a t e t d ic a t : P o s t s e p t u a g in t a e b d o m a t a — 10 e t d ic a t : N t i h o r t , w a z i c h u c h s a g e n so l. 9 Io s e p h Iu d e u s r e s p o n d e a t: S w i g a d o r ! w a z c la ff is d i i ?

(25)

10 Item A u g u s tin u s a d Z a c h a r ia m p r o p h e t a m : S t e t u f , lie r Z a c h a r i a s ! 11 Z a c h a r ia s p r o p h e t a r e s p o n d e a t : E x u l t a s a t is f i [ l i a ] — E t d ic a t : M it g a n t z im fliz e f r o u w e d i c h — 15 12 I a c o h Iu d e u s r e s p o n d e a t: W a z s e is d u , d u m m e r o d i l c r a g e ? 18 Ite m A u g u s tin u s : I r l u d e n , w a z d a u g u w e r s t r it ? 14 O see p r o p h e t a d ic a t : P o s t d u o s d ie s d o m in u s — I c h k ü n d e u c h a llin s u n d e r s p o t — l j A b r a h a m Iu d e u s r e s p o n d e a t: S w i g , u n s e le c lic h iz b a r n ! 20 18 Ite m A u g u s tin u s a d Ie r e m ia m p r o p h e t a m d ic a t : H e r I e r e m i a s , g u d i r m a n — 17 Ie r e m ia s p r o p h e t a d ic a t : D iz w o r t k ü n d e i c h u c’h s c h o n e — 18 L ie b e r m a n Iu d eu s r e s p o n d e a t: S w i g a , d u m e c l i c h e r m a n ! 19 Ite m A u g u s tin u s d ic a t : I r l u d e n , ir h a t s p e h e n m ü t ! 20 Y s a ia s p r o p h e t a d ic a t : D o m i n e , q u is c r e d i d i t — 25 E t d ic a t : W e r g e l o u b i t u n s , h e r r e , n ü z u h a n t — 21 M o sh e Iu d eu s r e s p o n d e a t: W a r z u is t d ie s e r e d e g u t ? 22 A u g u s tin u s c o n c lu d a t , Iu d e is d i c e n s : I r l u d e n , ir h a t w o l g e h ö r t . —

nii» tr?' ü A 11 c r a S e : o d i l — W f . a d e l, gaucfje; c r a g e , £ a l ä , atfo tooljt fooiet rote Srect^alä. — 15. b a r n , ßinb.

® aä SDvama beä Utittetatterä. 2. 2

(26)

22a H a c c o n c lu s io n e f a c t a p e r s o n e u n iv e rs a lite r c a n ta b u n t a n t ip h o n a m : P u e r I h e s u s p r o f i c i e b a t — 23 Ih esu s a u te m s u r g a t a l o c o su o e t v a d a t a d J o h a n n e m b a p tis ta m . Q u i a s p ic ie n s e u m c la m e t: E c c e a g n u s d e i e t c . 30 S e h t , d e r h e r r e l o b e s a m — 24 H o c r ig m o c o n p le t o d ic a t Ih esu s J o h a n n i: J o h a n n e s , lie h e n e v e m in — 25 Ioh a n n e s r e s p o n d e a t: E y m e is t e r h e r , [w a z g e r e s t d u ? ] 26 Ih esu s r e s p o n d e a t: N e y n , J o h a n n e s , l i e b e r m a g — 26a P e r s o n e c a n t a b u n t : B a b t i s t a c o n t r e m u i t — 85 27 I o h a n n e s a s p e r g a t a q u a m su p e r p e r s o n a m Ih esu . M a ie s ta s q u o ­ q u e c a n t e t : H i c e s t filiu s m e u s d i f l e e t u s ] ! E t d ic a t : S e h t , d iz is t m in z a r t e r s u n ! 27a H o c r ig m o fin ito p e r s o n e c a n t a b u n t :

A n n o h o m in is u sq u e T e , m i fili. 28 In te r im Io h a n n e s b a p t is t a v e n ia t a d H e r o d e m e t d ic a t e i: H e r o d e s k ü n i g r i c h e — 30 H e r o d e s fu r io s o a n im o d ic a t : W a s it i r , k n e h t e u n d m in e m a n ? io 81 U n u s se r v o ru m r e s p o n d e a t: H e r r e , d e s e n la n w i r n i e t ! sia H o c d ic t o s e r v i d u c a n t J o h a n n e m in c a r c e r e m s ta tim q u e p e r s o n e c a n t a b u n t a n tip h o n a m : A r g u e b a l H e r o d e m I o h a n n e s — 32 Ia m it a q u e a n g e lu s d u c a t Ih e s u m in d e se r tu m , e t S a th a n a s a ssit. O sten sis la p id ib u s d ic a t : D u h a s t g e v a s t i t —

26. 33on Ih e su s resp. bi§ 27 p erson am Ih e su auf 9iafur. — 26a. B a b tista mit brei iibergefcfjriebenen ÜDlufilnoten. — 31a. Io h a n n e s auf 3iafur. — 32. 93on d icat bi$ 82 a D u c tu s est Jh e su s auf Stafur.

(27)

32a H ic p e r s o n e c a n t a b u n t :

D u c t u s e s t J lie s u s — 38 Ih esu s r e s p o n d e a t S a th a n e :

S w i g , S a t h a n , u n g e t r u w e r w i h t ! ■<•> 34 D e in d e S a th a n a s d u c a t J h esu m su p e r d o liu m , q u o d p o s itu m s it

in m e d io lu d i r e p r e se n ta n s p in n a c u lu m t e m p li, e t d ic a t : B i s t d u d u g o d i s s u n , s o v a l —

35 Ite m Jh esu s r e s p o n d e a t S a th a n e :

U n n u z z e i s t d ir r e b o s e l i s t !

36 Ite m S a th a n a s d u c a t Ih e s u m a d a liu m lo c u m lu d i su p e r d o liu m r e p r e s e n ta n s m o n te m e x c e ls u m , u b i o s t e n d a t e i th e sa u r u m et o m n ia r e g n a m u n d i d ic e n s : S ic h d ie s e n s c h ä t z u n d d ie s e n h ö r t ! 37 Ih esu s r e s p o n d e a t S a t h a n e : L a z , S a t h a n a s , d ie r e d e l i n ! 37b H o c d ic t o S a th a n a s con fu su s r e c e d a t , e t a n g e li a c c e d e n te s a d Jh esu m m in is tre n t e i sta tim q u e p e rs o n e c a n t a b u n t u n iv e r s a lite r :

R e l i n q u i t e u m t e m p t a t o r — so 38 In te r e a S a lv a t o r v id e n s P e tr u m e t A n d r e a m v o c a b i t e o s a d a p o s t o -la t u m d ic e n s : Y e n i t e p o s t m e , f a [ c i a m v o s p i s c a t o r e s h o m i n u m ] ! I r h e r r i n , k ü m i t , f o l g i t m ir ! 39 A n d r e a s r e s p o n d e a t S a lv a t o r i: W i r f o l g e n , h e r r e , g e r n e d ir ! H o c d ic t o p e rs o n e u n iv e r s a lite r c a n t a b u n t v e r s ic u lu m h u n c : A d u n iu s v i s i o n i s v o c e m — v e l h a n c a n t h ip h o n a m : A m b u l a n s J h e s u s i u x t a — »5 40 S a lv a t o r c u m h ijs d u o b u s p r e c e d a t e t v id e n s B a r th o lo m e u m , M a t-th e u m , T h o m a m e t J u d a m d ic a t : Q u i s e q u it u r m e — I r h e r r i n , w e r m i r v o l g e t n a c h —

32a. D u ctu s est Jhesus mit iibergefcfiriebenen iDlufifnoteu. — 33. S w ig Sath an uu auf 9lafut. — 36. un diesen h ört auf SKafur. — 37. l i n , liegen, vulien. 39. A n d r e a s auf SKafur. — 40. SBon b u s in d uobu s bi8 42 I r m a g e , ir liebin auf SKafur.

Die ^ranhfurtcr DirigierroUc. 3 4 3

(28)

3 4 4 I I I . H b fla ffto n sfp b le . 41 D e in d e r e s p o n d e a t B a r t h o lo m e u s : D a s d u n w i r , h e r r e , s u n d e r w a n ! 42 It e m v id e n s filio s A lp h e i e t Z e b e d e i d ic a t : V o s a m i c i ete . I r m a g e , i r l i e b i n [ f r u n t m y n ] — 60 43 S y m o n r e s p o n d e a t : W a z d u g e b u d i s , d a z d u n w i r ! 44 C o lle c t is it a q u e o m n ib u s a p o s t o lis d ic a t e is I h e s u s : A m e n d i c o v o b i s e t c . I r f r u n d e , h ö r e t , w a z i c h u c h s a g e n ! 45 H o c d ic t o Jh esu s d ir ig a t v ia m su a m a d Iu d e o s . In m e d ia v ia a u te m sed en s c e e u s c la m a b it a d Ih e s u m d ic e n s : I h e s u f ili e t c . I h e s u C r i s t , D a v i d i s s ü n — 65 4i5 Ih esu s d ic a t c e c o : F r u n t , w e s m u o t e s d u m i r z u ? 47 C e c u s r e s p o n d e a t: H e r r e C r i s t , m a g iz g e s h e h e n — • 48 Ih e s u s t a n g a t o c u lo s c e c i , q u i v id e n s a g a t d e o g r a te s : I h e s u C r i s t , ic h d a n k in d i r ! 49 Ih esu s p r o c e d a t u lt e r iu s , u b i se d e a t c la u d u s , q u i d ic a t : E y a . h e r r e J h e s u C r is t — 50 Ih e s u s t a n g a t c la u d u m e t d ic a t : N u s t a n t u f , l i e b e r , u n d e g a n g ! 70 51 C la u d u s s u rg a t e t d i c a t : G e b e n e d i e t s i d e r g o t — 52 Ite m Ih esu s u lt e r iu s p r o c e d a t , u b i le p r o s u s s e d e a t , q u i d ic e t : I h e s u , r e h t e r h e ila n t — 68 Ih esu s t a n g a t le p r o s u m . L e p r o su s a u te m v id e n s se m u n d a tu m d i c a t : G e l o b e t sis d u , h e y l a n t —

-54 It e m Ih esu s u lte riu s p r o c e d a t e t in v e n ia t m u tu m s e d e n te m in v ia , c u iu s a u rib u s d ig it o s im p o n a t, e t m u tu s s ta tim s u rg a t d ic e n s :

(29)

55 H ic J o h a n n e s m itt a t a d J h esu m d ic e n s : I r s e l i g e n f r u n d e , [ g e h i t h i n ] — 75 56 D is c ip u lu s r e s p o n d e a t : D a z d ü n w ir [ g e r n , w y ß g o t ] ! 57 D is c ip u li a d J h e s u m : H e r r e , w i r s in [ h e r g e s a n t ] — -58 Ih esu s r e s p o n d e a t: D a s u l li t ir — 59 D is c ip u lu s J o h a n n i r e n u n c ie t: D e r h e r r e J h e s u s h ie z d ir s a g e n —

60 Ite m Jh esu s a p p ro p in q u a n s lo c o Iu d e o r u m in v e n ia t in firm u m ia c e n t e m in l e c t o , c u i d ic a t : S i e c h e r m a n , d u s a g e m ir — 6t R e s p o n d e a t in firm u s: E y a h e r r e , m o h t e iz w e s in — 62 D ic a t e i J h e su s: F r u n t , n ü s t a n t u f u n d e g a n g ! so 63 In firm u s t o lla t le c tu m . Q u o d v id e n te s Iu d e i v e n ia n t a d eu m d ic e n t e s , S y z e k y n t : S a g e a n , s a g e a n , d u d u m m e r m a n — 64 R e s p o n d e a t , q u i san u s fa c t u s e s t: I c h e n w e iz n it r e h t e , w e r e r w a s ! I u d e i r e v e rta n tu r a d lo c u m su um . Ih esu s q u o q u e r e c ip ia t se in l o c o , d o n e c o r d o eu m ite ru m ta n g a t. 65 H ic c o n v iv iu m H e r o d is in c ip ia t, e t filia c o r a m d is c u m b e n t ib u s s a lte t e t lu d a t c u r iz a n d o ; e t c u m s a tis fu e rit, H e r o d e s d ic a t p u e l l e : D o h t e r , lie b e d o h t e r m in — 66 P u e lla d ic a t H e r o d i: D e s d a n k e i c h , r i c h e r k n n i g , d ir ! 67 H o c d ic t o p u e lla v a d a t a d m a tr e m e iu s , q u e s p e c ia lit e r c u m d o m in a b u s s e d e a t , e t d ic a t e i: F r a u w e m u t e r , g i p m ir r a t — • 85 55. 23on I r seligen bi§ 59 h iez dir sagen auf 9tafur. — ßujifdjen 59 unb 60 burd; bie Dlafur eine Sücfe entftanben. — 63. S y ze k y n t am fftanbe mit 33ermeifung§jeidjen.

(30)

3 4 6 I I I . D ie ^Jctfftonarpiele 68 - R e g in a r e s p o n d e a t p u e l l e : D o h t e r , lie r d a f o l g e m ir — 69 P u e lla r e v e r ta tu r a d H e r o d e m e t d ic a t e i: H e r o d e s k u n i g r i c h e — • 70 H e r o d e s r e s p o n d e a t: S a g r o z e n k a n iz n ih t g e s in — 71 P u e lla d i c a t : S a is t m in w u n k s i r l o u b i t — 7-2 H e r o d e s h a c p e t ic io n e a u d it a tris tis r e s p o n d e a t : E y d o h t e r , w e s h a s d u b e g e r t ! 90 73 Ite m H e r o d e s d ic a t s e r v is : W a s it i r , k n e h t e u n d m in e m a n ? 74 S ervu s r e s p o n d e a t: D a z s a l , w e iz g o d , h e r r e , s in ! 75 Ia m serv u s a lla t o c a p it e J o h a n n is d ic a t p u e lle :

J u n g f r a u w e , n e m e t [ d is e n f i s c h ] ! 76 P u e lla g a v is a d ic a t b is v e l t e r : W o l m i c h , w o l — ■ 76a M o rtu o it a q u e J o h a n n e d is c ip u li su i p o r t e n t e u m in p h e r e tr o a d s e p u lc h r u m c a n t a n t e s : E e c e q u o m o d o m o r i t u r i u s t u s ! 95 76b I u d e i c a n t a b u n t e b r e ic e . 77 H o c p e r a c t o s u rg e t ite ru m Jh esu s e t v e n ie n s a d J u d e o s c a n t a b it : Q u i m a n d u c a t c a r n e m m e a m — I r J u d e n , s t i l l e t u w e r n s h a l! 78 K a lm a n Iu d e u s r e s p o n d e a t: S w i g , d u b i s t e in d u m m e r m a n ! 79 Ih esu s d ic a t : I a h ö r t , w a z i c h u c h s a g e n s o l ! 80 Ite m K a lm a n Iu d eu s r e s p o n d e a t: N u s a g e m i r , d u d u m m e r m a n — ioo 71. Smt P u e lla 6iS 76 W o l m ic h , w o l auf Mafur. — 74. 51m Staube S ervi H e ro d is. — 76b. Iu d e i c. ebreic am Staube mit BerroeifungSjeidien.

(31)

8ib Ih esu s d ic a t : S e h t , d e r h e y l i g e A b r a h a m — 82 Ite m M a n n es J u d eu s r e s p o n d e a t: W i e is t d ie r e d e s o g e s t a l t ! 83 It e m J h e s u s : J a , i c h s a g e u c h [ v o r w a r ] — 84 Ite m M a n n e s : W a r z o is t d is e [r e d e g u t ] ? 85 H ic I u d e i q u e ra n t la p id e s q u a s i Ih e s u m v e lin t la p id a r e , e t d ic a t I h e s u s : G u t e w e r g h a n i c h g e t a n — 105 ö5b H o c d ic t o r e c e d a t Jh esu s a Iu d e is e t r e c ip ia t se in l o c o , u b i m o r a m fa c ie t . 86 H ic M a r ia M a g d a le n a h a b it u s u p e r b o a r r o g a n te r in c e d a t , e t d ic a t e i M a r th a : M a r ia , l ie b e s w e s t e r m in — 87 M a r ia r e s p o n d e a t: S w i g d u , li e b e s w e s t e r ! 88 H oc. d ic t o Ih esu s v e n ia t p r e d ic a n d o s ic : I r s e l i g e n l u t e , ' i r g o d i s k i n t —

89 H o c fin ito Ih esu s u lte r iu s p r o c e d a t , u b i ite ru m p r e d ic a b it s ic : S e l i n g s in t d ie a r m e n — 90 H o c se r m o n e c o n p le t o a n c illa M a r th e n o m in e N a r c illa s u rg e t e t c la m e t s ic : A n t ip h o n a m : B e a t u s v e n t e r , q u i t e p o r t [ a v i t ] ! n o G e b e n e d ie t is t d e r l i b — 91 R e s p o n d e a t J h e s u s : I a , d a z h a s d u r e h t e i r g e b i n ! 91a H o c d ic t o p e rs o n e c a n ta b u n t: M ir a b a n t u r — > 92 S ta tim q u e M a r ia M a g d a le n a d ic a t M a r th e : S u s t e r M a r t h a , l o s e m ir ! JDte .f r a n k f u r t e r © ir ig t e r r o lle . 3 4 7

(32)

93 M a r th a r e s p o n d e a t :

U n s e r h e r r e J h e s u s ,C r is t. — n s 94 H o c r ig m o fin ito v e n ia t re g u lu s a d J h esu m d ic e n s :

J h e s u , h e i l e c l i c h e r C r is t — 95 R e s p o n d e a t e i J h esu s: D e s g e l o u b i n w o l t i r n ih t v e r ie h in — 96 D ic a t r e g u lu s : E y h e r r e , b a ld o k u m h in a b e ! 97 It e m Jh esu s r e s p o n d e a t: N u g a n g h e y m ! i c h s a g e n d ir — 98 R e g u lu s a g a t d e o g r a t e s : G e b e n e d ie t s i d e r g o t — 120 99 H o c d ic t o r e g u lu s a d p r o p r ia r e v e r t a t u r , e t se r v i in m e d ia v ia o c c u r r a n t e i d ic e n te s : W i r d u n d i r , k u n i g h e r r e , k ü n t •— H o c d ic t o re g u lu s d e p o n a t p a lliu m su u m e t d e t servis. 100 H ic L a z a r u s e g r o ta n s a p p a r e a t e t m itta tu r n u n c iu s a d J h esu m q u i d ic a t : J h e s u s h e r r e [ d u v i l g u d e r ] — 101 R e s p o n d e a t J h e su s: D i e s u c h e d e n it [ e n t z i e h e t s ic h ] •—

102 H ic L a z a r u s s e p e lia t u r e t I u d e i assin t, q u i cu m M a r th a re v e rta n tu r L a z a r o se p u lto . S ta tim q u e Ih esu s c a n t a b it a n tip h d n a m :

L a z a r u s a m ic u s n o s t e r d o r m i t e t c . E t d ic a t : U n s ir f r u n t , h e r L a z a r u s — 125 103 R e s p o n d e a t J a c o b u s m a io r a p o s t o lu s : S l e f e t e r , s o w e iz i c h w o l , d a z e r g a r [ b a l d e g e n e s e n s o l ] ! 104 S ta tim q u e d ic a t T a t h e u s : S a g e n w i r v r o l i c h e d a r !

93. U n se r auf 9tafur. — 95. $)en ©lau&en baran rooUt ifjr nicf)t befennen. — 101. K e sp o n d ea t Jhesus Bis 102 sep u lto auf 9tafur. — £ i e Ärartf^cit läuft nicfjt auf ben Xob IjtnauS. — 103. d az er g a r Ijalb au§rabiert.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Unfere SSeßrntadjt 3. iennt ben Begriff ber Sömmerung recht gut. g u t bie S u ftw a ffe ift bie gtage Wichtig, wie lange für einen glugzeugfüßter nocß nach

ließ gu bem Drama um. Wenn fid) aueß ßier ber Dicßtet nießt frei oon pßüofopßifcßen lluseinanberfeßungen maeßen formte, bie bie hoben 2(nforberungen, bie bas

je zwierciadło, ogląda obserw ator przez szkło oczne z górnej części studni. Wielką niedogodnością tego teleskopu je s t to, że służyć on może tylko do

żone, ubarwienie błękitno - srebrzyste. Gdy młode osobniki porzucą powierzchnię wód i skryją się między nadbrzeżne skały, powoli zatracają cechy, które

nießt bie au§länbif(ße ©efeßgeBung Beeinfluffen wirb, weliße aBer Beftimmcnb ift für ben 3 uderßanbel ber Sßelt. Belaftet, eine Saft, weliße in ber Sonlurrcnj

Autor niniejszego opracowania ani Dom Maklerski PKO Banku Polskiego lub jakiekolwiek osoby reprezentujące Dom Maklerski PKO Banku Polskiego nie ponoszą odpowie- dzialności za

III Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych w Zespole Szkół Ogólnokształcących Nr 2 im. Jadwigi Królowej w Nowym Targu /LOD/ rozszerzenia: geografia, j.angielski.

&#34;Czy jesteś za zmianą granic Miasta Sanoka polegającą na włączeniu do Miasta Sanoka obszaru sołectwa Bykowce, sołectwa Czerteż, sołectwa Międzybrodzie,