WpáynĊáo: 10.10.2019 Zaakceptowano: 17.03.2020
Prace i Studia Geograficzne
ISSN: 0208–4589; ISSN (online): 2543–73132020, t. 65.2, s. 71–79
Iwona SAGAN
Uniwersytet GdaĔski
Wydziaá Oceanografii i Geografii e-mail: iwona.sagan@ug.edu.pl ORCID: 0000-0001-6363-3831
KRYZYS PRZESTRZENI CZY JEJ RENESANS
W BADANIACH GEOGRAFII SPOàECZNO-EKONOMICZNEJ?
Crisis or renaissance of space in socio-economic geography studies?
Zarys treĞci: Kanwą do rozwaĪaĔ nad rolą i znaczeniem koncepcji przestrzeni we wspóáczesnych badaniach
geo-grafii spoáeczno-ekonomicznej byáa opublikowana w 2003 roku ksiąĪka Andrzeja Lisowskiego, poĞwiĊcona kon-cepcjom przestrzeni w geografii czáowieka. Dynamika przemian spoáecznych minionych dwudziestu lat sprawiáa, Īe wiele z ówczesnych podejĞü, bĊdących nowatorskimi i kontestującymi stary, modernistyczny paradygmat nauki naleĪy dziĞ do klasycznych sposobów interpretacji przestrzeni w geografii. Ewolucja sposobów interpretacji i rozumienia przestrzeni zostaáa m.in. zilustrowana na przykáadzie koncepcji miejsca. Rozwój i popularyzacja tej koncepcji posáuĪyáy równieĪ za przykáad wkáadu geografii spoáeczno-ekonomicznej w poznawczy i metodologicz-ny rozwój inmetodologicz-nych dyscyplin spoáeczmetodologicz-nych. Kierunki przemian przestrzeni fizycznej, spoáecznej i ekonomicznej zostaáy przeĞledzone w skali lokalnej na przykáadzie zmian form i funkcji przestrzeni publicznej oraz w makroskali na przykáadzie znaczenia konkretnej, rzeczywistej przestrzeni w globalnej sieci przepáywów. RozwaĪania porusza-ją równieĪ tak historycznie, jak i aktualnie obecny w naukach spoáecznych problem deformacji obrazu rzeczywi-stej przestrzeni w celu uzyskania spoáecznie poĪądanej jej percepcji i waloryzacji.
Abstract: Andrzej Lisowski’s book on the concept of space in human geography published in 2003 was the
canvas for reflection on the role and meaning of the concept of space in contemporary socio-economic geo-graphical research. The dynamics of social change in the past twenty years have meant that many of the ap-proaches of that time, being innovative and contesting the old, modernist paradigm of science, today belong to the classic ways of interpreting space in geography. The evolution of space interpretations and understand-ings has been illustrated on the example of the concept of place. The development and popularization of this concept may be also used as an example of the contribution of socio-economic geography to the cognitive and methodological development of other social disciplines. Ongoing changes in physical, social and eco-nomic space have been traced based on changes of public space forms and functions changes and in a macro scale, on the example of a meaning of particular, real territory in the space of global flows. The problem of the deformation of real space image in order to obtain its socially desirable perception and valorisation is also discussed. The problem has been historically and is currently present in social sciences.
Sáowa kluczowe: koncepcja przestrzeni, metodologia, geografia spoáeczno-ekonomiczna, region, miejsce,
przestrzeĔ publiczna
PrzestrzeĔ jest terminem, który moĪna odnosiü do róĪnych zjawisk w nauce, komunikacji i do-Ğwiadczeniu Īycia codziennego. Z tego wzglĊdu jego definicyjne ujĊcie jest praktycznie niemoĪliwe, a jeĞli juĪ podejmujemy taki trud, to wymaga on ogromnej pracy systematyzującej i interpretacyjnej.
Takiego zadania podjąá siĊ Andrzej Lisowski (2003) juĪ niemal dwie dekady temu, publikując najobszerniejsze do dzisiaj w polskiej geograficznej literaturze naukowej opracowanie, systematy-zujące koncepcje przestrzeni. Geograficzna perspektywa jest niewątpliwie predestynowana do dys-kusji nad rozumieniem pojĊcia przestrzeĔ, bowiem sama dyscyplina zrodziáa siĊ z potrzeby pozna-nia i opisapozna-nia przestrzeni. PrzestrzeĔ byáa u podstaw powstapozna-nia dyscypliny i nadal stanowi konsty-tutywny element badaĔ geograficznych.
A. Lisowski dokonuje przeglądu koncepcji przestrzeni funkcjonujących i wykorzystywanych w nauce. Na tym tle formuáuje typologiĊ przestrzeni w ujĊciu geografii spoáeczno-ekonomicznej. Szeroki kontekst interpretacyjny pozwala uchwyciü specyfikĊ podejĞü wáaĞciwych badaniom spo-áeczno-ekonomicznej geografii. Zaproponowana analiza rysuje záoĪony, wieloaspektowy wymiar tych pojĊü, dowodząc szczególnej otwartoĞci dyscypliny i ukazując jej syntetyzujący charakter. Minione dwie dekady udowodniáy, Īe dziĊki tym cechom geografia spoáeczno-ekonomiczna w peáni odnalazáa siĊ w dziedzinie nauk spoáecznych, systematycznie poszerzając swoje pole ba-dawcze. RozwaĪania A. Lisowskiego nad róĪnym podejĞciem do definiowania przestrzeni – przez geografiĊ fizyczną i spoáeczno-ekonomiczną – dostarczają cennych podstaw teoretycznych pozwa-lających zrozumieü kierunki ewolucji badaĔ geograficznych. Instytucjonalny podziaá dyscypliny, który obecnie dokonaá siĊ w Polsce, wynika miĊdzy innymi z róĪnego konceptualnie traktowania przestrzeni i jej cech Ğrodowiskowych, a co za tym idzie – z wykorzystywania róĪnej metodologii badawczej. Jak dowodzi A. Lisowski (2003, s. 20), o ile geografia fizyczna okreĞla swój przedmiot badaĔ poprzez cechy i wáasnoĞci materialnych skáadników powáoki ziemskiej, o tyle geografia spoáeczno-ekonomiczna definiuje przedmiot badaĔ poprzez relacje. RelacyjnoĞü stanowi istotĊ badaĔ, ale teĪ czynnik zmuszający do ciągáej ewolucji pola badawczego dyscypliny.
PodjĊte przez A. Lisowskiego studia nad ewolucją koncepcji przestrzeni, mając wartoĞü doku-mentującą kierunek przemian dyscypliny, stają siĊ jednoczeĞnie inspiracją do kontynuacji analiz zmieniających siĊ podejĞü, a tym samym do ponownego zadania pytania o to, czym jest przestrzeĔ i jak ją rozumieü i definiowaü. Dynamika przemian spoáecznych minionych dwudziestu lat sprawi-áa, Īe wiele z ówczesnych podejĞü, bĊdących nowatorskimi i kontestującymi stary, modernistyczny paradygmat nauki, naleĪy dzisiaj do klasycznych sposobów interpretacji przestrzeni w geografii.
Typologia koncepcji przestrzeni zaproponowana przez A. Lisowskiego bazuje na pojĊciu prze-strzeni realnej, wyróĪniając w jej áonie przestrzeĔ fizyczną i niefizyczną. Ta druga wiąĪe pole ba-dawcze geografii spoáeczno-ekonomicznej ze spoáecznym wymiarem rzeczywistoĞci. Autor wy-róĪnia w obrĊbie przestrzeni niefizycznej przestrzeĔ ekologiczną, kulturową i spoáeczną. Interesu-jące jest dokáadniejsze przyjrzenie siĊ interpretacji tak zdefiniowanych przestrzeni, wyznaczają one bowiem kierunki rozwoju wspóáczesnych badaĔ geografii spoáeczno-ekonomicznej.
REGION I MIEJSCE – KONCEPCJE SPOàECZNIE POĩĄDANE
Zmieniające siĊ perspektywy definiowania przestrzeni wynikaáy i jednoczeĞnie determinowaáy sposób ujmowania i analizy badanej rzeczywistoĞci. Dynamika przemian spoáeczno-gospodarczych
powodowaáa, Īe cechy uchodzące za kluczowe w danym okresie schodziáy na plan drugi, ustĊpując miejsca innym, znacznie wyraĨniej obecnym w kolejnym etapie rozwoju (Sagan 2004). Proces ten najlepiej czytelny jest na przykáadzie geograficznych badaĔ regionalnych, mających kluczowe zna-czenia w tematyce badawczej dyscypliny. RóĪne definiowanie przestrzeni skutkowaáo formuáowa-niem kolejnych analitycznych koncepcji regionu, które z kolei wymagaáy ewolucji podejĞü metodo-logicznych. Najbardziej skrótowo ewolucjĊ tĊ moĪna opisaü jako przejĞcie od metodologii pre-modernistycznych, którym wáaĞciwe byáo podejĞcie chorologiczne, poprzez epokĊ nowoczesnoĞci z dominującą metodologią neopozytywistyczną, do refleksji po-modernistycznej, wprowadzającej wieloĞü wzorców interpretacji nawiązujących do tzw. spoáecznego (social turn), a nastĊpnie kultu-rowego zwrotu (cultural turn) w naukach spoáecznych. Wymiary spoáeczny i kulturowy, które jeszcze na początku XXI wieku byáy przedmiotem dyskusji metodologicznych, dzisiaj nie tylko stanowią kluczowe elementy analiz spoáeczno-ekonomicznych, ale weszáy do kanonu praktyk pla-nistyczno-przestrzennych. Koncepcja miejsca, o której pisze A. Lisowski jako o specyficznie defi-niowanej przestrzeni kulturowej, staáa siĊ narzĊdziem efektywnego zarządzania lokalnoĞcią wyko-rzystywanym przez planistów.
Kariera (jeĞli moĪna uĪyü takiego okreĞlenia) koncepcji miejsca jest dobrym przykáadem migra-cji pojĊü miĊdzy dyscyplinami, a takĪe miĊdzy nauką a praktyką Īycia spoáeczno-gospodarczego i wynikającej z nich zmiany lub poszerzenia oryginalnego znaczenia. Generyczne rozumienie miej-sca to okreĞlenie geograficznej lokalizacji czy teĪ obszaru porównywalne do rodzajowego rozu-mienia terminu region. PodejĞcia humanistyczne w geografii spoáeczno-ekonomicznej nadaáy temu pojĊciu nowe, poszerzone znaczenie koncepcyjne. To nowe rozumienie miejsca odwoáuje siĊ do kulturowych i subiektywnych znaczeĔ. Y.-F. Tuan (1977) i E.C. Relph (1976) osadzają proces powstawania miejsca i jego specyfikĊ w fenomenologicznym doĞwiadczeniu jednostki, na które skáadają siĊ percepcja miejsca, toĪsamoĞü i identyfikacja terytorialna, jak równieĪ subiektywna i symboliczna pamiĊü miejsca. Te gáĊboko humanistyczne interpretacje zrodzone na gruncie geo-grafii spoáeczno-ekonomicznej szybko zyskaáy popularnoĞü w naukach ekonomicznych i innych dyscyplinach spoáecznych, takich jak socjologia, psychologia czy pedagogika. W ekonomii kon-cepcjĊ miejsca wykorzystano do wyjaĞniania procesów ekonomicznych, które – jak zaczĊto dowo-dziü – powinny byü spoáecznie i kulturowo zakorzenione w danej lokalnoĞci, aby móc osiągnąü poziom globalnej konkurencyjnoĞci. Subiektywne wartoĞci i znaczenia zaczĊáy byü przekáadane na wymiar ekonomiczny. Stąd byá juĪ tylko krok do wdroĪenia koncepcji miejsca do polityk regional-nych i lokalregional-nych, do strategii rozwoju zakáadających koniecznoĞü transformacji, czĊsto nowo utwo-rzonych jednostek terytorialno-administracyjnych, w peáne spoáecznych znaczeĔ i wartoĞci miej-sca. Ten skrótowy obraz ewolucji koncepcji miejsca dowodzi, Īe uksztaátowane lub wzbogacone o nowe wymiary na gruncie geografii koncepcje analityczne niejednokrotnie byáy adaptowane do potrzeb innych dyscyplin. Poddaje to zatem w wątpliwoĞü jednoznaczne stwierdzenia A. Lisow-skiego (2003), zresztą inspirowane wypowiedziami takich autorytetów, jak m.in. D. Harvey, iĪ geografia jest dyscypliną pozbawioną wáasnego aparatu teoretyczno-analitycznego. Zdaniem au-torki to syntetyczny charakter dyscypliny przekáadający siĊ na horyzontalnoĞü ujĊü sprawia, Īe szerokie idee formuáowane na gruncie geografii w sposób naturalny stają siĊ czĊĞcią domeny ba-dawczej nauk analitycznych, przybierając na ich gruncie znacznie wĊĪszy, ale tym samym bardziej dookreĞlony i operacyjny charakter.
PrzestrzeĔ spoáeczna, której A. Lisowski poĞwiĊca w swej ksiąĪce najwiĊcej uwagi, jest bez wątpienia koncepcją niezwykle záoĪoną i dynamicznie zmieniającą swój zakres definicyjny. Tempo wspóáczesnych przemian spoáecznych skáania do szczególnej refleksji nad rozumieniem jej charakteru.
PRZESTRZEē PUBLICZNA JAKO SYNEKDOCHA PRZESTRZENI SPOàECZNEJ
Koncepcja przestrzeni spoáecznej próbuje uchwyciü charakter i intensywnoĞü relacji miĊdzy-ludzkich, które realizują siĊ w realnej przestrzeni. Problem wzajemnego przenikania siĊ spoáeczne-go ksztaátowania struktur przestrzennych i przestrzennespoáeczne-go ksztaátowania struktur spoáecznych to-warzyszy dyskusji nad naturą przestrzeni spoáecznej. ZaáoĪenie, Īe przestrzeĔ nie jest pasywna w ksztaátowaniu struktur spoáecznych, jest przykáadem kolejnej koncepcji ksztaátowanej i silnie rozwijanej na gruncie badaĔ geografii spoáeczno-ekonomicznej. Dowodzą tego liczne studia po-ĞwiĊcone konfliktom nieodáącznie związanym ze spoáeczną produkcją i konsumpcją przestrzeni. NaleĪy w tym miejscu podkreĞliü, Īe nie chodzi tu jedynie o konflikty miĊdzy róĪnymi grupami spoáecznymi, lecz o konflikty pomiĊdzy róĪnymi formami i koncepcjami zagospodarowania i uĪyt-kowania przestrzeni. Odwoáując siĊ do terminologii H. Lefebvre’a (2009), przestrzeĔ reprezentacji, bĊdąca produktem codziennej aktywnoĞci i doĞwiadczenia jej mieszkaĔców, czĊsto zderza siĊ z oficjalną, publiczną reprezentacją przestrzeni zaplanowanej i urządzonej zgodniej z wizją hege-mona. Zderzenie to moĪe doprowadziü do powstania nowego typu przestrzeni spoáecznej, w której formalne zasady urządzenia i wykorzystania zostają przeáamane i przeksztaácone na rzecz nowych, czĊsto nieformalnych, a spoáecznie poĪądanych form jej uĪytkowania.
ZáoĪony proces ksztaátowania siĊ przestrzeni spoáecznych, jako produktu nieustannie zmieniających siĊ struktur i relacji spoáecznych, jest najbardziej czytelny na przykáadzie przemian przestrzeni publicz-nych. Fizyczna forma przestrzeni publicznych jest odzwierciedleniem stosunków spoáecznych panują-cych w danym miejscu i czasie. Budowa lub przebudowa przestrzeni publicznych sáuĪy demonstrowa-niu charakteru wáadzy i jej relacji ze spoáeczeĔstwem. Sposób jej urządzenia moĪe z jednej strony wy-nikaü z porządku spoáecznego, a z drugiej strony – wytwarzaü i reprodukowaü ten porządek.
PrzestrzeĔ publiczna jest teĪ depozytariuszem wartoĞci kulturowych danej spoáecznoĞci. Sposób zaprojektowania i urządzenia przestrzeni publicznej jest symbolicznym odzwierciedleniem idei, pamiĊci, wyobraĪeĔ, oczekiwaĔ spoáecznych w odniesieniu do jej charakteru w konkretnym czasie i miejscu. Podstawowe wartoĞci symboliczne reprezentowane przez i w przestrzeni publicznej czĊ-sto są przyczyną konfliktów i publicznych negocjacji, które z kolei wpáywają na to, jaki ostatecznie fizyczny charakter ta przestrzeĔ przyjmie.
Dobrą ilustracją tego dialektycznego procesu ksztaátowania przestrzeni publicznych są historie obecnoĞci w nich graffiti – w wymiarze estetycznym, czy teĪ deskorolkarzy – w wymiarze uĪyt-kowym. Obydwie formy najpierw niechciane i niedozwolone, w wyniku spoáecznej kontestacji i negocjacji zaczĊáy byü w sposób zamierzony wykorzystywane do ksztaátowania przestrzeni pu-blicznych, by osiągnąü efekt zarówno ich spoáecznej otwartoĞci, jak i otwartoĞci wáadzy na potrze-by spoáeczne. Graffiti twórców tej miary, co Banksy, zaczĊáo potrze-byü zamawiane przez miasta jako element podnoszący atrakcyjnoĞü ich przestrzeni. W licznych przestrzeniach publicznych zaczĊto projektowaü miejsca specjalnie urządzone na potrzeby deskorolkarzy, których wyczyny budują klimat teatru ulicznego (Sagan 2017, s. 134).
Wspóáczesne przemiany przestrzeni publicznej niewątpliwie zachodzą pod wpáywem procesu neoliberalizacji stosunków spoáecznych i konsumpcjonizmu jako dominującego stylu Īycia. A. Lisowski (2003, s. 170) zauwaĪa, Īe w sytuacji, gdy gáówną siáą organizującą spoáeczeĔstwo staje siĊ konsumpcja, istnieją nikáe szanse na endogeniczne tworzenie i korygowanie form prze-strzennych, a w rezultacie sáabnie rola przestrzeni fizycznej jako Ğrodka uáatwiającego podtrzymy-wanie wiĊzi spoáecznych. Minione dwie dekady dostarczyáy licznych przykáadów potwierdzają-cych ten kierunek przemian przestrzeni publicznych, bĊdąpotwierdzają-cych – jak to ujĊáa S. Zukin (1995, s. 260) – „oknem na duszĊ miasta”. Komercjalizacja przestrzeni publicznych staáa siĊ powszechnie obecnym procesem przeksztaácania miejskich przestrzeni publicznych. Proces prywatyzacji prze-strzeni publicznych, jej utowarowienia i korporatyzacji sprawia, Īe przeprze-strzenie publiczne miast ulegają standaryzacji, tracąc swój indywidualny, lokalny charakter. Prywatyzacja przestrzeni pu-blicznej przebiega na ogóá pod hasáami jej rewitalizacji w wyniku dziaáaĔ inwestycyjnych sektora prywatnego. Publiczne role ulic i placów przejmują centra handlowe. WnĊtrza centrów handlo-wych nie tworzą jednak przestrzeni sáuĪących budowaniu wspólnoty uĪytkowników, ale wrĊcz przeciwnie – wyjaáawiają i zubaĪają charakter kontaktów spoáecznych w nich realizowanych (por. Bauman 2006, Bierwiaczonek 2012). Spoáeczna przestrzeĔ ulicy nie zostaje odtworzona w komer-cyjnej przestrzeni handlowej nawet, gdy imituje w swej architekturze ulicĊ lub plac miejski. Pry-watna przestrzeĔ komercyjna, tylko pozornie egalitarna w dostĊpie i uĪytkowaniu, nie dopuszcza realizacji w niej wielu podstawowych form zachowaĔ i praktyk spoáeczeĔstwa demokratycznego realizowanych w przestrzeniach publicznych. NaleĪą do nich m.in. zachowania polityczne, w tym demonstracje bądĨ inne formy kontestacji. TrwaáoĞü prywatnej przestrzeni publicznej jest niepew-na, gdyĪ decyzją wáaĞciciela moĪe byü ona w dowolnym momencie zlikwidowana.
Wbrew przewidywaniom sprzed dwóch dekad nie zanika potrzeba fizycznej obecnoĞci mieszkaĔ-ców miast we wspólnej przestrzeni publicznej. Rozwój wirtualnych form komunikacji spoáecznej, powstanie spoáeczeĔstwa platformy (van Dijck, Poell, de Waal 2018) nie spowodowaáo, Īe przestrze-nie publiczne przestaáy byü publicznym miejscem spotkaĔ. Indywidualizacja Īycia spoáecznego para-doksalnie wzmacnia zapotrzebowanie na przestrzeĔ spotkaĔ w mieĞcie, a nie ją ogranicza. Wzrost znaczenia przestrzeni publicznych jest konsekwencją coraz mocniej odczuwanej potrzeby integracji, kontaktów, a w wielu wypadkach po prostu bycia z innymi we wspólnej przestrzeni. Zmieniony mo-del Īycia rodzinnego nie zaspokaja juĪ tej potrzeby w takim stopniu, jak miaáo to miejsce w poprzed-nich dekadach. Z tego wzglĊdu zmianie ulegają sposoby zachowaĔ w przestrzeni publicznej, lecz nie sama potrzeba obecnoĞci w niej. Realizacja indywidualnych, osobistych zajĊü, typu praca na kompu-terze, czy dáugotrwaáa, zdalna komunikacja telefoniczna nie są postrzegane jako odosobnione lub niestosowne. Wspólnota dzielonej przestrzeni publicznej zamienia jednoosobowe aktywnoĞci w no-wy sposób, co prawda zatomizowanej, ale jednak spoáecznej koegzystencji (Sagan 2017).
LOKALNOĝû ZANURZONA W GLOBALNOĝCI
Dwie dekady temu wyraĨnie rysowaáy siĊ teĪ nowe wyzwania dla rozumienia przestrzeni spo-áecznej w wymiarze makroskalowym, globalnym. A. Lisowski (2003) przywoáywaá twierdzenia autorów zakáadających, Īe postĊp w dziedzinie telekomunikacji i transportu w praktyce wyeliminu-je rolĊ przestrzeni fizycznej w interakcjach spoáecznych i gospodarczych (O’Brien 1992).
Wyda-
waáo siĊ, Īe twierdzenie A. Giddensa (2001), odwoáujące siĊ do sposobu ujmowania przestrzeni spoáecznej przez geografiĊ spoáeczno-ekonomiczną i przyjmujące, Īe spoáeczne interakcje w okre-Ğlonym czasie i przestrzeni stanowią podstawowy przedmiot teorii spoáecznej, traci uzasadnienie. Powszechna obecnoĞü i nieustannie rosnąca rola przestrzeni wirtualnej w spoáeczno-gospodarczych interakcjach wzmagaáa przekonanie, Īe relacje spoáeczne zostaáy na trwaáe oderwane od konkret-nej, realnej przestrzeni i w związku z tym przestrzeĔ spoáeczna traci swój fizyczny wymiar. Poja-wiáy siĊ nawoáywania, aby geografia spoáeczno-ekonomiczna uznaáa za podstawową koncepcjĊ teoretyczną dziaáania spoáeczne jako takie, odrzucając ich przestrzenny kontekst (Werlen 1993).
Dzisiejsza perspektywa pozwala na peániejszą ocenĊ sytuacji, choü dynamika procesów zmiany spoáecznej áatwo podwaĪa sformuáowane „wczoraj” koncepcje. Pomimo wieszczenia koĔca geo-grafii i znaczenia przestrzeni realnej – jej rola nie zanika ani nie maleje. Niewątpliwie zmianom podlega sposób jej wykorzystywania, jednak pozostaje ona konstytutywnym elementem rzeczywi-stoĞci spoáeczno-przestrzennej. Szeroko opisywane na gruncie nie tylko geografii tzw. zjawisko glokalizacji zwróciáo uwagĊ na fakt, Īe nie tyle w sposób ciągáy, co dyskretny przestrzeĔ jest silnie obecna w globalnej sieci przepáywów i nadal peáni istotną spoáecznie rolĊ. Co wiĊcej badanie prze-strzeni w rzeczywistoĞci ksztaátowanej przez rewolucjĊ cyfrową nabiera nowego, niezwykle intere-sującego wymiaru.
Technologiczna czwarta rewolucja przemysáowa, która spowodowaáa niemal powszechne wdroĪenie zaawansowanych informatyczno-komunikacyjnych technologii zmieniáa nie tylko obli-cze globalnych rynków gospodarczych, ale jednoobli-czeĞnie zintensyfikowaáa procesy formowania siĊ spoáeczeĔstwa sieci zdefiniowanego na początku drugiego tysiąclecia przez M. Castellsa (2000). Jednym z podstawowych Ğrodków komunikacji spoáeczeĔstwa sieci są media spoáecznoĞciowe. Nowe moĪliwoĞci technologiczne spowodowaáy, Īe miliony operacji gospodarczych, przepáywów kapitaáowych i informacyjnych zachodzi jednoczeĞnie w wymiarze czasowym i przestrzennym. Rola czasu i przestrzeni w organizacji Īycia spoáeczno-gospodarczego zaczĊáa wymagaü ponowne-go zdefiniowania. Rezultatem tych redefinicji byáa koncepcja przestrzeni przepáywów ĞciĞle zwią-zana z logiką dziaáania sieci. Liczni badacze przestrzeni przepáywów silnie podkreĞlali jej nie-terytorialny charakter, wieszcząc tym samym koniec geografii w jej dotychczasowym rozumieniu. Jednak czas negatywnie zweryfikowaá przekonanie o oderwaniu przestrzeni przepáywów od kon-kretnej, geograficznie zlokalizowanej przestrzeni. Warto podkreĞliü, Īe M. Castells (2000) nie uwaĪaá przestrzeni przepáywów za przestrzeĔ w peáni oderwaną od lokalnego bądĨ regionalnego wymiaru. W podobnym duchu J.A. Agnew (2006) utrzymywaá, Īe intensywne, transgraniczne prze-páywy znacznie silniej ksztaátują i róĪnicują spoáeczno-gospodarczą, realną przestrzeĔ niĪ czynią to statyczne, terytorialnie okreĞlone struktury paĔstwowo-regionalne. Szybki wzrost lub upadek regio-nów i lokalnoĞci wywoáany kierunkami przepáywów dowodzi ich silnie terytorialnej natury.
Przekonanie M. Castellsa (2000), Īe w Ğwiecie globalnych przepáywów potrzeba lokalnej toĪ-samoĞci i identyfikacji bĊdzie wzrastaáa, potwierdza wspóáczesne odrodzenie siĊ nacjonalizmów i fundamentalizmów religijnych na scenach politycznych paĔstw. W globalizującym siĊ Ğwiecie lokalizm niejednokrotnie przybiera wrĊcz skrajnie ortodoksyjne formy.
PrzeĞwiadczenie, Īe globalny, hipermobilny kapitaá pozbawiony jest terytorialnego zakorzenienia równieĪ ulegáo weryfikacji. Kryzys 2008 roku jednoznacznie dowiódá, Īe wielki kapitaá, który mieniá siĊ byü globalnym i terytorialnie indyferentnym ujawniá paĔstwowe oblicze siedzib swoich gáównych zarządów. Globalne korporacje przede wszystkim zabiegaáy o ratowanie upadających firm i przetrwanie
instytucji w macierzystych krajach, zamykając w pierwszej kolejnoĞci zagraniczne filie i oddziaáy. To, co za D. Harveyem i R. Johnstonem przytaczaá A. Lisowski (2003, s. 177), a mianowicie, Īe swo-bodne przepáywy kapitaáu finansowego umoĪliwiają maksymalizacjĊ zysku, ale to inwestycje w kon-kretnej przestrzeni generują osiągniĊcie tego zysku, zostaáo z caáą mocą ujawnione w dobie kryzysu. Wiara w aprzestrzennoĞü globalnej gospodarki zostaáa poddana empirycznej weryfikacji.
PrzestrzeĔ ponownie zaczĊáa byü obecna w teorii ekonomii za sprawą Nowej Geografii Ekono-micznej i prac P. Krugmana. Zapoznane w ekonometrycznym modelowaniu zróĪnicowanie spo-áeczne i Ğrodowiskowe realnej przestrzeni powróciáo w teorii ekonomicznej Krugmana jako para-metr najlepiej wyjaĞniający zyski i warunki stabilnoĞci ekonomicznej równowagi w poszczegól-nych regionach. P. Krugman (1995) otwarcie przyznaje, Īe zaniedbanie w pracach ekonomistów dorobku geografii ekonomicznej wynikaáo z trudnoĞci w sformalizowaniu opisu zróĪnicowanych cech przestrzeni, koniecznym w procesie ekonometrycznego modelowania.
Niezwykle ciekawe, choü bĊdące w inicjalnej fazie, są badania nad rolą przestrzeni i jej prze-mianami wynikającymi z rozwoju handlu elektronicznego (e-commerce). Rozwój handlowych usáug internetowych jest bezpoĞrednim nastĊpstwem powstania platform spoáecznoĞciowych, które otworzyáy nowe moĪliwoĞci komunikacji spoáecznej, a w dalszej konsekwencji rozwój oferowa-nych drogą elektroniczną usáug i towarów, dostosowaoferowa-nych do zindywidualizowaoferowa-nych potrzeb po-jedynczego uĪytkownika. Skala i tempo wzrostu usáug e-handlu są nieporównywalne z rozwojem innych form Ğwiadczenia usáug. Obecnie liczba kupujących drogą elektroniczną na Ğwiecie siĊga juĪ 2 miliardów klientów i ciągle wzrasta. Jeszcze szybciej wzrasta udziaá e-handlu w caáoĞci obro-tów handlowych. Obecnie stanowi on ok. 15% globalnej sprzedaĪy handlowej i podwoiá siĊ w cią-gu ostatnich piĊciu lat (Statista 2018).
Handel internetowy kreuje nowy model biznesu oparty na systemie dostawy towaru bezpoĞrednio do kupującego klienta. O sukcesie lub poraĪce elektronicznego handlu decydują parametry czasu i odlegáoĞci. Od tego, jak szybko i czy bezpoĞrednio do lub jak najbliĪej odbiorcy produkt bĊdzie dostarczony, zaleĪy konkurencyjnoĞü firmy w branĪy. W wypadku e-handlu nie tylko czas i droga dostĊpu do klienta ma kluczowe znaczenie ale takĪe droga zwrotu produktu do dostarczyciela. Jed-nym z zasadniczych parametrów tej nowej formy usáugi handlowej jest bowiem áatwoĞü i szybkoĞü zwrotu zakupionego produktu. Ta nowa potrzeba wynika wáaĞnie z braku kontaktu z produktem w realnej, fizycznej przestrzeni pozwalającym oceniü jego rzeczywiste walory lub ich brak. W prze-strzeni fizycznej handel elektroniczny generuje zatem podwojone w swej masie przepáywy towarów.
PotĊĪne platformy handlowe takie, jak Amazon, eBay, Zalando i szereg innych, lokują swoje centra magazynowania, sortowania i dystrybucji towarów w relatywnie tanich, ale niezbyt odle-gáych i dobrze skomunikowanych z metropolitalnymi centrami oĞrodkach. Są to czĊsto maáe miej-scowoĞci posiadające dobry dostĊp do autostrad, jak np. liczące 3500 mieszkaĔców Passo Corese w pobliĪu Rzymu. Amazon wybudowaá w tej maáej miejscowoĞci centrum realizacji dostawy o powierzchni 70 000 m2 zatrudniające ok. 1500 pracowników. Centra tzw. dostawy ostatniej mili w rzeczywistej przestrzeni budują nowe struktury; nowe oĞrodki wĊzáowe i nowe potoki przepáywu ludzi i towarów. Są one w stanie na nowo przeformuáowaü rzeczywistą a nie wirtualną mapĊ po-wiązaĔ funkcjonalnych danego obszaru. Tym samym przestrzeĔ wirtualnych popo-wiązaĔ zagĊszcza i nasyca róĪnorodnoĞcią zjawisk przestrzeĔ rzeczywistą. W wielu wypadkach nie da siĊ wytáuma-czyü logiki powstaáych struktur przestrzennych bez poszerzenia interpretacji o zjawiska dziejące siĊ w przestrzeni wirtualnej.
OBRAZ NIERZECZYWISTEJ RZECZYWISTOĝCI
Przenikanie siĊ przestrzeni realnej i cyfrowej jest istotą rozwijających siĊ usáug elektronicznych, oferujących efekt tzw. poszerzonej rzeczywistoĞci (augmented reality). Efekt poszerzonej rzeczy-wistoĞci jest interaktywnym doĞwiadczeniem przestrzeni rzeczywistej wzbogaconej o komputero-wo generowane informacje o niej. Informacje te mogą byü odbierane nie tylko zmysáem wzroku, ale takĪe sáuchu, dotyku, zapachu i poprzez sensoryczny system nerwowy. Poszerzoną rzeczywi-stoĞü buduje kombinacja prawdziwego i wirtualnego Ğwiata, realny czas interakcji oraz rejestracja rzeczywistych i wirtualnych obiektów o trójwymiarowych, naturalnych parametrach. Poszerzona rzeczywistoĞü moĪe dostarczaü obraz realnej przestrzeni wzbogacony o dodane elementy lub teĪ usuwaü, maskowaü wybrane obiekty. DoĞwiadczenie poszerzonej rzeczywistoĞci zmienia wiĊc percepcjĊ Ğwiata rzeczywistego jednak nie zastĊpuje rzeczywistoĞci w peáni symulowanym obra-zem jak ma to miejsce w przypadku wirtualnej rzeczywistoĞci.
OkreĞlenia typu mieszana rzeczywistoĞü (mixed reality) lub rzeczywistoĞü komputerowo po-Ğredniczona (computer-mediated reality), synonimicznie uĪywane w stosunku do terminu posze-rzona rzeczywistoĞü (augmented reality), w samych swoich nazwach zawierają nowe koncepcyjne rozumienie przestrzeni, a tym samym nowe, otwierające siĊ pola badawcze.
MoĪe siĊ wydawaü, Īe wspóáczesne moĪliwoĞci zmieniania i poprawiania obrazu rzeczywistej przestrzeni, jakie daje rozwój technik komputerowych, wymagają przedefiniowania podstaw percep-cji i poznania Ğwiata nas otaczającego. Jednak, jeĞli problem przestrzeni rzeczywistej w badaniach geograficznych przeanalizujemy w szerszej, historycznej perspektywie, to okazuje siĊ, Īe nierzeczy-wisty obraz przestrzeni nie jest niczym nowym w procesie poznawania i opisu Ğwiata. Kartografia – leĪąca u podstaw geograficznego poznania Ğwiata – budowaáa silnie odksztaácony obraz, który przez pokolenia sáuĪyá poznaniu i edukacji o Ğwiecie. NiemoĪnoĞü odwzorowania kulistej powierzchni ziemi na páaszczyĨnie sprawia, Īe co najmniej jeden z elementów: odlegáoĞci, kąty lub powierzchnia musi ulec deformacji. Jednak dobór typu odwzorowania kartograficznego, jak i perspektywa rzuto-wania decydują o tym, które fragmenty przedstawianego obszaru ulegną najsilniejszym deforma-cjom. Mapy odgrywaáy krytyczną rolĊ w budowaniu wizerunku Ğwiata. JednoczeĞnie ich projekcje stanowiáy podstawĊ uzasadniania geopolitycznych interesów i dziaáaĔ imperiów. Dobór odwzorowa-nia sprawiaá, Īe obszary reprezentujące paĔstwa imperialne znajdowaáy siĊ na ogóá w centrum wize-runku Ğwiata i w znacznym powiĊkszeniu. Im dalej „od centrum”, tym wiĊksze byáy znieksztaácenia. Z tego wzglĊdu w historii rozwoju kartografii najczĊĞciej w centrum i w powiĊkszeniu odwzorowy-wane byáy Ğrednie szerokoĞci geograficzne póákuli póánocnej. PowszechnoĞü tego typu odwzorowaĔ sprawiáa, Īe wyedukowane na takim obrazie Ğwiata caáe pokolenia miaáy gáĊboko zachwiany obraz prawdziwych proporcji, a tym samym „wagi” paĔstw i kontynentów. R. Bueno Lacy i H. van Hou-tum (2015) uĪywają terminu „mapopolityka” (cartopolitics) celem okreĞlenia wykorzystania map jako narzĊdzia indoktrynacji i manipulacji politycznej.
Poruszone w artykule wątki, odwoáujące siĊ do róĪnych perspektyw definiowania przestrzeni i jej znaczenia w poznaniu Ğwiata budują doĞü eklektyczny, ale niewątpliwie wart dalszego pogáĊbienia obraz problemu. JesteĞmy Ğwiadkami niezwykle intensywnych przemian spoáeczno-gospodarczych wspóáczesnego Ğwiata. OdpowiedĨ na pytanie, czy wobec tych zmian problem definiowania i rozu-mienia koncepcji przestrzeni w geografii spoáeczno-ekonomicznej traci czy zyskuje na znaczeniu,
wydaje siĊ nie budziü wątpliwoĞci. Geograficzne badania przestrzeni nie tylko nie tracą na znaczeniu, ale wobec nowych zjawisk i procesów stają siĊ szczególnie waĪne, poĪądane i ciekawe. KsiąĪka A. Lisowskiego (2003) stanowi wáaĞciwy punkt wyjĞcia do podjĊcia i rozwijania tych badaĔ.
Literatura
Agnew J.A., 2006, Globalization has a home address: the geopolitics of globalization, [w:] D. Conwa, N. Heynen (red.), Globalization contradictions: geographies of discipline, destruction and
transfor-mation, Routledge, New York, s. 127–143.
Bauman Z., 2006, Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, WAM, Kraków.
Bierwiaczonek K., 2012, Centra handlowe we wspóáczesnym mieĞcie, [w:] K. Bierwiaczonek, B. Lewicka, T. Nawrocki, Rynki, malle i cmentarze. PrzestrzeĔ publiczna miast Ğląskich w ujĊciu socjologicznym, NOMOS, Uniwersytet ĝląski w Katowicach, Kraków, s. 72–79.
Bueno Lacy R., van Houtum H., 2015, Lies, Damned Lies & Maps: The EU’s Cartopolitical Invention of Eu-rope, Journal of Contemporary European Studies, 23, 4, s. 477–499.
Castells M., 2000, The Rise of Network Society, Blackwell, Oxford.
Giddens A., 2001, NowoczesnoĞü i toĪsamoĞü. „Ja” i spoáeczeĔstwo w epoce póĨnej nowoczesnoĞci, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Krugman P., 1995, Development, geography, and economic theory, The MIT Press, Cambridge. Lefebvre H., 2009 [1974], The production of space, Blackwell, Oxford.
Lisowski A., 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii czáowieka, Wydziaá Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
O’Brien R., 1992, Global financial integration: the end of geography, Chatam House Pinter, London. Relph E.C., 1976, Place and placelessness, Pion, London.
Sagan I., 2004, Wspóáczesne studia regionalne – teoria i metodologia, a takĪe praktyka, Studia Regionalne
i Lokalne, 16, 2, s. 25–39.
Sagan I., 2017, Miasto. Nowa kwestia i nowa polityka, Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa.
Statista, 2018 – https://www.statista.com/ (data dostĊpu: maj 2018).
Tuan Y.-F., 1977, Space and place, Edward Arnold, London, University of Minnesota Press, Minneapolis. van Dijck J., Poell T., de Wall M., 2018, The platform society. Public values in a connective world, Oxford
University Press, Oxford.
Werlen B., 1993, Society, action and space: An alternative human geography, Routledge, London-New York. Zukin S., 1995, The Culture of Cities, Blackwell, Oxford.
