ZESZYTY NAUKOWE NR 11(83)
AKADEMII MORSKIEJ
W SZCZECINIE
IV MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWO-TECHNICZNA
E X P L O - S H I P 2 0 0 6 Aleksander Walczak
Proces rozwoju kompetencji zawodowych
Słowa kluczowe: rozwój techniki, kompetencje, edukacjaAutor na tle rozwoju nawigacyjnej techniki okrętowej przedstawia konieczność wzrostu kompetencji zawodowych. Podaje współczesne tendencje zmian edukacyjnych i propozycje metod i form nauczania nastawionych na upodmiotowienie systemów kształcenia. Podkreśla rolę wzrostu kompetencji jako ciągłego procesu, gwarantującego przydatność i możliwość zatrudnienia.
The Process of Professional Competence Development
Key words: technological development, competence, educationOn the basis of the navigational technology development the author points out the demand for professional competence increase. He presents contemporary trends in edu-cational changes and suggests teaching methods and forms geared to subject-oriented systems of education. The author emphasizes the role of competence growth as a steady process ensuring usefulness and opportunities of employment.
Wprowadzenie
Pozyskana wiedza w uczelni, w szkołach i na kursach nie jest wartością sta-łą. Olbrzymi postęp rozwoju cywilizacji w aspekcie technologii informatyzacji, globalizacji handlu, a szczególnie w sferze nauki stał się wydarzeniem niespoty-kanym w historii ludzkości. Przykładem tego jest fakt, że „w ciągu 6 lat podwa-jają się zasoby wiedzy, jakimi dysponuje ludzkość. W XX wieku nagromadzono więcej wiedzy niż w ciągu całej historii ludzkości”1. Przemiany metod badaw-czych dowodzą powstania nowych dziedzin naukowych, obrazujących niezbęd-ność interdyscyplinarności (biofizyka, biotechnologia, biocybernetyka, inżynie-ria biomedyczna itp.). Widać to także na przykładzie budownictwa okrętowego. Powstają statki specjalistyczne, naukowo-badawcze, o niespotykanej dotychczas wielkości, prędkości oraz liczebności, co powoduje wzrost natężenia ruchu na szlakach żeglugowych świata. Powoli zanikają dotychczasowe sposoby prowa-dzenia statku, na rzecz doskonalszych metod opartych na nowoczesnych urzą-dzeniach nawigacyjnych.
Klasyczne metody pomiarów kątów z punktów widocznych na lądzie czy astronawigacyjne wyparte zostały przez bardziej nowoczesne metody radiona-wigacyjne. Szczególnie rozwój elektroniki spowodował rewolucję w sposobach prowadzenia statków oraz w powstawaniu nowych urządzeń i systemów nawi-gacyjnych. Po wyeliminowaniu metod goniometrycznych (radionamiary własne i obce), nabrały znaczenia systemy hiperboliczne: Decca, Loran, Omega, z któ-rych obecnie został tylko Loran. W specjalnych warunkach stosowane są jeszcze Hi-Fix, Sea-Fix.
Współczesność opanowały systemy satelitarne, a wśród nich globalne sys-temy GPS i DPSS, Glonass oraz przygotowywany system Galilleo.
Szczególną rolę zaczynają odgrywać systemy map elektronicznych i nawi-gacyjny system zintegrowany (ECDIS), który grupuje w jednym miejscu wszystkie informacje nawigacyjne: parametry ruchu statku, dane z urządzeń zewnętrznych (echosonda, wiatromierz itp.) oraz informacje radarowe.
Trudno nie wspomnieć o specjalnym miejscu w nawigacji morskiej, jakie zajmuje radar i jego automatyczna postać ARPA. Szczególnego zakresu infor-macji dostarcza urządzenie VDR (Voyage Data Recorder) morski rejestrator danych (na wzór lotniczy – morska czarna skrzynka), notujący dane dotyczące pozycji statku, parametrów ruchu, stanu technicznego, komend wydawanych na mostku itp. oraz system VTS (Vessel Traffic System) czy AIS (Automatic
Identi-fication System) informujący i wspomagający nawigatora w trakcie
manewro-wania statkiem przez ograniczone obszary wodne (wąskie przejścia, kanały, tory
1 Amir Fazlagić, Szkoła jako instytucja ucząca się, w: Nauczanie metodą projektów, pod red. B.D. Gołobniak, WAM Poznań 2002, s. 33.
wodne itp.), gdzie natężenie ruchu jednostek jest bardzo duże. Można też wspomnieć o zmianach w urządzeniach wskazujących kierunki ruchu, których kompasy transduktorowe (fluxgate) indukcyjne nie są szczególną nowością na szybkich jednostkach morskich, jak również w urządzeniach elementów pogo-dowych i stanu mórz (faksymile), czy systemów prowadzenia statku optymal-nymi trasami, uwzględniających warunki hydrometeorologiczne2.
Ten bardzo skrócony przegląd w zakresie postępu technicznego dotyczy wykonywania zawodu oficera nawigacyjnego w ostatnich kilkudziesięciu latach i jest tylko tłem zamierzeń podjęcia tematu niniejszego artykułu.
W takich warunkach i okolicznościach żyjemy, pracujemy i musimy dosto-sować naszą wiedzę i umiejętności do wykonywania zawodu czyli dorównywać odpowiednimi kompetencjami.
Kompetencja – to szczególna zdolność osoby uwidaczniająca się w wyko-naniu na poziomie wyznaczonym przez społeczne (zawodowe) standardy w adekwatnym zachowaniu się, ze świadomością potrzeby i skutków takiego działania oraz w odpowiedzialności za podjęte decyzje3. W aspekcie kompeten-cji zawodowych oficerów nawigacyjnych oraz kapitanów odnosi się to do inte-gralności wiedzy i umiejętności profesjonalnych, świadomości wykonywania nałożonych obowiązków oraz pełnej odpowiedzialności za decyzje (rys. 1).
ŚWIADOMOŚĆ: - dostrzegania zmian - potrzeba działań ODPOWIEDZIALNOŚĆ: - prawna - zawodowa - moralna WIEDZA: - teoretyczna - praktyczna KOMPETENCJA
Rys. 1. Struktura kompetencji Fig. 1. Competence structure
2 Por. A. Walczak, Zarys metodologii badań naukowych w nawigacji morskiej, Wyd. PPH ZAPOL, Szczecin 2005, s. 20-36.
3 Por. A. Walczak, Rozważania nad kompetencjami marynarzy, Wyd. WSM Szczecin, w „Kon-wencja STCW-95”, materiały sympozjum naukowego, 1998, s. 72-81.
W świetle postępu technicznego, zmian zachodzących w obrębie konstruk-cji statków, ich wyposażenia, eksploatakonstruk-cji musi występować równoległy wzrost kompetencji zawodowych, niezbędnych do właściwego wykonywania obowiąz-ków na różnych poziomach odpowiedzialności.
Każdy oficer nawigacyjny, a w szczególności kapitan, powinien podnosić swoje kwalifikacje, aby sprostać systematycznie wzrastającym wymaganiom. Jest to ustawiczny proces:
– pogłębiania wiedzy i zdobywania nowych doświadczeń na poziomie współczesnych potrzeb zawodowych;
– kształtowania świadomości czyli zdolności zdawania sobie sprawy i dostrzegania zmian otoczenia, zdolności umysłu do odzwierciedlania obiektywnej rzeczywistości i myślenia uwarunkowanego społecznymi formami życia i pracy zawodowej człowieka, ukształtowanego w toku jego historycznego rozwoju;
– pogłębiania obowiązku moralnego i prawnego za swoje czyny i pono-szenia za nie konsekwencji.
Proces ten wymaga konieczności wyprzedzania zmian cywilizacyjnych świata. W zakresie zawodowym zmusza do dostosowania własnych kompetencji profesjonalnych do współczesnych i przyszłościowych przeobrażeń technicz-nych i społecztechnicz-nych. Jest on trudny i wymaga przemyśleń, także w działalności edukacyjnej.
W zakresie kształcenia w uczelniach morskich można go wspomagać przez ustawiczną edukację uwzględniającą światowe tendencje rozwojowe w formie: studiów podyplomowych, kursów specjalistycznych kwalifikacyjnych na wyż-sze stopnie morskie.
Są to formy stosowane dotychczas w polskich uczelniach morskich, sku-teczne, lecz drogie i wymagające okresowych szkoleń. Tańsze i coraz częściej stosowane są szkolenia na odległość z wykorzystaniem Internetu (e-edukacja). Kierowanie kształceniem będzie zawsze uzależnione od prowadzącego ośrodka edukacyjnego, narzucającego metody i formy przekazu wiedzy, według określo-nych przyjętych programów, mających pewną bezwładność, opóźniając zasto-sowanie najnowszych informacji.
Nowa cywilizacja rodzi zapotrzebowanie na odmienny sposób kształcenia, wynikający z odmiennego podejścia i typu relacji społecznych, którym te stare formy edukacji nie są w stanie sprostać. Ukierunkowane one są przede wszyst-kim na człowieka, na jego rozwój, realizację indywidualnych potrzeb i pragnień. Obserwowane, współczesne tendencje edukacyjne w świecie preferują zmiany w kształceniu, sugerując przywrócenie roli szerokich podstaw wiedzy, dającej możliwość ustawicznego kształcenia. Ma to również znaczenie w kształceniu kadr morskich.
1. Przywrócenie rozszerzonych podstaw wiedzy ogólnej
Dynamiczny rozwój techniki okrętowej, w wyniku którego dokonują się częste a nieraz gwałtowne zmiany w systemach i metodach organizacji eksploa-tacji statku, narzucają marynarzom i oficerom potrzebę dostosowania się do nich. Od nich bowiem będzie się wymagać zrozumienia złożonych i zmieniają-cych się w nieprzewidziany sposób sytuacji i warunków.
Pozwala to na wprowadzenie rozszerzonych podstaw wiedzy ogólnej jako klucza do nabywania umiejętności w ośrodkach kształcenia zawodowego, do programów umożliwiających przekwalifikowanie pracowników o bardzo wą-skiej specjalności. Wymaga tego tempo przemian, potrzeba społeczna, koniecz-ność eliminacji niebezpiecznych reakcji ludzkich, skutków prezentowanych czynników przewrotu w powstającej formacji.
Należy przy tym zwrócić uwagę, że przedmioty ogólne wspólnie z zawo-dowymi rozszerzają horyzonty człowieka, dają możliwość samooceny swojej pozycji we współczesnym świecie. Pozwalają na osobiste ukierunkowania swo-jej przyszłości, inicjują podjęcie samokształcenia, co przy należytych podsta-wach wiedzy ogólnej, jest nie tylko możliwe, ale i bardziej efektywne, ze względu na osobistą potrzebę i wybór.
Uczelnie morskie nie są ograniczone międzynarodowymi konwencjami co do możliwości indywidualnego rozwoju człowieka. Dopuszczają one, poza obli-gatoryjnymi standardami zawodowymi (STCW-78/95), możliwości wyższych ustaleń programowych, które zaspokajają potrzeby podnoszenia kwalifikacji zarówno zawodowych, jak i dając możliwość mobilności pracowniczej nie tylko w obrębie specjalności morskich, ale także podjęcia pracy w innych zawodach na lądzie.4
Inną sprawą jest wykorzystanie możliwości przekwalifikowań, mających bardzo ważne znaczenie dla destrukcyjnego efektu bezrobocia zarówno z punktu widzenia jednostki, jak i społeczeństwa. Pozostaje jednak problem utrzymania ciągłej zdolności do aktywności poprzez podnoszenie umiejętności technicznych i profesjonalnych.
Rozsądne rozwiązanie tych zagadnień przez uczelnie morskie jest możliwe przy odpowiednio przygotowanej kadrze naukowo-dydaktycznej, systematycz-nej analizie rynku żeglugowego kadr morskich świata czy Unii Europejskiej oraz predykcje kierunków rozwojowych innych dziedzin gospodarczych kraju, Europy i świata, co wiąże się z następnym problemem.
4 Por. A. Walczak, Konwencja STCW, 1978 znowelizowana w 1995 r., jej główne postanowienia i propozycje wdrożeń w Polsce, WSM, Szczecin 1996, s. 11-13.
2. Przydatność i możliwość zatrudnienia
Polscy absolwenci uczelni morskich nie mają obecnie trudności w zatrud-nieniu na światowym rynku żeglugowym. Dotychczasowe programy i system edukacyjny morskich ośrodków naukowo-dydaktycznych dostatecznie uwzględ-niają omawiane tendencje przewrotu edukacyjnego, gwarantując jakość szkolo-nych kadr.
Kompetencje zawodowe polskich kadr oficerskich są oceniane dość wyso-ko. Wspierane są one możliwością dokształcania na różnych kursach: specjali-stycznych i kwalifikacyjnych. Są to utrwalone metody tradycyjne naszego szkolnictwa morskiego i nie były dotychczas podważane, albowiem zostały po-parte zdobywaniem kwalifikacji formalnych (uzyskane dyplomy), jak i aktyw-nością osobistą i dostępaktyw-nością do ustawicznego kształcenia. Uznanie marynar-skiej wiedzy jest wynikiem nie tylko kontroli kwalifikacji formalnych, ale także w większości utrzymanych poziomów kompetencji, wyższych od osób z innych krajów morskich. Jeżeli dystans ten w jakości usług będziemy w stanie utrzy-mać, to możemy liczyć na długoletnie zatrudnienie polskich kadr oficerskich na rynku żeglugowym świata.
Należy podkreślić, że jakość rozwoju kompetencji jest wówczas osiągana, gdy jest utrzymany przekaz nowoczesnej wiedzy i doświadczeń, utwierdzanych świadomością ich właściwego stosowania i odpowiedzialności za rezultaty pracy.
Kompetencje zawodowe polskich oficerów wpłyną na ich zatrudnienie. Tym samym zagwarantowane zostanie istnienie rozwoju polskich uczelni mor-skich. Należy zdać sobie sprawę z występujących zagrożeń zewnętrznych wyni-kających z:
– aktywizacji młodzieży z krajów OECD w zakresie kształcenia zawodo-wego, przygotowującego do pracy na morzu;
– wzrostu konkurencyjności tanich oficerów krajów azjatyckich oraz wschodnioeuropejskich (Rosjanie, Ukraińcy, Bułgarzy, Łotysze, Litwi-ni, Rumuni).
Jak już wspomniano, w rozwoju kompetencji oficera nie można pominąć osobistych dążeń człowieka. Wiążą się one także z poszukiwaniem warunków upodmiotowienia procesów edukacyjnych w uczelniach morskich.
Dostrzega się konieczność zmiany systemu kształcenia z możliwością wy-boru kierunków i specjalności, według zainteresowań, zamiłowań i uzdolnień osób. Także metody w procesie edukacyjnym stworzą nowy typ akademii mor-skiej, oparty na kreowaniu zawodowych kompetencji ludzi myślących, odważ-nych i twórczych.
Zakończenie
W strategii rozwoju polskiego szkolnictwa morskiego5 ujęto wiele wnio-sków dotyczących rzetelnej informacji z zakresu gospodarki morskiej, promo-wania zawodów morskich, prezentopromo-wania w mediach, przedstawiania możliwo-ści o zatrudnieniu, awansie, zarobkach oraz o randze społecznej i atrakcyjnomożliwo-ści zawodu marynarskiego.
W tym celu uznano za konieczne:
– uwzględnienie roli szerokich podstaw wiedzy dającej możliwość pod-wyższania kompetencji zawodowych oraz łatwiejszego przekwalifiko-wania oficerów i marynarzy w wąskich specjalnościach;
– uznawanie przydatności do zawodu, pozyskiwanie dodatkowych umie-jętności, poza kwalifikacjami formalnymi (języki, informatyka, zarzą-dzenia itp.);
– zachowanie elastyczności w kształceniu, w metodach i formach doko-nywania zmian kierunków i specjalności, adekwatnie do wymagań ryn-ku;
– uruchomienie kursów kwalifikacyjnych i specjalistycznych z wykorzy-staniem nowoczesnych rozwiązań organizacyjno-metodycznych w celu ustawicznej aktualizacji wiedzy, albowiem kompetencje zawodowe i dyplomy tracą wartość z upływem lat;
– utrzymanie wysokiej jakości kształcenia oraz ciągłej aktualności treści programowych.
Reasumując, należałoby we współczesnej edukacji zwrócić szczególną uwagę na człowieka, dla którego uczelnia powinna przez proces dydaktyczny stwarzać optymalne warunki rozwoju kompetencji.
Wysiłki edukacyjne powinny być skierowane na:
– przekazywanie gruntownej wiedzy ogólnej i zawodowej, rozbudzanie zainteresowań, wyrobienie umiejętności i nawyków samodzielnego do-strzegania i rozwiązywania problemów, które nasuwa życie i praca. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na intelektualną stronę procesu kształ-cenia, z podkreśleniem kształtowania twórczej postawy wobec nauki i ży-cia. Pod tym pojęciem rozumie się otwartość na rozwijającą się wiedzę, umiejętne i samodzielne jej stosowanie dla twórczego rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych;
– kształtowanie umiejętności praktycznego i zawodowego działania we wszystkich warunkach pracy na morzu oraz postawy współuczestniczenia w procesie rozwoju gospodarczego kraju;
– wpajanie wartości społecznych, etycznych i estetycznych. Stanowi to bowiem podstawę nieustannej gotowości do realizacji uznawanych poglądów, te zaś w odróżnieniu od zastanej rzeczywistości formułują przyszłość dosko-nalszą i lepszą od współczesnej.
Te prezentowane trzy aspekty wszechstronnego rozwoju człowieka występują ze sobą harmonijnie. Wartości intelektualne, prakseologiczne i etyczne składają się w harmonijną kompozycję osobowości człowieka. Ich osiągnięcie pozwoli nam na śmiałe spojrzenie w przyszłość.
Literatura
1. Czerepaniak-Walczak M., Aspekty zawodowe i źródła profesjonalnej
reflek-sji nauczyciela, Wyd. Edytor, Forum Toruń 1997.
2. Fazlagić A., Szkoła jako instytucja ucząca się, [w:] Nauczanie metodą
pro-jektów pod red. B.D. Gołobniak UAM, Poznań, 2002.
3. Fontona D., Psychology For Teachers, Macmillan, Basingstoke 1992.
4. International Convention on the Standards of Training Certification for Seafarers STCW 1978/95.
5. Kwaśnicka R., Wprowadzenie do myślenia, Studia Pedagogiczne LXI KPN PAN, Warszawa 1995.
6. Morrison S., Lead IMO Consultant on the Revision of the STCW
Conven-tion, ISF London 1995 – Manning and Training Conference in Action
(ma-teriały).
7. Schoen D.A., The Reflective Practitioner, How Professionals Think Basic
Books, New York 1983.
8. Walczak A., Gra o jutro – o przyszłość polskiego szkolnictwa morskiego, WSM, Szczecin 2000.
9. Walczak A., Konwencja STCW 1978, znowelizowana w 1995 r., jej główne
postanowienia i propozycje wdrożeń, WSM w Szczecinie 1996.
10. Walczak A., Kwalifikacje czy kompetencje? Wyd. WSM w Gdyni 2001. 11. Walczak A., Odpowiedzialność przedsiębiorstwa żeglugowego w świetle
znowelizowanej Konwencji STCW 1978, WSM Szczecin, ZN nr 49.
12. Walczak A., O konieczności badań nad zastosowaniem funkcjonalnego
podejścia w eksploatacji statków polskiej floty handlowej i rybackiej, VI
Międzynarodowa Konwencja Naukowo-Techniczna Inżynierii Ruchu Mor-skiego (materiały), WSM Szczecin, 1995.
13. Walczak A., Rozważania nad kompetencjami marynarzy, Sympozjum nau-kowe Instytutu Nawigacji Morskiej „Konwencja STCW-78/95”, WSM, Szczecin 1998.
14. Walczak A., Strategia Międzynarodowej Organizacji Morskiej w dziedzinie
bezpieczeństwa na morzu, WSM, Szczecin 1994.
15. Walczak A., Strategia rozwoju szkolnictwa morskiego, Wyd. AM, Szczecin 2005.
Wpłynęło do redakcji w lutym 2006 r. Recenzent
prof. dr kpt.ż.w. Daniel Duda
Adres Autora
prof. dr kpt.ż.w. Aleksander Walczak Akademia Morska w Szczecinie Instytut Nawigacji Morskiej
