WpáynĊáo: 04.09.2019 Zaakceptowano: 18.03.2020
Zalecany sposób cytowania / Cite as: Richling A., 2020, Geografia w Uniwersytecie Warszawskim po II wojnie Ğwiatowej na podstawie materiaáów udostĊpnionych przez Profesora Jerzego Kondrackiego, Prace i Studia Geograficzne, 65.2, Wydziaá Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 11–20.
ISSN: 0208–4589; ISSN (online): 2543–7313 2020, t. 65.2, s. 11–20
Andrzej RICHLINGUniwersytet Warszawski
Wydziaá Geografii i Studiów Regionalnych e-mail: a.richling@uw.edu.pl
ORCID: 0000-0002-5957-2690
GEOGRAFIA W UNIWERSYTECIE WARSZAWSKIM PO II WOJNIE
ĝWIATOWEJ NA PODSTAWIE MATERIAàÓW UDOSTĉPNIONYCH
PRZEZ PROFESORA JERZEGO KONDRACKIEGO
Geography in the University of Warsaw after World War II on the basis of materials provided by Professor Jerzy Kondracki
Zarys treĞci: PomyĞlny rozwój geografii na Uniwersytecie Warszawskim przerwaáa II wojna Ğwiatowa i okupacja hitlerowska. Zniszczeniu ulegáy nie tylko pomieszczenia zajmowane przez geografiĊ przed wojną ale takĪe meble i instrumenty badawcze. Rozproszony i w czĊĞci zniszczony zostaá równieĪ ksiĊgozbiór. Kierownik Zakáadu Geograficznego prof. Stanisáaw Lencewicz zginąá w Warszawie w 1944 roku, a kierow-nik Zakáadu Antropogeografii prof. Bogdan Zaborski po wojnie pozostaá za granicą i przysáuĪyá siĊ do roz-woju geografii kanadyjskiej. W tej sytuacji uruchomienie zakáadów geograficznych po wojnie trudno uznaü tylko za kontynuacjĊ wczeĞniejszej dziaáalnoĞci. Miaáo ono wyraĨnie charakter „drugiego początku”. W artykule przedstawiono wybrane zagadnienia związane z reaktywacją obu zakáadów, utworzeniem Instytu-tu Geograficznego UniwersyteInstytu-tu Warszawskiego i początkami jego dziaáalnoĞci po wojnie.
Abstract: The successful development of geography at the University of Warsaw was interrupted by World War II and the Nazi occupation. Not only the rooms occupied by geography before the war but also furniture and research instruments were destroyed. The book collection was dispersed and partly destroyed. Head of the Geographical Department prof. Stanisáaw Lencewicz was killed in Warsaw in 1944, and the head of the Department of Anthropogeography prof. Bogdan Zaborski remained abroad after the war and contributed to the development of Canadian geography. In this situation, the re-launch of geography after the war can hard-ly be regarded as a continuation of previous activities. It clearhard-ly had the character of a “second beginning”. The article presents selected issues related to the reactivation of both geographical departments, the estab-lishment of the Geographical Institute of the University of Warsaw and the beginnings of its activities after World War II.
Sáowa kluczowe: geografia, Uniwersytet Warszawski, okres powojenny Key words: geography, University of Warsaw, post-war period
W swoim czasie piszący te sáowa otrzymaá od Profesora Jerzego Kondrackiego kilka teczek z mate-riaáami dotyczącymi rozwoju geografii na Uniwersytecie Warszawskim po II wojnie Ğwiatowej. Byáy to gáównie opracowania i analizy J. Kondrackiego, ale teĪ gromadzone przez niego materiaáy innych auto-rów, a takĪe prowadzona w sprawach Instytutu korespondencja. Materiaáy te, jak siĊ wydaje, nie byáy publikowane, a przynajmniej publikowane w caáoĞci i mimo, iĪ dzieje geografii w Uniwersytecie
War-szawskim byáy parokrotnie opisywane1, to celowym wydaje siĊ powrót do trudnego okresu
powojenne-go i bardziej szczegóáowe przybliĪenie dzisiejszemu czytelnikowi zarówno trudnoĞci, z jakimi borykali siĊ organizatorzy Instytutu Geograficznego, jak i ich ewidentnych osiągniĊü.
Przypomnijmy, Īe przed wybuchem wojny istniaáy na Uniwersytecie Warszawskim dwa zakáady geografii. Utworzony w 1918 r. Zakáad Geograficzny, kierowany od 1922 r. przez prof. Stanisáawa Lencewicza i powstaáy w 1938 r. Zakáad Antropogeografii, którego kierownikiem byá prof. Bogdan Zaborski. Pierwszy z tych zakáadów byá usytuowany na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, drugi na Wydziale Humanistycznym.
Straty poniesione przez geografiĊ warszawską w rezultacie wojny i okupacji niemieckiej byáy trudne
do wyobraĪenia. Zniszczeniu ulegáy oba budynki, w których usytuowana byáa geografia. Zniszczone
zostaáo teĪ wyposaĪenie, zarówno meble, jak i wiĊkszoĞü instrumentów. Zbiory biblioteczne, które w 1939 r. liczyáy 4737 pozycji w 6618 woluminach i 8276 map (Kondracki 1995), ulegáy rozproszeniu i w wiĊkszoĞci zniszczeniu, chociaĪ czĊĞü ksiąĪek zostaáa odnaleziona po wojnie w Poznaniu. Przede wszystkim jednak brakowaáo odpowiednio przygotowanej kadry, zwáaszcza samodzielnej. Kierownik Zakáadu Geograficznego zginąá tragicznie w 1944 r. na Woli w trakcie ewakuacji mieszkaĔców miasta. Prof. B. Zaborski po wojnie pozostaá za granicą i zasáuĪyá siĊ dla rozwoju geografii kanadyjskiej. Doc. Stanisáaw Pietkiewicz osiedliá siĊ początkowo w Krakowie i prowadziá wykáady na Uniwersytecie Ja-gielloĔskim. Uruchomienie zakáadów geograficznych po wojnie trudno zatem uznaü tylko za wznowie-nie wczeĞwznowie-niejszej dziaáalnoĞci. Miaáo ono wyraĨwznowie-nie charakter „drugiego początku”, a organizatorzy obu jednostek zmuszeni byli do podejmowania wielu pionierskich rozwiązaĔ.
Do reaktywacji studiów geograficznych na Uniwersytecie Warszawskim w istotny sposób przy-czyniá siĊ uczeĔ S. Lencewicza dr Jerzy Kondracki, który po kilkuletnim pobycie w obozie jenieckim w Woldenbergu powróciá na staáe do Warszawy w kwietniu 1945 r. i uzyskaá na pomieszczenie Za-káadu Geograficznego mieszkanie przy ulicy Wilczej 22 m 6. Skáadaáo siĊ ono z 4 pokoi, z których dwa stanowiáy mieszkanie J. Kondrackiego i jego rodziny, a dwa byáy siedzibą Zakáadu. W grudniu 1945 r. kierownikiem Zakáadu Geograficznego zostaá mianowany docent geologii dr Stefan Zbigniew RóĪycki, natomiast wczeĞniej prace Zakáadu nadzorowaá wyznaczony przez Wydziaá Matematyczno-Przyrodniczy kurator – prof. Roman Kozáowski.
W marcu 1947 r. Zakáad otrzymaá 5 pokoi w Gmachu Chemii przy ulicy Pasteura 1 i mieĞciá siĊ tam do wrzeĞnia 1950 r. W roku tym zostaá przeksztaácony w Zakáad, a nastĊpnie w KatedrĊ Geografii Fizycznej, a kierownictwo jednostki objąá zastĊpca profesora (od 1954 profesor) J. Kondracki.
Jesienią 1947 r. wznowiá dziaáalnoĞü Zakáad Antropogeografii. Jego kierownikiem zostaá prof. dr Stanisáaw Leszczycki, związany poprzednio z Uniwersytetem JagielloĔskim. Zakáad mie-Ğciá siĊ początkowo w Sali Lustrzanej odbudowanego po zniszczeniach Paáacu Staszica. Sytuacja
1 M.in. w Historii Geografii Polskiej pod red. A. Jackowskiego i in. (Richling 2008) i w serii „Monumenta Universitatis Varsoviensis 1816–2016” opublikowanej z okazji 200-lecia Uniwersytetu Warszawskiego (Ri-chling 2016), a takĪe póĨniej, w 2018 r. w związku ze stuleciem powoáania Zakáadu Geograficznego na Uni-wersytecie Warszawskim (Richling 2018).
lokalowa Zakáadu ulegáa poprawie w 1948 r., gdy zostaá on przeniesiony do siedziby Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego przy ul. Nowy ĝwiat 49, a w 1950, podobnie jak Zakáad Geogra-ficzny, do Paáacu Uruskich-CzetwertyĔskich. W 1949 r. zostaá przemianowany na Zakáad Geografii Spoáeczno-Gospodarczej. W rok póĨniej ponownie zmieniá nazwĊ na Zakáad i, nastĊpnie, KatedrĊ Geografii Ekonomicznej (Bonasewicz 2004).
Projekt poáączenia obu zakáadów i pozyskania pomieszczenia pozwalającego na dalszą rozbu-dowĊ struktury przyszáego Instytutu Geograficznego istniaá od 1947 r., a w latach 1948 i 1949 oba zakáady uzgadniaáy ze sobą program dydaktyczny i informowaáy siĊ wzajemnie o podejmowanych pracach badawczych (Leszczycki, Kondracki 1954).
Do potrzeb tworzonego Instytutu udaáo siĊ pozyskaü wypalone ruiny Paáacu
Uruskich-CzetwertyĔskich przy ul. Krakowskie PrzedmieĞcie 30. OdbudowĊ rozpoczĊto w 1948 r., a
jesie-nią 1950 budynek zostaá czĊĞciowo oddany do uĪytku i rok akademicki 1950/51 rozpocząá siĊ juĪ w nowej siedzibie, chociaĪ prace wykoĔczeniowe trwaáy jeszcze doĞü dáugo. Powierzchnia uĪyt-kowa budynku wynosiáa 4900 m2. Byáo to wówczas, przy zatrudnieniu przekraczającym nieco 50 osób i niewielkiej liczbie studentów, pomieszczenie wygodne i nowoczeĞnie wyposaĪone. Dwie najwiĊksze sale wykáadowe nazwano z czasem audytorium imienia Wacáawa Naákowskiego (naj-wiĊksza sala 102) i imienia Stanisáawa Lencewicza (sala wykáadowa 111).
Powszechnie uwaĪano, Īe siedziba Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego na-leĪaáa do najwygodniejszych i najlepiej urządzonych instytutów uczelnianych w Europie, chociaĪ trzeba pamiĊtaü, Īe od samego początku w odbudowanym paáacu obok Instytutu Geograficznego mieĞciáo siĊ równieĪ:
x Studium Wojskowe Uniwersytetu Warszawskiego, zajmujące 5 pokoi oraz 2 piwnice, x Kierownictwo OĞrodka Uczelnianego dla Geologii,
x Zarząd Gáówny oraz Zarząd Oddziaáu Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, x Komisja Polskiej Akademii Nauk do zorganizowania Instytutu Geograficznego,
x Centralny OĞrodek Naukowo-Dydaktyczny Ministerstwa OĞwiaty dla Geografii i Geologii. Sytuacja ulegáa dalszemu znaczącemu pogorszeniu po utworzeniu w 1953 r. Instytutu Geografii Polskiej Akademii Nauk, który w wiĊkszoĞci mieĞciá siĊ równieĪ w tym samym budynku. Wpraw-dzie wspólne usytuowanie obydwu instytutów uáatwiaáo wspóápracĊ, a poáączone biblioteki dyspo-nowaáy bardziej kompletnym ksiĊgozbiorem, to równoczeĞnie pojawiá siĊ brak dostatecznej iloĞci miejsca dla wszystkich pracowników i upowszechniáa siĊ praktyka podziaáu pomieszczeĔ na coraz to mniejsze czĊĞci, a hole i korytarze traktowano z koniecznoĞci jako magazyny, ustawiając tam niezliczone szafy i mapniki. Zaistniaá teĪ dramatyczny brak sal wykáadowych.
Idea powoáania Instytutu Geograficznego sprzyjaáa tworzeniu kolejnych jednostek organizacyj-nych2. W 1950 r. powstaáa Katedra Kartografii, której kierownictwo objąá po powrocie z Krakowa doc. S. Pietkiewicz. Na początku 1951 r. powoáana zostaáa Katedra Geografii Regionalnej, kiero-wana przez dr. Tadeusza ĩebrowskiego. W tym samym roku powstaáa teĪ Katedra Klimatologii. Jej kierownikiem zostaá docent Romuald GumiĔski, mianowany wkrótce profesorem.
Instytut Geograficzny zostaá powoáany do Īycia zarządzeniem Ministra Szkolnictwa
WyĪsze-go z 15 maja 1952 r., a 19 lipca teWyĪsze-go sameWyĪsze-go roku profesor S. Leszczycki otrzymaá nominacjĊ Mi-nistra Szkolnictwa WyĪszego na kierownika tego Instytutu. Jego zastĊpcą i osobą odpowiedzialną
2 J. Kondracki, Rozwój geografii w Uniwersytecie Warszawskim 1919–1955 – maszynopis z odrĊcznymi uwagami (we fragmentach opublikowany w Przeglądzie Geograficznym jako: Leszczycki, Kondracki 1954).
za dydaktykĊ byá prof. dr J. Kondracki, który w styczniu 1952 r. zostaá mianowany przez rektora Uniwersytetu Warszawskiego kierownikiem dydaktycznym sekcji geografii. Instytut zostaá wáą-czony w skáad Wydziaáu Biologii i Nauk o Ziemi.
Rada Naukowa Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego powoáana zostaáa 8 paĨdziernika 1951 r. w nastĊpującym skáadzie3: przewodniczący prof. dr S. Leszczycki, czáon-kowie: (profesorowie i doktorzy) S. Pietkiewicz, R. GumiĔski, T. ĩebrowski, J. Kondracki, J. Ko-bendzina, S. Jarosz, K. Rakowicz, Z. Kaczorowska, J. Kostrowicki. Dodatkowo zaproszono (za zgodą Ministra Szkolnictwa WyĪszego) mgr M.I. Mileską i mgr. B. Winida (obydwoje peánili funkcjĊ sekretarzy) oraz L. Ratajskiego, L. Kubiatowicza, H. WiĊckowską, I. Gieysztor, G. Wutt-kego, J. Barbaga, T. Bukáada.
Wedáug stanu na 1 kwietnia 1954 r. organizacja Instytutu wyglądaáa nastĊpująco:
1. Katedra Geografii Fizycznej (kierownik – prof. dr J. Kondracki), z Pracownią Hydrograficzną kierowaną przez mgr H. WiĊckowską oraz dwoma pracowniami w stadium organizacji: Biogeogra-ficzną i Gleboznawczą. W latach 1949–1952 przy Katedrze istniaáa równieĪ Pracownia Fizjografii Urbanistycznej, prowadzona przez Stefana Zbigniewa i WiesáawĊ RóĪyckich. W 1958 r. w Kate-drze powoáany zostaá Zakáad Geografii Gleb, którym kierowaá doc. Marek PrószyĔski, a w 1964 r. Zakáad Geomorfologii z prof. Cecylią Radáowską.
2. Katedra Geografii Ekonomicznej (kierownik – prof. dr S. Leszczycki), od 1 kwietnia 1954 r. Geografii Ekonomicznej Polski, z Pracownią Geografii Turyzmu (mgr Maria Irena Mileska). W pierwotnych, niezrealizowanych planach Katedry byáo utworzenie dwóch zakáadów: Historii i Metodologii Geografii oraz Przeksztaácania ĝrodowiska Geograficznego. W 1966 r. Katedra zo-staáa podzielona na dwa zakáady: Geografii Ekonomicznej (prof. S. Leszczycki) i Geografii Rolnic-twa (doc. Józef Tobjasz).
3. Katedra Kartografii (kierownik – prof. dr S. Pietkiewicz). W 1964 r., po przejĞciu kierownika na emeryturĊ przez dwa lata funkcjĊ kuratora sprawowaá J. Kondracki, a od 1966 r. kierownictwo objąá doc. Lech Ratajski.
4. Katedra Klimatologii (kierownik – prof. dr Wincenty Okoáowicz) wraz ze stacją meteorolo-giczną (asp. Bronisáaw Siadek). Prof. W. Okoáowicz objąá kierownictwo Katedry w 1953 r. po Ğmierci prof. dr. R. GumiĔskiego. W 1963 r. w ramach Katedry utworzono Zakáad Klimatologii Ogólnej (prof. W. Okoáowicz) oraz Zakáad Klimatologii Polski (doc. Zofia Kaczorowska).
5. Katedra Geografii Regionalnej byáa – jak juĪ stwierdzono – początkowo kierowana przez dr. Tadeusza ĩebrowskiego. Po jego aresztowaniu4 w początkach 1952 r. dziaáalnoĞü Katedry ule-gáa zawieszeniu i dopiero od 1 kwietnia 1954 r. Katedra zostaáa ponownie uruchomiona pod kie-runkiem doc. Bogodara Winida. Od 1964 r. funkcjĊ kierownika Katedry objąá doc. Józef Barbag i nastąpiá jej podziaá na dwa zakáady: Geografii Eurazji (J. Barbag) i Geografii Krajów Zamorskich – z pracowniami Krajów Ameryki àaciĔskiej i Krajów Afryki (B. Winid). W 1963 r. w ramach Katedry utworzona zostaáa Pracownia Interpretacji ZdjĊü Lotniczych kierowana przez B. Winida (Cioákosz 1974).
6. Pracownia Metodyki Nauczania Geografii, której twórcą i kierownikiem do momentu przej-Ğcia na emeryturĊ w 1963 r. byá prof. Gustaw Wuttke. Zastąpiá go dr Konrad ĝwierczyĔski.
3 Schemat organizacyjny oraz plan pracy na rok 1952 Instytutu Geograficznego UW przyjĊty przez
rozsze-rzoną RadĊ Naukową Instytutu – maszynopis bez podpisu.
4 Dr T. ĩebrowski zostaá niesáusznie oskarĪony w tzw. „spisku gen. Mariana Spychalskiego” i aresztowany, a potem zrehabilitowany (Bonasewicz 2004).
Od wczesnych lat istnienia Instytutu pojawiaáa siĊ inicjatywa utworzenia stacji terenowej. Ak-tywnym zwolennikiem realizacji tego pomysáu byá prof. W. Okoáowicz, który po raz pierwszy wy-stąpiá z formalnym wnioskiem w tej sprawie w 1966 r.5. Stacja miaáa byü zlokalizowana nad pro-jektowanym jeziorem zaporowym pod Wyszogrodem. Projekt budowy stacji byá popierany przez Ministerstwo OĞwiaty i Szkolnictwa WyĪszego, Komitet Nauki i Techniki oraz Centralny Urząd Gospodarki Wodnej. Straciá jednak aktualnoĞü wobec zaniechania budowy zbiornika. Po raz kolej-ny prof. W. Okoáowicz wystąpiá w tej sprawie do Rektora Uniwersytetu Warszawskiego w 1971 r., w rok po zakoĔczeniu budowy Zbiornika Wáocáawskiego6. Propozycja dotyczyáa lokalizacji stacji w budynku likwidowanej szkoáy w Murzynowie pod Páockiem. Pomysá miaá szerokie poparcie Instytutu. Zostaáo ono sformuáowane w piĞmie prof. J. Kondrackiego, do którego doáączono krótkie opracowania osób zainteresowanych badaniami stacjonarnymi reprezentujących geomorfologiĊ, klimatologiĊ i hydrologiĊ.
W swym piĞmie J. Kondracki podkreĞlaá fakt, Īe wspóáczesna nauka powinna przede wszystkim wykrywaü prawa i prawidáowoĞci umoĪliwiające prognozowanie zjawisk i procesów, co w związku z silnym wpáywem gospodarczej dziaáalnoĞci na stan przyrody ma podstawowe znaczenie. Podsta-wĊ takich badaĔ stanowi rejestracja zmian stanu systemu przyrodniczego. Pisaá, Īe podobne bada-nia w odniesieniu do atmosfery są w Europie systematycznie realizowane od okoáo 200 lat, a w stosunku do innych skáadowych Ğrodowiska przyrodniczego lub wybranych procesów są rów-nieĪ w kilku krajach prowadzone obserwacje stacjonarne, zwykle jednak od niezbyt dawna. J. Kondracki przypominaá równieĪ o obserwacjach stacjonarnych Zakáadu Geograficznego UW nad jeziorem ĝwitaĨ na Polesiu WoáyĔskim, gdzie w okresie 1929–1939 prowadzono systematyczne badania meteorologiczne, a pracownicy Zakáadu dokonywali okresowo pomiarów profili termicz-nych w jeziorze. Stacja w Murzynowie miaáaby umoĪliwiü prowadzenie obserwacji stacjonartermicz-nych dla ogólnych potrzeb naukowo-poznawczych w ramach planów badawczych Instytutu Geografii Uniwersytetu Warszawskiego, a takĪe sáuĪyü jako baza do badaĔ terenowych w regionie páockim. Jak wiadomo stacja powstaáa ostatecznie w Murzynowie, ale dopiero w 1974 r. (Lenart 1995).
Obok wymienionych jednostek waĪną rolĊ w rozwoju Instytutu Geograficznego speániaáa
biblioteka, gromadząca zbiory Instytutu oraz Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
Funk-cjĊ kierownika biblioteki speániaáa dr J. Kobendzina, a od 1 wrzeĞnia 1953 r. mgr B. Winid. Stan biblioteki Instytutu Geograficznego UW na 1 stycznia 1954 r. przedstawiaá siĊ nastĊpująco: 18 624 ksiąĪki (w 18 820 tomach), 594 czasopisma (w 3924 tomach). Razem 22 744 tomy. Rosáy równieĪ zbiory map i atlasów. W początku 1954 r. w zbiorach bibliotecznych byáo 485 atlasów oraz 10 483 mapy arkuszowe, 689 map Ğciennych, 28 760 map specjalnych. Razem 39 932 arkusze. Byá to naj-wiĊkszy w Polsce zbiór atlasów oraz szczegóáowych map paĔstw obcych7.
W początkowym okresie istnienia Instytutu przewidywano publikacjĊ dwumiesiĊcznika
Biule-tyn Geograficzny, z komitetem redakcyjnym w nastĊpującym skáadzie: prof. dr S. Leszczycki
(przewodniczący), prof. dr J. Kondracki (zastĊpca), mgr B. Winid (sekretarz) oraz czáonkowie: prof. dr S. Pietkiewicz, dr J. Kostrowicki, mgr L. Ratajski, mgr M.I. Mileska, asystent J. Koczy,
5 Wniosek w sprawie budowy stacji naukowo-dydaktycznej Instytutu Geografii Uniwersytetu Warszawskiego, podpisany przez Kierownika Zakáadu Klimatologii prof. dr. W. Okoáowicza, z 1966 r. – maszynopis.
6 Ponowienie wniosku w sprawie powoáania stacji terenowej adresowane do Rektora Uniwersytetu
Warszaw-skiego przez Dyrektora Instytutu Geografii z 28 marca 1971 roku – maszynopis.
7 Protokóá z posiedzenia w sprawach bibliotecznych z dnia 13.12.1952 r. (obecni: prof. dr S. Leszczycki, prof. dr S. Pietkiewicz, prof. dr J. Kondracki, mgr M. I. Mileska i dr J. Kobendzina).
redaktor techniczny dr K. Rakowicz. Zamiar ten nie zostaá zrealizowany i dopiero w 1964 r. zaini-cjowano seriĊ wydawniczą Prace i Studia Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego, ukazująca siĊ do dzisiaj jako Prace i Studia Geograficzne. Do 1969 r. ukazaáo siĊ szeĞü zeszytów, w tym trzy Katedry Klimatologii, dwa Katedry Geografii Fizycznej oraz jeden zeszyt zawierający materiaáy III Polsko-Czeskiego Seminarium Geograficznego. RównieĪ w 1964 r. ukazaá siĊ pierw-szy zepierw-szyt „Fotointerpretacji w Geografii” pod redakcją Andrzeja Cioákosza.
Badania naukowe próbowano koordynowaü w skali kraju, wprowadzając duĪe tematy
badaw-cze realizowane przez kilka oĞrodków naukowych. W sprawozdaniu z wykonania prac naukowych Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego za 1953 r.8 zawarte są informacje o bada-niach w dolinie Wisáy ĝrodkowej w ramach problemu „Studia geograficzne do planów regional-nych”, o postĊpie prac nad szczegóáową mapą geomorfologiczną i hydrograficzną Polski, o udziale Instytutu w opracowaniu Atlasu Polski czy w badaniach nad uszczegóáowieniem charakterystyki klimatu Polski. Obok wymienionych Instytut realizowaá plan prac poszczególnych katedr, tworzo-ny w wiĊkszym stopniu w nawiązaniu do zainteresowaĔ naukowych pracowników. WĞród waĪniej-szych dokonaĔ Instytutu w latach 1951–1969 wymieniü moĪna pierwsze w Polsce kompleksowe badania fizycznogeograficzne zorganizowane przez J. Kondrackiego na Pojezierzu Mazurskim i na WyĪynie Maáopolskiej, badania nad strukturą klimatu Polski, klimatem miast i bioklimatem (W. Okoáowicz i in.), prace z dziedziny geografii turystycznej (M.I. Mileska) oraz geograficzne badania dotyczące przemysáu i rolnictwa (S. Leszczycki i J. Tobjasz). W Instytucie wyodrĊbniá siĊ takĪe nurt badaĔ nad Afryką (Bolesáaw Dumanowski i in.) oraz Ameryką àaciĔską (B. Winid, Andrzej Bonasewicz). Wspomnieü trzeba teĪ o zastosowaniu i upowszechnieniu metody fotoin-terpretacji zdjĊü lotniczych oraz o osiągniĊciach w dziedzinie kartografii szkolnej (S. Pietkiewicz) czy teorii znaku kartograficznego (L. Ratajski).
Wedáug opracowania J. Kondrackiego9 zajĊcia dydaktyczne rozpoczĊáy siĊ juĪ w 1945 r. i byáy sukcesywnie rozbudowywane. W roku akademickim 1948/1949 udaáo siĊ doprowadziü do realiza-cji przedwojennego programu studiów magisterskich. W latach 1949–1950 wprowadzono na dwa lata studia dwustopniowe (pierwszy stopieĔ – trzyletni oraz drugi – magisterski póátoraroczny). W 1952 r. studia dwustopniowe zastąpione zostaáy jednolitym systemem czteroletnich studiów magisterskich, a dopiero od roku akademickiego 1953/54 zacząá obowiązywaü system piĊcioletni.
W 1952 r. studia I stopnia ukoĔczyáo 27 osób, z czego na studia II stopnia przeszáo 13, a w 1953 r. liczba studiujących wzrosáa i studia I stopnia ukoĔczyáo 50 osób, z których 16 rozpoczĊáo studia II stopnia.
W roku akademickim 1952/53 wedáug kopii programu dydaktycznego10 na I roku wykáadano matematykĊ, astronomiĊ, fizykĊ, chemiĊ z mineralogią i geologiĊ dynamiczną, a takĪe – zaliczane wówczas do przedmiotów podstawowych – marksizm i leninizm. Do kaĪdego z wykáadów prowa-dzono równieĪ üwiczenia. Wykáadano równieĪ wstĊp do geografii, historiĊ odkryü geograficznych, meteorologiĊ i kartografiĊ, ponadto prowadzono üwiczenia z kartografii w wymiarze czterech godzin w obydwu semestrach. Studentów obowiązywaá teĪ jĊzyk rosyjski i do wyboru: angielski, niemiecki lub francuski. JĊzyki nauczane byáy w wymiarze dwóch godzin w obu semestrach.
8 Sprawozdanie z wykonania planu prac naukowych Instytutu Geograficznego UW za rok 1953 – maszynopis bez podpisu.
9 Zob. dolny przypis nr 2.
10 Program zajĊü dydaktycznych w I.G.U.W. w roku 1952/3 – maszynopis niepodpisany z licznymi uwagami odrĊcznymi.
Wykaz przedmiotów zamykaáo wychowanie fizyczne (dwie godziny na tydzieĔ) i dla mĊĪczyzn studium wojskowe (cztery godziny w tygodniu). Po zakoĔczeniu zajĊü studenci uczestniczyli w üwiczeniach terenowych z kartografii i meteorologii.
Na II roku w pierwszym semestrze kontynuowano zajĊcia z marksizmu. Przez obydwa semestry prowadzono wykáad i üwiczenia z ekonomii politycznej. GeologiĊ dynamiczną zastąpiáy zajĊcia z geologii historycznej. Dominowaáy przedmioty geograficzne: geomorfologia, hydrografia, glebo-znawstwo, biogeografia i geografia ekonomiczna. Do wszystkich wykáadów prowadzone byáy üwi-czenia. Podobnie jak w roku poprzednim studenci zaliczali dwa jĊzyki, wychowanie fizyczne i studium wojskowe oraz uczestniczyli w üwiczeniach terenowych z geomorfologii i hydrografii.
Na III roku jako przedmioty ogólne prowadzono geografiĊ fizyczną Polski i proseminarium z tego przedmiotu, geografiĊ fizyczną czĊĞci Ğwiata, geografiĊ ekonomiczną Polski (wszystkie z üwiczeniami), geografiĊ ekonomiczną ogólną, geografiĊ ZSRR, geografiĊ krajów demokracji ludowej i geografiĊ paĔstw kapitalistycznych. Realizowano równieĪ proseminarium z geografii regionalnej i ogólne konwersatorium. Wykáadano teĪ metody statystyczne i graficzne, elementy nauk pedagogicznych, metodykĊ nauczania geografii. MĊĪczyĨni musieli zaliczyü trzeci rok szko-lenia wojskowego, a wszystkich obowiązywaáy terenowe üwiczenia geograficzne.
W 1953 r. studenci mieli do wyboru cztery trwające 1,5 roku specjalizacje: z geografii fizycz-nej, geografii ekonomiczfizycz-nej, kartografii i klimatologii.
W 1952 r. do kierownictwa Instytutu wpáynĊáo zgáoszenie kilku asystentów zatrudnionych w Katedrze Geografii Ekonomicznej Szkoáy Gáównej Planowania i Statystyki oraz w Szkole Par-tyjnej przy KC PZPR, z proĞbą o umoĪliwienie podniesienia swoich kwalifikacji i uzyskania stop-nia magistra w zakresie geografii ekonomicznej. Prof. S. Leszczycki uznaá tĊ inicjatywĊ za godną poparcia11. Jego zdaniem kandydaci mieli dostateczne doĞwiadczenie w zakresie geografii ekono-micznej (ukoĔczyli studia trzyletnie), ale braki w zakresie innych dziedzin geografii. Zostali zatem zobowiązani do udziaáu w zajĊciach z kartografii, geologii i klimatologii oraz w ogólnym konwer-satorium geograficznym. Zalecono im równieĪ udziaá w üwiczeniach terenowych dla studentów III roku. Piszącemu te sáowa nie są znane losy wszystkich osób zgáoszonych, ale niektóre z nich uzyskaáy w ten sposób stopieĔ magisterski.
Do 1954 r. wáącznie dyplomy magisterskie uzyskaáo áącznie l13 osób (37 z geografii fizycznej, 12 z klimatologii, 47 z geografii ekonomicznej Polski i 12 z kartografii), a dyplomy I stopnia 58 osób. W okresie tym stopieĔ doktorski uzyskaáy tylko 4 osoby: Karol Bromek, Mieczysáaw Fleszar, Jerzy Kostrowicki i Cyryl Kolago.
WaĪną czĊĞü studiów stanowiáy wycieczki naukowe. PrzyjĊto zaáoĪenie, Īe student poza okoli-cami Warszawy powinien poznaü najwaĪniejsze krainy geograficzne Polski. W nawiązaniu do trady-cji wprowadzonej przez S. Lencewicza wycieczki zazwyczaj prowadziáy osoby reprezentujące róĪne specjalnoĞci. Przykáadowo w roku 1951/195212 studenci I roku uczestniczyli w 4 jednodniowych wycieczkach dotyczących Warszawy lub jej bliskich okolic: „Bielany” (z dr. S. Jaroszem i dr J. Ko-bendziną), „Warszawa – poáoĪenie”, „Stare Miasto, zabytki, rozwój, odbudowa” (pod kierunkiem dr J. Kobendziny), „Czersk i Góra Kalwaria” oraz „Puszcza Kampinoska” (z dr J. Kobendziną), „Sta-cja meteorologiczna w Brwinowie” (pod kierunkiem prof. R. GumiĔskiego i dr Z. Kaczorowskiej),
11 Kopia pisma Kierownika Instytutu profesora S. Leszczyckiego do Ministra Szkolnictwa WyĪszego z 1
mar-ca 1952 r. z proĞbą o zgodĊ w sprawie wyjątkowego trybu ksztaácenia magisterskiego – maszynopis.
12 Sprawozdanie z wycieczek studenckich w roku 1952/53 (maszynopis bez podpisu) i Sprawozdanie z akcji
oĞmiodniowej wyciecze w Sudety (prowadzonej przez prof. S. Pietkiewicza) oraz trzydniowej na WybrzeĪe „Szczecin – Wolin” (kierowanej przez prof. J. Kondrackiego i dr J. KobendzinĊ). Od-byáa siĊ równieĪ czterodniowa wycieczka o tematyce kartograficznej na Pojezierze Brodnickie (kierowana przez prof. S. Pietkiewicza i T. Bukáada).
Dla studentów roku II organizowane byáy 3 jednodniowe wycieczki w okolice Warszawy: „SáuĪew-Czerniaków” (pod kierunkiem K. ĝwierczyĔskiego), „Okolice Pomiechówka” (prowa-dzona przez mgr D. Domosáawską i K. ĝwierczyĔskiego) oraz „àuków i okolice” (pod kiem mgr K. Wuttke), nastĊpnie piĊciodniowy wyjazd w Sudety i Góry Kaczawskie (pod kierun-kiem prof. J. Dylika) oraz szeĞciodniowa wycieczka na Pojezierze Mazurskie (prowadzona przez prof. J. Kondrackiego).
Studiujący na roku III obok 2 wycieczek jednodniowych („Fizjonomia i funkcje Warszawy” oraz „PGR Leszno i osadnictwo w rejonie Puszczy Kampinoskiej” – oba wyjazdy kierowane przez mgr B. Winida), uczestniczyli w tygodniowym wyjeĨdzie na JurĊ Krakowską i ĝląsk, pod opieką mgr L. Ratajskiego, oraz w siedmiodniowej wycieczce w Tatry prowadzonej przez mgr I. Gieysztorową.
Osobom kierującym z reguáy towarzyszyli inni pracownicy Instytutu (asystenci). Organizacja wycieczek polegaáa na licznych prelekcjach dotyczących wybranych punktów. ObjaĞnieĔ udzielano teĪ po drodze. Niektóre wycieczki jednodniowe byáy powtarzane dwu-, a nawet trzykrotnie dla róĪnych grup studenckich. PodróĪowano pociągiem, autobusami, komunikacją miejską, a takĪe furmankami. Ze wzglĊdów oszczĊdnoĞciowych noclegi zamawiano w schroniskach lub prywatnych kwaterach.
W sumie w latach 1951–1953 odbyáo siĊ okoáo 40 (w rzeczywistoĞci wiĊcej) wycieczek dla stu-dentów ogólnego kursu. Oprócz wycieczek w czasie ferii organizowano zespoáowe badania nau-kowe w terenie, w których równieĪ brali udziaá studenci.
Trzeba teĪ dodaü, Īe w pierwszym etapie swojego istnienia Instytut byá dobrze wyposaĪony w róĪnego rodzaju instrumenty i sprzĊt do badaĔ terenowych. Poszczególne katedry dyspono-waáy zestawem przyrządów do badaĔ naukowych, wykorzystywanych równieĪ w celach dydak-tycznych. Na szczególne podkreĞlenie zasáuguje jednak zaopatrzenie Instytutu w sprzĊt do badaĔ terenowych. Byáy to 2 motocykle, 27 rowerów, 2 skáadane kajaki, 15 namiotów, a takĪe Ğpiwory, páaszcze nieprzemakalne, buty, plecaki, torby polowe oraz máotki, kompasy, áopaty czy Ğwidry.
Ze wzglĊdu na rozbudowany program zajĊü dydaktycznych do nauczania studentów geografii angaĪowani byli równieĪ wykáadowcy z zewnątrz. J. Kondracki13 wyliczyá, Īe do 1954 r. wykáady i üwiczenia prowadziáo 31 osób niezatrudnionych na Uniwersytecie Warszawskim, a wĞród nich Kazimierz DziewoĔski, Jan Dylik, Jerzy Kostrowicki, Edward Stenz, Maria Kieáczewska-Zaleska i Wáodzimierz Zonn.
Personel naukowy Instytutu prowadziá równieĪ zajĊcia z geografii na innych wydziaáach i kie-runkach studiów (m.in. dziennikarstwie, ekonomii, geologii, archeologii). Przykáadowo Wydziaá Filozoficzno-Spoáeczny zamówiá w roku akademickim 1952/53 w Instytucie Geograficznym na-stĊpujące wykáady dla Sekcji Dziennikarskiej – dla I roku: geografia gospodarcza i polityczna Pol-ski (semestr I, dla jednej grupy, 200 osób) i geografia gospodarcza i polityczna Ğwiata (semestr II, 200 osób) oraz dla II roku: geografia gospodarcza i polityczna Ğwiata (semestr II, 180 osób)14.
13 Zob. dolny przypis nr 2.
14Pismo Prodziekana Wydziaáu Filozoficzno-Spoáecznego prof. A. Litwina do Instytutu Geograficznego na
Wymienione zajĊcia wedáug adnotacji na piĞmie poprowadzili: dr Jerzy Kostrowicki i dr Lucjan Kubiatowicz.
DziaáalnoĞü wznowiáo po wojnie równieĪ Koáo Naukowe Geografów15. Dziaáaniom tym patro-nowaá opiekun Koáa mgr L. Ratajski. W koĔcu 1951 r. powoáano komitet organizacyjny, który 12 stycznia 1952 r. dokonaá przyjĊcia 21 czáonków Koáa. Pierwsze walne zebranie czáonków Koáa odbyáo siĊ 26 stycznia 1952 r., kiedy to przyjĊto projekt regulaminu oraz dokonano wyboru zarzą-du. Efektem dyskusji na zebraniu byá teĪ plan pracy na II semestr roku akademickiego 1951/1952. Plan obejmowaá udziaá w organizacji i przygotowaniu merytorycznym wycieczek terenowych, a takĪe wykonanie kilku opracowaĔ o charakterze naukowym. Dziaáania te kontynuowano w na-stĊpnych latach. Przykáadowo w 1952 r. Koáo opracowaáo monografiĊ powiatu sandomierskiego, a w 1955 plan batymetryczny jeziora Goádapiwo koáo GiĪycka.
Dalszy rozwój geografii na Uniwersytecie Warszawskim miaá okresy mniej i bardziej
pomyĞl-ne. Bardzo prĊdko po wojnie, obok niedostatków bĊdących skutkiem okupacji niemieckiej i znisz-czeĔ wojennych, pojawiáy siĊ ograniczenia wynikające z obowiązującej ideologii oraz izolacji kra-ju z powodów politycznych i w związku z niewymienialną walutą.
W przedstawionym programie zajĊü dydaktycznych na rok 1952/53 widoczny jest znaczny udziaá marksizmu i leninizmu oraz ekonomii politycznej. WyraĨnie ukierunkowany jest teĪ dobór przedmiotów geograficznych i sposób ich przekazu. TrudnoĞci w pozyskiwaniu wymienialnych Ğrodków finansowych istotnie wpáynĊáy na nasz udziaá w miĊdzynarodowych konferencjach i kon-gresach. Miaáy teĪ prosty wpáyw na szanse innych kontaktów miĊdzynarodowych, a takĪe na moĪ-liwoĞci zakupu sprzĊtu laboratoryjnego. Wprawdzie pod wzglĊdem formalnym sytuacja ulegáa póĨniej zmianie, jednak geografia nigdy nie naleĪaáa do kierunków zasobnych w Ğrodki materialne.
Mimo licznych trudnoĞci geografia w Uniwersytecie Warszawskim byáa oceniana dobrze, za-równo w kraju, jak i za granicą. Decydowaáa o tym, jak siĊ wydaje, przede wszystkim zdolna i zaangaĪowana kadra. Omawiany w niniejszym tekĞcie Instytut Geograficzny usamodzielniá siĊ i w 1969 r. opuĞciá Wydziaá Biologii i Nauk o Ziemi, a w 1977 r. – po poáączeniu z Instytutem Afrykanistycznym – utworzyá Wydziaá Geografii i Studiów Regionalnych, co zapoczątkowaáo wciąĪ trwający proces powoáywania wydziaáów geograficznych na innych uniwersytetach. Rozwój, nie tylko organizacyjny, uniwersyteckiej jednostki geograficznej w Warszawie byá zatem niewąt-pliwy, chociaĪ oczywiĞcie pojawiają siĊ pytania dotyczące trafnoĞci wielu decyzji podejmowanych w przeszáoĞci i ich wpáywu na stan dzisiejszej geografii.
Literatura
Bonasewicz A., 2004, Z dziejów Zakáadu Geografii Regionalnej na Uniwersytecie Warszawskim, Prace i
Stu-dia Geograficzne, 34, s. 11–24.
Cioákosz A., 1974, Pracownia Fotointerpretacji Geograficznej, Prace i Studia Instytutu Geograficznego UW, 15, s. 79–84.
Jackowski A., Liszewski S., Richling A. (red.), Historia geografii polskiej, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
15 Sprawozdanie z dziaáalnoĞci Koáa Naukowego Geografów przy Instytucie Geograficznym U.W. za okres od
dnia 26 stycznia 1952 r. do dnia 17 czerwca 1952 r. – maszynopis przygotowany przez Zarząd Koáa (podpis
Lenart W., 1995, Mazowieckie Obserwatorium Geograficzne w Murzynowie, Prace i Studia Geograficzne, 16, s. 123–131.
Leszczycki S., Kondracki J., 1954, Instytut Geograficzny Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1945–1954,
Przegląd Geograficzny, 26, 3, s. 175–192.
Kondracki J., 1995, Instytut Geograficzny Wydziaáu Biologii i Nauk o Ziemi (1951–1969), Prace i Studia
Geo-graficzne, 16, s. 47–65.
Richling A., 2008, Warszawski oĞrodek badaĔ geograficznych – Uniwersytet Warszawski, [w:] A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling (red.), Historia geografii polskiej, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 337–353. Richling A., 2016, Geografia, [w:] A.K. Wróblewski (red.), Nauki Ğcisáe i przyrodnicze na Uniwersytecie
Warszawskim, „Monumenta Universitatis Varsoviensis 1816–2016”, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa, s. 464–492.
Richling A., 2018, Sto lat geografii na Uniwersytecie Warszawskim. Początki, Prace i Studia Geograficzne, 63, 4, s. 7–22.
