Wykorzystanie e-learningu w tworzeniu gospodarki opartej na wiedzy na przykładzie publicznego szkolnictwa wyższego w Polsce

Pełen tekst

(1)UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej. Aleksandra Pleśniarska. WYKORZYSTANIE E-LEARNINGU W TWORZENIU GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY NA PRZYKŁADZIE PUBLICZNEGO SZKOLNICTWA WYŻSZEGO W POLSCE. Rozprawa doktorska. Promotor pracy: Prof. dr hab. Helena Tendera - Właszczuk. Kraków 2015.

(2) Spis treści Wprowadzenie .......................................................................................................................... 4. 1.. 2.. Determinanty rozwoju gospodarki opartej na wiedzy ................................................. 10 1.1. Czynniki wzrostu gospodarczego w teorii ekonomii ................................................. 10. 1.2. Znaczenie wiedzy we współczesnej gospodarce ........................................................ 21. 1.3. Koncepcja gospodarki opartej na wiedzy................................................................... 28. Dyskusja nad metodami pomiaru gospodarki opartej na wiedzy i diagnoza stanu rozwoju GOW w Polsce na tle państw członkowskich Unii Europejskiej ................ 36 2.1. Kontrowersje wokół pomiaru gospodarki opartej na wiedzy..................................... 36. 2.2. Krytyczna analiza wskaźników gospodarki opartej na wiedzy .................................. 38. 2.3. Gospodarka oparta na wiedzy w Polsce na tle państw Unii Europejskiej.................. 62. 2.3.1 Poziom rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w badaniach międzynarodowych...... 62 2.3.2 Wykorzystanie koncepcji gospodarki opartej na wiedzy w unijnych i polskich strategiach rozwoju społeczno - gospodarczego – wybrane zagadnienia .............. 70. 3.. Analiza i ocena znaczenia uniwersytetów w kontekście rozwoju gospodarki opartej na wiedzy .......................................................................................................................... 81. 4.. 3.1. Rola i znaczenie współczesnych uniwersytetów ........................................................ 81. 3.2. Wyzwania współczesnych uniwersytetów ................................................................. 89. 3.3. Wpływ szkolnictwa wyższego na rozwój gospodarki opartej na wiedzy – wybrane wskaźniki .................................................................................................................. 104. E – learning w kształceniu akademickim .................................................................... 120 4.1. Istota e-learningu ...................................................................................................... 120. 4.1.1 E-learning – aspekty terminologiczne ................................................................. 120 4.1.2 Rozwój edukacji na odległość ............................................................................. 125 4.1.3 Transfer wiedzy - nauczanie tradycyjne a e-learning .......................................... 129 4.1.4 Zalety i wady, bariery wdrożenia e-learningu ..................................................... 139 2.

(3) 4.2. E-learning w uniwersytecie ...................................................................................... 143. 4.2.1 Rola i miejsce e-learningu w procesie zmian tradycyjnego uniwersytetu ........... 143 4.2.2 Prawne uwarunkowania e-learningu w Polsce .................................................... 145 4.3. 5.. 6.. Rozwój i przyszłość e-learningu .............................................................................. 151. E-learning w publicznym szkolnictwie wyższym w Polsce – badania własne ......... 157 5.1. Podstawy metodologiczne badań własnych ............................................................. 157. 5.2. Wykorzystanie e-learningu w publicznym szkolnictwie wyższym w Polsce – wyniki badań ............................................................................................................ 167. 5.3. Postawy i preferencje środowiska akademickiego wobec e-learningu – wyniki badań ............................................................................................................ 181. Rozwój e-learningu w publicznym szkolnictwie wyższym w Polsce – wnioski i rekomendacje ............................................................................................................... 201 6.1. E-learning wobec znaczenia uczelni w gospodarce opartej na wiedzy .................... 201. 6.2. Perspektywa rozwoju e-learningu w Polsce – stan faktyczny i rekomendacje ........ 209. Zakończenie........................................................................................................................... 224 Bibliografia ............................................................................................................................ 228. Spis map i rysunków ............................................................................................................ 241 Spis tabel................................................................................................................................ 242 Spis wykresów ....................................................................................................................... 245. Załącznik A. Wybrane tabele liczności i dwudzielcze ....................................................... 247 Załącznik B. Metryczka ....................................................................................................... 250 Załącznik C. Kwestionariusz ankiety ................................................................................. 252. 3.

(4) Wprowadzenie. Na przełomie XX i XXI wieku rozwinęła się koncepcja gospodarki opartej na wiedzy (GOW). Koncepcja GOW coraz częściej wykorzystywana jest dla uzasadniania działań podejmowanych w celu zapewnienia wzrostu i rozwoju gospodarczego danego kraju. Wedle tej koncepcji wzrost gospodarczy zależy w znacznym stopniu od potencjału wiedzy w państwie. Nauka i edukacja są ściśle powiązane z budowaniem konkurencyjności zarówno w wymiarze mikro, jak i makroekonomicznym. Wydaje się zatem, że zmianie ulega rola i znaczenie współczesnych uczelni, które współuczestniczą w tworzeniu, aplikacji i transmisji wiedzy. Wobec powyższego poczynienie rozważań nad koncepcją gospodarki opartej na wiedzy oraz szczególnej roli szkolnictwa wyższego w jej tworzeniu wydaje się być nie tylko interesujące naukowo, ale i uzasadnione. O aktualności problematyki podjętej w pracy świadczy fakt rosnącego (w ostatnich latach) zainteresowania e-learningiem jako formą kształcenia, w której wykorzystywane są nowe technologie teleinformatyczne (ICT). Wzrost zainteresowania wynika z wielu przyczyn, m.in.: rozwoju ICT i zwiększenia ich dostępności dla społeczeństw, zmiany potrzeb i oczekiwań społecznych (szczególnie dotyczących konieczności poszerzania kwalifikacji zawodowych w ciągu swojego życia – lifelong learning), zwiększonej mobilności, zwiększania się możliwości dostępu do kształcenia dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz poszerzenia się katalogu źródeł pozyskiwania wiedzy. E-learning stwarza możliwości aplikacji i transferu wiedzy na niespotykaną dotąd skalę. Ta forma kształcenia rewolucyjnie wpływa na cały proces edukacji odrywając go od miejsca, czasu i granic. Warto nadmienić, że współczesne wyzwania społeczno-gospodarcze, szczególnie demograficzne, a także proces globalizacji stanowią uzasadnienie dla podjęcia rozważań nad wykorzystaniem e-learningu w szkolnictwie wyższym. Inspiracją do podjęcia badań jest tocząca się w teorii i praktyce dyskusja (zarówno na poziomie krajowym jak i Unii Europejskiej), na temat konieczności wprowadzenia zmian w szkolnictwie wyższym mających na celu nie tylko wzrost konkurencyjności i znaczenia uczelni, ale także dopasowanie modelu kształcenia akademickiego do społecznych potrzeb. Interesujące poznawczo wydaje się zatem przeprowadzenie rozważań nie tylko nad samą koncepcją gospodarki opartej na wiedzy, ale również rolą i znaczeniem współczesnego uniwersytetu w kontekście aplikacji i synergii wiedzy. Z uwagi na obszerność tematyki zdecydowano się na zawężenie dyskursu naukowego do przeanalizowania sytuacji. 4.

(5) w odniesieniu do publicznego szkolnictwa wyższego w Polsce, czyniąc jednak liczne odwołania do sytuacji międzynarodowej, szczególnie europejskiej. W literaturze przedmiotu istnieją liczne opracowania dotyczące gospodarki opartej na wiedzy. Jest również wiele dostępnych danych statystycznych, które obrazują stan rozwoju obszarów kluczowych dla GOW. Wydaje się jednak, że istnieje niewiele analiz dotyczących potencjału wykorzystania e-learningu jako formy kształcenia wpływającej na transfer wiedzy i zmianę postrzegania pozycji współczesnej uczelni wyższej w życiu społeczno-gospodarczym. Prowadzone badania na temat e-learningu akademickiego zostają zazwyczaj zawężone do wybranej uczelni czy określonych województw1. W literaturze przedmiotu brakuje badań i analiz, które podchodziłyby do wspomnianego zagadnienia w wymiarze ogólnokrajowym. Niniejsza praca ma stanowić próbę wypełnienia powstałej luki. Głównym celem pracy jest diagnoza stanu wykorzystania e-learningu w publicznym szkolnictwie wyższym w Polsce w kontekście znaczenia uczelni w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. W pracy sformułowano również następujące cele cząstkowe: •. omówienie koncepcji gospodarki opartej na wiedzy oraz przeprowadzenie analizy wskaźników gospodarki opartej na wiedzy,. •. zidentyfikowanie współczesnych wyzwań szkolnictwa wyższego, a także roli i znaczenia współczesnego uniwersytetu w kontekście rozwoju gospodarki opartej na wiedzy,. •. ustalenie wpływu rozwoju e-learningu na współczesne uczelnie wyższe,. •. diagnoza postaw publicznych uczelni wyższych w Polsce wobec znaczenia e-learningu dla transferu wiedzy.. W toku pracy weryfikacji zostały poddane następujące hipotezy badawcze: 1. Spośród zaprezentowanych podejść badawczych dotyczących doboru wskaźników pozwalających na ocenę rozwoju GOW najbardziej użyteczną jest metoda Banku Światowego (KAM), ponieważ w sposób kompleksowy agreguje wskaźniki ilościowe i jakościowe w kluczowych dla GOW obszarach. 2. E-learning w publicznym szkolnictwie wyższym w Polsce wykorzystywany jest w ograniczonym zakresie, mimo iż większość uczelni pozytywnie postrzega jego wdrożenie w kontekście wymiany i transferu wiedzy, a także. 1. Dla przykładu można wskazać badania przeprowadzone przez: J. Dwornik, B. Rogowska, K. Wojewodzic, Innowacje w procesie nauczania akademickiego: trendy, praktyki i strategie rozwoju e-learningu we Wrocławiu, Wrocławskie Centrum Akademickie, Wrocław 2011.. 5.

(6) korzyści wynikających z jego funkcjonowania dla uczelni wyższej i jej znaczenia dla rozwoju GOW. 3. Wielkość uczelni ma istotny wpływ na funkcjonowanie e-learningu na uczelni wyższej w Polsce. W ramach ostatniej z wymienionych hipotez zostały sformułowane również hipotezy cząstkowe: •. Istnieje zależność pomiędzy funkcjonowaniem platformy e-learningowej na uczelni a jej wielkością mierzoną liczbą studentów.. •. Istnieje dodatnia korelacja pomiędzy czasem funkcjonowania platformy e-learningowej a wielkością uczelni.. •. Istnieje dodatnia korelacja pomiędzy wielkością uczelni mierzoną liczbą studentów a odsetkiem nauczycieli akademickich korzystających z platformy e-learningowej na danej uczelni.. •. Istnieje zależność pomiędzy podejmowaniem współpracy z biznesem w ramach powstających kursów e-learningowych a wielkością uczelni.. Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Zakres przedmiotowy pracy obejmuje zagadnienie e-learningu w kontekście roli i znaczenia współczesnego uniwersytetu w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Wobec powyższego, szczególna uwaga została zwrócona również na koncepcje gospodarki opartej na wiedzy wraz ze wskazaniem kluczowych dla jej rozwoju obszarów. W pracy zastosowano następujące metody badawcze: analiza literatury, analiza teoretyczna, analiza porównawcza, synteza, indukcja, dedukcja, analiza ilościowa i analiza jakościowa. Narzędziem badawczym w badaniach własnych był kwestionariusz ankiety2. Wszystkie wykorzystane w pracy analizy statystyczne zostały wykonane przy użyciu programu do obliczeń statystycznych – STATISTICA firmy Statsoft. Interdyscyplinarność dysertacji implikuje konieczność podjęcia rozważań w oparciu o różne źródła, w tym: akty prawne, dokumenty programowe, dane statystyczne, analizy eksperckie, a także źródła wirtualne. W pracy wykorzystano różnorodne źródła danych wtórnych: raporty organizacji międzynarodowych, bazy danych Banku Światowego, Eurostatu, OECD. Struktura pracy została podporządkowana celom pracy. Praca składa się z sześciu rozdziałów.. 2. Kwestionariusz ankiety został szczegółowo opisany w rozdz. 5.1.. 6.

(7) Rozdział pierwszy ma charakter teoretyczny. Za szczególnie istotne uznano odwołanie się do teorii wzrostu gospodarczego, w tym głównie do teorii endogenicznego wzrostu gospodarczego.. W. rozdziale. tym. przedstawiono. klasyfikację. czynników. wzrostu. gospodarczego, a także scharakteryzowano wiedzę, jako zasób mający współcześnie szczególne znaczenie. Rozważania teoretyczne stanowiły punkt wyjścia do podjęcia dalszej analizy na temat koncepcji gospodarki opartej na wiedzy. W drugim rozdziale omówione zostały wybrane wskaźniki gospodarki opartej na wiedzy. Zaprezentowano podejścia badawcze, które zmierzają do budowy jednego syntetycznego wskaźnika rozwoju gospodarki opartej na wiedzy jak i te, analizujące wybrane wskaźniki oddzielnie. Przeprowadzona analiza miała również na celu powiązanie omówionych w rozdziale pierwszym obszarów kluczowych dla gospodarki opartej na wiedzy z charakterystyką wybranych podejść i metod badawczych dotyczących ich pomiaru. Poczynione rozważania w rozdziale pierwszym i drugim skoncentrowane były na realizacji jednego z celów cząstkowych pracy, dotyczącego charakterystyki koncepcji GOW oraz przeprowadzenia analizy wskaźników ją opisujących. Przeprowadzenie krytycznej dyskusji nad doborem wskaźników miało również swoje uzasadnienie wobec licznych kontrowersji dotyczących pomiaru zarówno wiedzy, jaki i gospodarki opartej na wiedzy. W konsekwencji przeprowadzonych analiz zweryfikowana została jedna z hipotez pracy mówiąca, że: spośród zaprezentowanych podejść badawczych dotyczących doboru wskaźników pozwalających na ocenę rozwoju GOW najbardziej użyteczną jest metoda Banku Światowego (KAM), ponieważ w sposób kompleksowy agreguje wskaźniki ilościowe i jakościowe w kluczowych dla GOW obszarach. W tym rozdziale zostały również omówione wyniki międzynarodowych rankingów obrazujących rozwój gospodarki opartej na wiedzy. Prezentacja wyników miała na celu dokonanie diagnozy stanu rozwoju GOW w Polsce na tle państw Unii Europejskiej. W ostatniej części tego rozdziału zostały poczynione rozważania na temat wykorzystywania koncepcji gospodarki opartej na wiedzy w wybranych unijnych i polskich strategiach społeczno – gospodarczych. Rozdział trzeci poświęcony został analizie znaczenia uniwersytetów w kontekście rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Analiza obejmowała zarówno wymiar teoretyczny, poprzez. wskazanie. najważniejszych. cech. charakterystycznych. dla. współczesnego. uniwersytetu, jak również praktyczny poprzez dokonanie analizy ilościowej wskaźników determinujących rozwój szkolnictwa wyższego, ze szczególnym uwzględnieniem Polski na tle państw Unii Europejskiej. Poczynione rozważania, w ramach rozdziału trzeciego, służyły realizacji kolejnego z celów cząstkowych pracy, dotyczącego identyfikacji współczesnych wyzwań uniwersytetów, a także omówieniu roli uczelni w tworzeniu gospodarki opartej na 7.

(8) wiedzy. Za uzasadnione poznawczo uznano również poszerzenie rozważań teoretycznych o analizę wybranych wskaźników ilościowych, które ukazują wpływ rozwoju szkolnictwa wyższego na tworzenie gospodarki opartej na wiedzy, poprzez zwrócenie szczególnej uwagi na potencjał tkwiący w kapitale ludzkim. Analiza została przeprowadzona z perspektywy międzynarodowej, ze szczególnym uwzględnieniem Polski w odwołaniu do państw członkowskich Unii Europejskiej. Rozważania poczynione w rozdziale czwartym koncentrują się wokół zagadnień dotyczących: aspektów terminologicznych i teoretycznych związanych z e-learningiem, a także zalet, wad e-learningu oraz barier jego wdrażania i funkcjonowania w szkolnictwie wyższym. W odwołaniu do omówionych w rozdziale trzecim cech współczesnej uczelni wyższej i jej aktualnych wyzwań, podjęto się realizacji celu pracy dotyczącego wskazania powiązań pomiędzy rozwojem e-learningu a współczesnym uniwersytetem. W odwołaniu do wspomnianego celu za szczególnie uzasadnione uznano zaprezentowanie roli i znaczenia e-learningu w procesie zmian tradycyjnego uniwersytetu. Nie byłoby to jednak możliwe bez wcześniejszych refleksji dotyczących zarówno współczesnego szkolnictwa wyższego z jednej strony, jak i potencjału wykorzystania e-learningu z drugiej. Rozdział piąty ma charakter empiryczny. W całości został poświęcony omówieniu metodologii badań własnych oraz szczegółowej prezentacji wyników. Omówiono wyniki badań własnych, które zostały przeprowadzone w VI-VII 2014 roku. Badania miały charakter ogólnopolski. W badaniu zostały uwzględnione uczelnie publiczne ze wszystkich 16 województw w Polsce. Kluczowe dla przeprowadzenia badań było skonstruowanie narzędzia badawczego, które powstało w nawiązaniu do poczynionych uprzednio rozważań teoretycznych.. Uzyskane. wyniki. zostały. przedstawione. w. dwóch. częściach,. tj.. w aspekcie wykorzystania e-learningu w publicznym szkolnictwie wyższym w Polsce (w tej części analizy zostały uwzględnione tylko te uczelnie, które zadeklarowały posiadanie platformy e-learningowej) oraz analizie postaw i preferencji wobec e-learningu (w tej części zostały uwzględnione wyniki pozyskane od wszystkich uczelni uczestniczących w badaniu). Ostatnia część prezentacji wyników obejmuje pogłębioną analizę danych z podziałem na uczelnie, które zadeklarowały posiadanie platformy e-learningowej oraz te, w których takie platformy nie funkcjonują. Wyniki badań własnych były niezbędne dla realizacji głównego celu pracy dotyczącego diagnozy stanu wykorzystania e-learningu w publicznym szkolnictwie wyższym w Polsce. Jednak umiejscowienie wspomnianej diagnozy w kontekście znaczenia uczelni w rozwoju GOW nie byłoby możliwe bez przeprowadzenia również rozważań teoretycznych. Wyniki badań własnych pozwoliły także na realizację celu dotyczącego diagnozy postaw publicznych uczelni wyższych w Polsce wobec znaczenia e-learningu dla 8.

(9) transferu wiedzy. Przeprowadzone ogólnopolskie badania były również kluczowe dla weryfikacji hipotezy badawczej mówiącej, iż: e-learning w publicznym szkolnictwie wyższym w Polsce wykorzystywany jest w ograniczonym zakresie, mimo iż większość uczelni pozytywnie postrzega jego wdrożenie w kontekście wymiany i transferu wiedzy, a także korzyści wynikających z jego funkcjonowania dla uczelni wyższej i jej znaczenia dla rozwoju GOW. Przeprowadzone obliczenia statystyczne w oparciu o pozyskane wyniki badań własnych były również niezbędne do weryfikacji hipotezy mówiącej, iż: wielkość uczelni ma istotny wpływ na funkcjonowanie e-learningu na uczelni wyższej w Polsce. Ostatni, szósty rozdział pracy ma charakter aplikacyjny. W rozdziale tym dokonano oceny stanu wykorzystania e-learningu w publicznym szkolnictwie wyższym. Wspomniana ocena jest ściśle powiązana z realizacją głównego celu pracy. Ocena ta, bazując na rozważaniach teoretycznych przeprowadzonych w ramach rozdziałów 1-4, a także na wynikach badań własnych zaprezentowanych w rozdziale 5, była podstawą do sformułowania rekomendacji oraz praktycznych zaleceń dotyczących rozwoju e-learningu w publicznym szkolnictwie wyższym w Polsce.. 9.

(10) 1. Determinanty rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Wstęp. Rozdział pierwszy pracy został poświęcony zagadnieniom teoretycznym. W pierwszej części została dokonana klasyfikacja czynników wzrostu gospodarczego wraz z odwołaniem do wybranych teorii wzrostu gospodarczego. W drugiej części zostało zaprezentowane pojęcie wiedzy jako kategorii ekonomicznej. Szczególna uwaga została zwrócona (w części trzeciej) na koncepcję gospodarki opartej na wiedzy z uwzględnieniem jej cech charakterystycznych. 1.1. Czynniki wzrostu gospodarczego w teorii ekonomii. W teorii ekonomii występują dwa istotne dla gospodarki pojęcia wzrost i rozwój gospodarczy. Pojęcie wzrostu gospodarczego jest znacznie węższe i obejmuje tak zwane „mierzalne elementy gospodarki”, takie jak: wzrost dochodów, zatrudnienie, inwestycje. Natomiast rozwój gospodarczy nierozerwalnie wiąże się ze wzrostem, obejmuje jednak poza ilościowymi wielkościami makroekonomicznymi, także zmiany jakościowe (określane zazwyczaj ogólnie jako postęp cywilizacyjny). B. Fiedor zauważa, że wzrost gospodarczy „oznacza reprodukcję rozumianą w sferze rzeczowej (odtwarzanie lub powiększanie PKB w czasie), obejmuje głównie elementy ilościowe”3. P. Krugman i R. Wells definiują wzrost gospodarczy jako „rosnące zdolności gospodarki do produkcji dóbr i usług”4. Natomiast P.A. Samuelson i W.D. Nordhaus identyfikują wzrost gospodarczy poprzez „powiększanie się potencjalnego PKB kraju lub produktu narodowego”5. O. Blanchard podkreśla, że wzrost gospodarczy to „stałe zwiększanie się łącznej produkcji w czasie”6. Natomiast rozwój gospodarczy, jak zauważa B. Fiedor, oprócz wspomnianej sfery rzeczowej „ujmuje również reprodukcję rozumianą w sferze osobowej (siły roboczej) oraz w sferze społecznej (…) oprócz czynników ilościowych uwzględnia głównie elementy jakościowe, przemiany strukturalne w gospodarce, polityce, kulturze, systemie instytucjonalnym, środowisku przyrodniczym i technice”7. W. Šmid rozwój gospodarczy definiuje jako „wzrost gospodarczy wzbogacony o jakościowe przemiany w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej oraz instytucjonalnej. 3. B. Fiedor, K. Kociszewski (red.), Ekonomia rozwoju, wyd. Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 2010, s.16. 4 P. Krugman, R. Wells, Makroekonomia, wyd. PWN, Warszawa 2012, s. 687. 5 P.A. Samuelson i W.D. Nordhaus, Ekonomia, wyd. PWN, Warszawa 2004, t.2, s. 227. 6 O. Blanchard, Makroekonomia, wyd. Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 305. 7 B. Fiedor, K. Kociszewski (red.), Ekonomia …, op.cit., s.16.. 10.

(11) strukturze gospodarki”8. Rozróżniając przywoływane pojęcia wzrostu i rozwoju warto za J. Black9 (Dictionary of Economics) podkreślić, że gwałtowny lub trwały wzrost gospodarczy należy wiązać ze zmianą w obrębie działalności ekonomicznej, np.: wdrożeniem nowych produktów, pojawieniem się nowych umiejętności siły roboczej czy nowych dóbr kapitałowych. M. Bishop10 zauważa, że wraz z pojawianiem się kolejnych teorii wzrostu gospodarczego, teoretycy ekonomii zwracali uwagę na określone czynniki determinujące wzrost gospodarczy. Tabela 1.1 Klasyfikacja modeli wzrostu gospodarczego Modele wzrostu gospodarczego. Zapoczątkowanie teorii. Cecha charakterystyczna. Przedstawiciele. A. Smith, T. Malthus, D. Ricardo Modele oparte na R.F. Harrod (1939), Powstają w oparciu o ekonomii Lata 40-te XX wieku E.D. Domar (1946), makroekonomię keynesowską keynesowskiej N. Kaldor (1939) R.M. Solow (1956), Analiza długookresowego wzrostu Neoklasyczne Lata 50. do 60 –tych T.W. Swan (1956), gospodarczego, wykorzystują modele wzrostu XX wieku E.S. Phelps (1961), neoklasyczną funkcję produkcji K. Shell (1966) P.M. Romer (1986/1990), R.E. Lucas (1988), Endogeniczne Lata 80 i 90-te XX Modele działalności badawczoC.I. Jones (1995), modele wzrostu wieku rozwojowej B+R T.S. Eicher (1999), S.J. Turnovsky (1999) Źródło: M. Noga (red.), Makroekonomia ze szczególnym uwzględnieniem polityki pieniężnej, wyd. CeDeWu, Warszawa 2012, s. 130. Teoria klasyczna. XVIII i XIX wiek. Dokonując analizy czynników wzrostu, warto najpierw poczynić odwołania do teorii wzrostu gospodarczego11 (tabela 1.1), szczególnie w aspekcie określenia znaczenia danego czynnika, który to przyczynia się w długim okresie do wzrostu PKB. O. Blanchard12 podkreśla, że każda teoria wzrostu odwołuje się do funkcji łącznej produkcji, która to opisuje relację między łączną produkcją a nakładami ponoszonymi na produkcję. Klasyczny model. 8. W. Šmid, Boss Leksykon, wyd. DrLex, Kraków 2012, s. 469. J. Black, Słownik ekonomii, wyd. PWN, Warszawa 2008, s. 548. 10 M. Bishop, Essential Economics, Bloomberg Press, New York 2009, s. 144-146. 11 Z uwagi na obszerność tematyki zostały wybrane tylko niektóre teorie wzrostu gospodarczego. Celem prowadzonych rozważań było głównie zwrócenie uwagi na ewolucję w postrzeganiu czynników wzrostu gospodarczego. Zob. szerzej na temat historii rozwoju teorii wzrostu gospodarczego: R. J. Barro, X. Sala-I-Martin, Economic Growth, McGraw-Hill, New York 1995, s. 9-13. 12 O. Blanchard, Makroekonomia, op.cit., s. 320. 9. 11.

(12) przedstawiany jest jako dwuczynnikowa funkcja produkcji pomijająca ziemię13. Podstawowy wzór tej funkcji wyraża się równaniem14:. gdzie:. = ( , ). Y – łączna produkcja, K – kapitał, N – praca. W latach 30-tych XX wieku podjęto próby dostosowania koncepcji J.M. Keynesa do analizy problemów wzrostu gospodarczego. Jednak rozwój tych teorii nastąpił dopiero w latach 40-tych XX wieku, szczególnie po II wojnie światowej. Keynesiści szczególną uwagę w swych koncepcjach przywiązywali do zagadnień: równowagi dynamicznej, długookresowych odchyleń od stanu równowagi i sił je wywołujących, wahań cyklicznych i krótkookresowych odchyleń od równowagi15. R. Harrod16 i D. Domar zauważyli, że wzrost gospodarczy zależy od poziomu oszczędności (niezbędnych do późniejszych inwestycji) oraz produktywności kapitału (inwestycji). Model Harroda – Domara został wykorzystany do wyjaśnienia wzrostu gospodarczego, który zależy od ilości pracy i kapitału. Inwestycje prowadzą do akumulacji kapitału, który tworzy produkt i dochody, te zaś powodują wzrost oszczędności. Zgodnie z tym modelem najważniejsze jest zwiększanie inwestycji (zarówno w kapitał trwały, jak i ludzki)17. W kolejnych latach na popularności zyskały modele neoklasyczne, których cechą charakterystyczną było odwołanie do neoklasycznej funkcji produkcji. Funkcja produkcji Cobba - Douglasa wyraża się następującym wzorem18:. gdzie:. =. ×. ×. Y – wielkość produkcji, A – stan postępu technicznego, K – nakład kapitału,. 13. Wzrost gospodarczy uzależniony był zatem od wzrostu nakładów czynników wytwórczych. Jednak kluczowe znaczenie miała stopa akumulacji kapitału fizycznego. D. Ricardo zauważył jednak, że podaż ziemi nie może wzrastać w nieskończoność. Ziemię zaczęto traktować jako zmienną zależną od jakości, jednak ograniczoną co do zasobów. 14 O. Blanchard, Makroekonomia, op.cit., s. 320. 15 M. Noga (red.), Makroekonomia ze szczególnym uwzględnieniem polityki pieniężnej, wyd. CeDeWu, Warszawa 2012, s.132. 16 Model Harroda traktowany jest jako pierwszy keynesowski model wzrostu gospodarczego. Zob. szerzej: R.F. Harrod, An Essay in Dynamic Theory, „Economic Journal” 06/1939. 17 K. Piech, Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2009, s. 162-163. 18 M. Noga (red.), Makroekonomia …, op.cit., s.135-136.. 12.

(13) α – parametr informujący o tym, o ile wzrośnie produkcja, gdy nakład kapitału wzrośnie o jednostkę, L – nakład pracy l-α – parametr informujący, o ile wzrośnie produkcja, gdy nakład pracy wzrośnie o jednostkę. Modele neoklasyczne próbują wyjaśnić długookresowy wzrost gospodarczy w kontekście szeroko rozumianego postępu technicznego o charakterze egzogenicznym. Zrównoważony wzrost19 jest cechą charakterystyczną neoklasycznych modeli wzrostu gospodarczego W ramach tej teorii podejmowano próby wyjaśnienia sposobu, w jaki gospodarki osiągają długookresową naturalną stopę wzrostu20. Modele te wykorzystywane są do wyjaśnienia różnic w poziomach dochodu między krajami. Za jeden z najważniejszych modeli neoklasycznych uznaje się model R. M. Solowa21. Najprostsza forma modelu Solowa może zostać wyrażona równaniem zagregowanej funkcji produkcji w postaci22:. = ( , , ). D. Romer23 podkreśla, że model Solowa koncentruje się na zmiennych takich jak: kapitał (K), praca (L) oraz „wiedza” lub „efektywność (wydajność) pracy” (A). Wraz ze zwiększaniem się A, zwiększa się również Y, nawet jeśli K i L pozostają takie same. M. Burda i Ch. Wyplosz24 zauważają, że A nazywane jest również całkowitą produktywnością czynników (total factor productivity). Postęp technologiczny, czyli wzrost A, należy uznać zatem za egzogeniczny. R. Solow zauważa, że możliwe jest zmierzenie wielkości produkcji (Y) oraz obu rodzajów nakładów, tj. pracy (L) i kapitału (K). Zatem jeśli znane jest o ile zwiększył się PKB, a także jaka część tego wzrostu wyjaśniania jest przez K i L to pozostałą tzw. resztę Solowa. 19. Koncepcję zrównoważonego wzrostu gospodarczego ówcześnie uważano za innowacyjną. Natomiast wzrost zrównoważony tłumaczono jako taki, w którym stopa wzrostu gospodarczego współgra z długookresowym pełnym zatrudnieniem. 20 W. Nowak, Konwergencja w modelach endogenicznego wzrostu gospodarczego, wyd. Kolonia, Wrocław 2007, s.14. 21 Nazywany jest także modelem Solowa – Swana został bowiem opracowany przez dwóch ekonomistów. R.M. Solow analizował głównie zmiany w czasie stosunku kapitału do siły roboczej, natomiast T. Swan obserwował ewolucję stosunku produktu do kapitału. 22 G. A. Olszewska, Egzogeniczne i endogeniczne modele wzrostu gospodarczego a transformacja gospodarcza [w:] Mechanizmy i źródła wzrostu gospodarczego – polityka ekonomiczna a wzrost gospodarczy, J. L. Bednarczyk, S.I. Bukowski, W. Przybylska – Kapuścińska (red.), wyd. CeDeWu, Warszawa 2008, s. 121. 23 D. Romer, Makroekonomia dla zaawansowanych, wyd. PWN, Warszawa 2000, s. 25. 24 M. Burda, Ch. Wyplosz, Makroekonomia – podręcznik europejski, wyd. PWE, Warszawa 2013, s.125.. 13.

(14) (Solow residual)25 należy uznać za skutek wzrostu A, czyli α=ΔA/A26. Według modelu Solowa gospodarka zmierza w kierunku wzrostu gospodarczego zrównoważonego, gdzie stopa wzrostu kapitału na pracownika jest równa stopie wzrostu wiedzy naukowo-technicznej. R.M. Solow nie definiuje dokładnie postępu technicznego. Słabością modelu Solowa jest nieprecyzyjne, „ogólne sformułowanie wydajności pracy w postaci wszystkich czynników, które poza ilością pracy i kapitału wpływają na wzrost”27. B. Fiedor28 zauważa, że istnieje zatem konieczność endogenizacji zmiennej A, redefinicji A do postaci odpowiednika abstrakcyjnej wiedzy. Zrozumienie zróżnicowania wzrostu w skali globalnej wiąże się zatem z koniecznością zbadania czynników determinujących zmienność zasobów w czasie i przestrzeni. Istotne jest wskazanie nie tylko czynników, ale i przesłanek decydujących o dyfuzji zmiennej A29. Zdaniem B. Fiedora takie ujęcie A należy uznać za nowatorskie, umożliwiające jednak szereg interpretacji tej zmiennej, np. jako: oświaty i kwalifikacji siły roboczej, obowiązujących praw własności, kulturowych postaw wobec przedsiębiorczości30. W modelach endogenicznych wzrostu gospodarczego31 odmiennie niż w przypadku teorii neoklasycznych postęp techniczny traktowany jest jako czynnik endogeniczny (wewnętrzny). Modele endogeniczne należy postrzegać w dwóch wymiarach tj. wspomnianego postępu technicznego oraz kapitału ludzkiego. Pierwsze próby opracowania modelu podjął K. Arrow uwzględniając m.in. proces uczenia się przez działanie – learning by doing32 – wzrost gospodarczy zależy od zdolności gospodarki do uczenia się poprzez zdobywanie doświadczeń. Następnie były one rozwijane przez P. Romera i R. Lucasa33. Przełomem w teorii endogenicznego wzrostu gospodarczego było opublikowanie w 1986 roku przez P. Romera artykułu pt.: Increasing Returns and Long-Run Growth34. Model P. Romera należy uznać za pionierski. W modelu P. Romera brane są pod uwagę cztery ) + Reszta Solowa wyraża się wzorem: = − [(1 − ] , gdzie jest udziałem pracy, zdefiniowanym jako udział pracy w dochodzi narodowym wypłacony w formie płac i innych wynagrodzeń, ) jest udziałem wynagrodzenia kapitału. Por.: M. Burda, Ch. Wyplosz, Makroekonomia – podręcznik a (1 − europejski, wyd. PWE, Warszawa 2013, s.130. 26 M. Burda, Ch. Wyplosz, Makroekonomia …, op.cit., s.129-130. 27 B. Fiedor, K. Kociszewski (red.), Ekonomia…, op.cit., s.66. 28 Ibidem. 29 Ibidem. 30 Ibidem. 31 Endogenizacja zmiennej A (w jej różnych postaciach) jest przedmiotem rozważań teoretyków ekonomii prowadzonych w ramach teorii endogenicznego wzrostu gospodarczego. 32 Zob. szerzej: D. Foray, The Economics of Knowledge, The MIT Press Cambridge, Massachusetts, London, England, 2006, s. 59-60. 33 Ekonomiści ci skrytykowali założenia neoklasycznej teorii wzrostu w postaci egzogenicznego charakteru postępu technicznego oraz jednakowego dostępu wszystkich krajów świata do nowych technologii. 34 Zob. szerzej: P. Romer, Increasing Returns and Long-Run Growth, „Journal of Political Economy”, vol.94, nr 5. 25. ∆. ∆. ∆. ∆. 14.

(15) czynniki: kapitał (mierzony w jednostkach dóbr konsumpcyjnych), praca (mierzona liczbą ludzi), kapitał ludzki (wyrażający skumulowany efekt formalnej edukacji i szkoleń), zasób wiedzy naukowo-technicznej (technologia). W modelu tym kapitał ludzki będący nośnikiem wiedzy zostaje oddzielony od składnika technologicznego. Jak zauważa W. Welfe cechą modeli endogenicznych jest „wyodrębnienie jako oddzielnej zmiennej objaśniającej zasobu kapitału ludzkiego i od jej wielkości uzależnienie tempa wzrostu gospodarczego”35. Modele endogeniczne uwzględniają zarówno technologię, jak i kapitał ludzki (umiejętności i wiedzę podnoszące produktywność pracowników). Ekonomiści tego nurtu (m.in. R. Lucas) zauważyli, że utrzymanie wysokiego wzrostu gospodarczego nie jest możliwe tylko przez akumulację wiedzy, ale poprzez nakłady na badania i rozwój podnoszące poziom nauki i wiedzy. Ważne stały się bodźce do akumulacji wiedzy i stymulowanie postępu technicznego. Funkcja produkcji wyraża się równaniem36:. gdzie:. = ( , ,. ). A’ – podstawowy stan technologii Zakładając w j-tym kraju:. gdzie:. ′ = (ℎ. ,. ). h – kapitał ludzki na pracującego A – technologia Zdaniem B. Fiedora do głównych założeń teorii endogenicznego wzrostu gospodarczego zaliczyć należy m.in37: •. w gospodarce nie istnieje doskonała konkurencja na wszystkich rynkach towarowych oraz rynkach czynników produkcji, wejście na rynek nowych rozwiązań technologicznych blokowane jest przez liczne bariery wynikające np. z dysponowania licencjami czy patentami,. •. czynniki produkcji są doskonale mobilne, głównie w sensie fizycznym (niemal wszystko można przetransferować, jednak nie wszędzie będzie przynosiło ten sam efekt),. 35. W. Welfe, Empiryczne modele wzrostu gospodarczego, „Ekonomista”, Nr 4/2008, Za: Z. Dach, Rozwój społeczno-gospodarczy w teorii ekonomii, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, 2011, nr 872, s. 10-11. 36 K. Piech, Wiedza i innowacje …, op.cit., 172 – 174. 37 B. Fiedor, K. Kociszewski (red.), Ekonomia…, op.cit., s.82-84.. 15.

(16) •. nie wszyscy mają jednakowy dostęp do wynalazków, a sama obecność wynalazku nie gwarantuje jednakowych możliwości w zakresie jego wykorzystania,. •. w gospodarce możliwe jest efektywne działanie sektora publicznego (w którym działalność ukierunkowana jest na realizację korzyści społecznych) obok prywatnego,. •. postęp. techniczny. (ma. charakter. endogeniczny. względem. systemu. gospodarczego) jest wynikiem świadomych inwestycji w działalność badawczo – rozwojową oraz w obszarze kapitału ludzkiego, •. postęp techniczny zależy od poziomu ludzkiej aktywności, stąd szczególnie istotne jest stworzenie odpowiednich warunków sprzyjających „wyzwoleniu twórczej energii wśród ludzi”,. •. wiele podmiotów i firm posiada siłę rynkową i czerpie rentę z tytułu odkryć (wynalazków), istnieje zatem potencjał gospodarczy w danym kraju.. Szczególne znaczenie w tej teorii ma odwołanie do kapitału ludzkiego i identyfikowanie go ze skumulowaną wiedzą, kwalifikacjami i przygotowaniem zawodowym siły roboczej. Wzrost gospodarczy następuję nie na skutek zwiększenia liczby pracowników, ale wprowadzenia do gospodarki pracowników posiadających wysokie kwalifikacje. Endogeniczny charakter tych modeli tłumaczony jest poprzez fakt inwestowania w kapitał ludzki. Większe inwestycje i nakłady w wiedzę, edukację, naukę wywołują większe efekty produkcyjne. Jak zauważa A. Jankowska „proces kumulowania wiedzy pozwala na coraz efektywniejsze wykorzystanie czynników wytwórczych”38. Z. Dokurno zauważa, że teorie endogenicznego wzrostu gospodarczego rozwinęły się w następujących kierunkach39: •. modeli z endogeniczną akumulacją wiedzy naukowo – technicznej, wynikającej z działalności B+R (tzw. modele B+R) – modelowanie opiera się na akumulacji wiedzy explicite jako czynnika napędowego wzrostu gospodarczego,. 38. A. Jankowska, Aktywizowanie wzrostu gospodarczego w ujęciu nowych teorii i koncepcji rozwoju [w:] Wzrost gospodarczy i rozwój społeczny jako paradygmat współczesności, prac. zbior. pod red. J. Osińskiego, wyd. SGH, Warszawa 2003, s. 212. 39 Z. Dokurno, Teoria endogenicznego wzrostu gospodarczego – próba systematyzacji i krytycznej analizy, wyd. Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 2008, s. 119-120, Za: B. Fiedor, K. Kociszewski (red.), Ekonomia…, op.cit., s. 119-120.. 16.

(17) •. modeli opartych na endogenicznej akumulacji kapitału ludzkiego – w ramach tych podglądów dokonywane jest rozróżnienie pojęciowe pomiędzy abstrakcyjną wiedzą a kapitałem ludzkim40,. •. modeli z endogeniczną akumulacją oszczędności.. Przedstawiciele teorii endogenicznych wzrostu gospodarczego podkreślają, że polityka gospodarcza prowadzona przez państwo powinna charakteryzować się m.in: inwestycjami w kapitał i wiedzę, niskimi obciążeniami podatkowymi, stabilnością makroekonomiczną i polityczną, rozwiniętym systemem edukacji, liberalizacją handlu i przepływów kapitałowych – szeroko rozumianą otwartością gospodarczą41. Dokonując analizy założeń modeli wzrostu endogenicznego można poczynić pewne spostrzeżenia mające wpływ na wzrost i rozwój gospodarczy. Po pierwsze, inwestycje w kapitał ludzki, wiedzę i technologie powinny pochodzić zarówno ze środków publicznych jak i prywatnych. Po drugie, inwestycje w B+R nie tylko przyczyniają się do wzrostu konkurencyjności samych przedsiębiorstw, ale w dalszej perspektywie także całej gospodarki, determinując tym samym jej pozycję na arenie międzynarodowej. Po trzecie, państwo powinno prowadzić proinnowacyjną politykę mającą na celu zachęcanie przedsiębiorstw w inwestowanie w prace badawczo - rozwojowe. Po czwarte, na długoterminowy wzrost i rozwój gospodarczy kraju ma wpływ prowadzenie przez państwo polityki przyczyniającej się do rozwoju krajowego kapitału ludzkiego42. Zdecydowaną zaletą modeli endogenicznych jest zwrócenie szczególnej uwagi na wiedzę i podkreślenie jej nieograniczonego wzrostu. Wykorzystanie wiedzy przez jeden podmiot nie ogranicza dostępu do niej przez inny. Wydaje się także, że niemożliwe jest całkowite jej opatentowanie. Wiedza zatem nie podlega prawu malejących przychodów43. Należy jednak pamiętać, że wiedza jako czynnik wzrostu gospodarczego traktowana jest dość szeroko i obejmuje tak edukację, jak i technologie. B. Fiedor podkreśla, że teoria endogeniczna wzrostu gospodarczego dostrzegła znaczenie innych czynników , szczególnie wiedzy i kapitału, „celowe i ukierunkowane inwestycje w tych obszarach mogą stanowić istotne źródło wartości dodanej, a tym samym decydują o wzroście gospodarczym”44. P. A Samuelson i W. D. Nordhaus podkreślają, że postęp (niezależnie od tego czy kraj jest uważany za biedny lub bogaty), a zatem i wzrost gospodarczy uzależniony jest od czterech. 40. Kapitał ludzki obejmuje zdolności, umiejętności i wiedzę poszczególnych pracowników, można traktować go jako dobro ekonomiczne posiadające cechy konkurencyjności i wyłączalności. 41 A. Jankowska, Aktywizowanie wzrostu …, op.cit., s. 212. 42 Ibidem, s. 213. 43 M. Burda, Ch. Wyplosz, Makroekonomia …, op.cit., s.163. 44 B. Fiedor, K. Kociszewski (red.), Ekonomia…, op.cit., s.85.. 17.

(18) elementów: zasobów ludzkich, zasobów naturalnych, akumulacji kapitału i technologii45. Rozwój teorii wzrostu gospodarczego wiąże się nierozerwalnie ze zmianą koncepcji postrzegania czynników, które przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Wśród czynników o charakterze tradycyjnym wyróżnia się: zasoby naturalne, ziemię, pracę i kapitał. Natomiast za czynniki mające współczesny charakter uważa się m.in.: postęp w technice i technologii, wiedzę, zmiany w strukturze społecznej, mechanizmach rynkowych, zmiany instytucjonalne, stymulacyjne oddziaływanie powiązań międzynarodowych46. Rysunek 1.1 Klasyfikacja czynników wzrostu gospodarczego w ujęciu historycznym, modelowym i systemowym praca historyczne. kapitał ziemia bezpośrednie. modelowe pośrednie. Czynniki wzrostu gospodarczego. tradycyjne współczesne systemowe. postęp w kierowaniu gospodarką społeczne rynkowe specjalne. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Skawińska, K.G. Sobiech – Grabka, K.A. Nawrot, Makroekonomia – teoretyczne i praktyczne aspekty gospodarki rynkowej, wyd. PWE, Warszawa 2010, s. 127-128.. Klasyfikacja. czynników. wzrostu. wedle. ujęć. historycznego,. systemowego. i modelowego (rysunek 1.1) stanowi potwierdzenie różnorodności podejść badawczych do tego zagadnienia. Należy zauważyć, że dane czynniki są w takim stopniu czynnikami wzrostu, w jakim zmiany świadczące o wzroście są ich udziałem. W odwołaniu do ujęcia systemowego wśród czynników tradycyjnych wymienić należy: zasoby naturalne, kapitałowe, ludzkie, natomiast. postęp. naukowo-techniczny,. organizacyjny. zalicza. się. do. czynników. współczesnych. W tej klasyfikacji wyróżniono również czynniki: społeczne (infrastrukturę społeczną i ekonomiczną), rynkowe (konkurencję i równowagę), czynniki specjalne, takie jak:. 45. P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia, wyd. Rebis, Poznań 2012, s.509.; Zob. szerzej na temat elementów rozwoju: P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia, wyd. PWN, t.2,s. 261-266. 46 Z. Dach, Rozwój społeczno-gospodarczy w teorii ekonomii, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, 2011, nr 872, s. 7-8.. 18.

(19) proporcjonalność i dysproporcje rozwojowe, a także postęp w kierowaniu gospodarką (wszelkie zmiany strukturalne i międzynarodowy podział pracy)47. R.E. Hall i J. B. Taylor uważają, że ważnymi czynnikami długookresowego wzrostu są: praca (siła robocza – ludzie gotowi do podjęcia pracy wraz ze swoimi umiejętnościami, zdolnościami, chęciami podejmowania działalności gospodarczej), kapitał (rzeczowy w postaci maszyn, urządzeń produkcyjnych, wyposażenia zakładów pracy, budynków) i technologia (wiedza na temat wykorzystania pracy i kapitału do wytwarzania dóbr i usług, innowacje, wynalazki, patenty)48. Zdaniem R. Bartkowiak odwołując się do wielkości produktu (Q) zależnego od nakładów kapitału (K) i pracy (N) oraz postępu technicznego (PT) można wskazać pewne prawidłowości49.. =. ( , , !"). Postęp techniczny dokonuje się poprzez wynalazki, tj. odkrywanie nowej wiedzy oraz innowacje, czyli zastosowanie nowej wiedzy w procesie produkcji. Odgrywa on istotną rolę w krajach tzw. zamożnych, gdzie wpływa na wzrost produktywności czynników wytwórczych. Natomiast zdecydowanie mniejsze znaczenie ma w krajach ubogich, gdzie występuje czasami regres techniczny, który znacznie obniża produktywność czynników wytwórczych. R. Bartkowiak zwraca uwagę, że po II wojnie światowej czynniki wzrostu w krajach zamożnych zaczęły mieć charakter intensywny, a w ubogich ekstensywny. W tych pierwszych znaczenie pracy jest mniejsze, niż postępu technicznego (ucieleśnionego głównie w kapitale), natomiast w krajach ubogich tendencja ta jest odwrotna50. Współcześnie coraz większego znaczenia nabierają czynniki jakościowe mające charakter niematerialny, takie jak: technologia, a także edukacyjne i motywacyjne wzbogacenie pracy będącej głównym składnikiem kapitału ludzkiego, istotnie przyczyniającego się do wzrostu gospodarczego. W ujęciu szerokim do kapitału jako takiego poza kapitałem rzeczowym zalicza się także kapitał ludzki, definiowany przez OECD jako: „wiedza, umiejętności, zdolności i inne przymioty jednostki ludzkiej, które umożliwiają wytwarzanie osobistego, społecznego i ekonomicznego dobrobytu”51. O. Blanchard52 podkreśla, że produkcja zależy zarówno od kapitału fizycznego, jak i ludzkiego. Kapitał fizyczny. 47. E. Skawińska, K.G. Sobiech – Grabka, K.A. Nawrot, Makroekonomia – teoretyczne i praktyczne …, op.cit., s. 128-129. 48 R.E. Hall i J. B. Taylor, Makroekonomia – teoria, funkcjonowanie i polityka, wyd. PWN, Warszawa 1997, s. 108, R.E. Hall i J. B. Taylor, Makroekonomia, wyd. PWN, Warszawa 2009, s. 78-80. 49 R. Bartkowiak, Ekonomia rozwoju, Oficyna wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s.72. 50 Ibidem, s.72-73. 51 M.A. Weresa (red.), Kapitał ludzki i innowacyjność jako czynnik długookresowych przewag konkurencyjnych w handlu międzynarodowym – wnioski dla Polski, wyd. SGH, Warszawa 2013, s. 105. 52 O. Blanchard, Makroekonomia, op.cit., s.362.. 19.

(20) akumulowany jest przez inwestycje, natomiast kapitał ludzki przez kształcenie i podnoszenie kwalifikacji. Zwiększenie stopy oszczędności i/lub części produkcji wydawanej na kształcenie i szkolenie może prowadzić do znacznie wyższego poziomu długookresowej produkcji na pracownika53. Kapitał ludzki jest fundamentem teorii wzrostu gospodarczego zbudowanych wokół wynalazków i innowacji. Kapitał ludzki wpływa na wzrost produktywności i przyśpiesza dyfuzję (diffusion) innowacji54. Początkowo kapitał ludzki utożsamiany był tylko z nakładami na edukację. Współcześnie kategoria ta została poszerzona o wydatki na badania naukowe i rozwój technologii (B+R). W nawiązaniu do tematyki pracy omawiając zagadnienie czynników wzrostu należy większą uwagę zwrócić na edukację, jako jedną z podstawowych determinant wzrostu gospodarczego. Oddziaływanie kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy jest bardzo istotne. W jednym z opracowań OECD podkreśla się znaczenie tzw. efektu rozprzestrzeniania technologii55 (technology spill over) zwanego także efektem transferu technologii. Efekt ten jednoznaczne tłumaczy silny związek między poziomem wykształcenia a postępem technologicznym, który to przekłada się na efekt oddziaływania kapitału ludzkiego, nie tylko na poziom produkcji per capita w długim okresie, ale także wpływa na stopę wzrostu56. Wobec powyższego zwiększanie nakładów na edukację (szczególnie wyższą), a przez to podwyższanie kwalifikacji w połączeniu z innowacjami przyczynia się do postępu technologicznego. Wysoko wykwalifikowana siła robocza wspiera także absorpcję nowych technologii. Poziom wykształcenia jest silnie skorelowany z postępem technologicznym. Edukacja oddziałuje na wzrost gospodarczy nie tylko poprzez podwyższanie kwalifikacji siły roboczej, ale także poprzez innowacje. Wobec powyższego został zauważony istotny wpływ innowacji57 na tradycyjne czynniki wzrostu gospodarczego. Wzrost ten najczęściej przejawia się w zwiększeniu efektywności wykorzystania siły roboczej i kapitału, a także poprzez wdrażanie technologicznych i nie technologicznych (np. organizacyjnych) rozwiązań58. Podsumowując należy zauważyć, że wraz z rozwojem teorii wzrostu gospodarczego na znaczeniu zyskały takie czynniki, jak postęp technologiczny oraz kapitał ludzki - rozumiany głównie w kontekście umiejętności i posiadanych kwalifikacji (ujmując ogólnie - wiedzy).. 53. O. Blanchard, Makroekonomia, op.cit., s.362. M. Burda, Ch. Wyplosz, Makroekonomia …, op.cit., s.167. 55 Efekt rozprzestrzeniania się technologii jest istotnym elementem „procesu doganiania” (napędza wzrost) gospodarek krajów słabiej rozwiniętych. 56 Zrozumieć wzrost gospodarczy – Analiza na poziomie makroekonomicznym, poziomie branży i poziomie firmy, OECD, wyd. Oficyna Ekonomiczna, 2005, s. 34-35. 57 Omawiając znaczenie innowacji dla wzrostu gospodarczego zazwyczaj czynione są odwołania do liczby patentów (jako wskaźnika mierzalnego), choć trzeba pamiętać, że patenty są tylko częścią działalności innowacyjnej. Od pewnego czasu zaczęto się także odwoływać do innego wskaźnika jakim jest poziom wydatków na badania i rozwój. Wydatki te postrzega się jako inwestycje w wiedzę, ta zaś przekłada się na nowe technologie i efektywniejsze (wydajniejsze) wykorzystanie posiadanych zasobów. 58 Zrozumieć wzrost gospodarczy …, op.cit., s. 35-37. 54. 20.

(21) Wiedza jako taka istniała od zawsze, jednak jej znaczenie dla wzrostu gospodarczego nie było dostatecznie wyraźnie artykułowane w kolejnych teoriach ekonomii. Postrzeganie wiedzy jako jednej z determinant wzrostu gospodarczego, a także znajomość założeń teorii endogenicznych wzrostu gospodarczego należy uznać za warunki podstawowe dla zrozumienia koncepcji gospodarki opartej na wiedzy. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że gospodarka oparta na wiedzy nie jest teorią ekonomiczną. Współcześnie jednym z podstawowych dylematów jest jednak postrzeganie samej wiedzy jako czynnika wzrostu gospodarczego. Niezwykle problematyczne jest dokonanie również jej pomiaru (a co się z tym wiąże, istnieją także kontrowersje wokół pomiaru gospodarki opartej na wiedzy, jako takiej). 1.2. Znaczenie wiedzy we współczesnej gospodarce. Systemy gospodarcze historii nowożytnej różnią się między sobą. W społeczeństwie feudalnym ziemia i praca były dominującymi czynnikami produkcji. Społeczeństwo industrialne opierało swoją produkcję na przemyśle, dążyło do osiągania ekonomii skali. Współcześnie trzonem produkcji są usługi, a czynnikiem produkcji wiedza. A. Toffler zauważa, że „nowy okres rozwoju można nazwać „trzecią falą”59. Informacja i wiedza stały się zasadniczymi elementami tego co jest produkowane, kupowane i sprzedawane. W ostatnich latach informacja i wiedza stały się towarem, produktem opakowanym i sprzedawanym tak jak dobra materialne kilka lat temu”60. W tabeli 1.2. zostały zaprezentowane systemy gospodarcze wraz ze wskazaniem na dominujący sektor i czynnik produkcji. Tabela 1.2. Rozwój systemów gospodarczych. Ustrój społeczny. Dominujący sektor produkcji. Dominujący czynnik produkcji. Dominujący problem społeczny. Infrastruktura społeczna oparta na:. Społeczeństwo Rolnictwo Ziemia i praca Władza/przemoc feudalne Społeczeństwo Przemysł Kapitał i praca Bieda industrialne Społeczeństwo Usługi Wiedza Ignorancja wiedzy Źródło: A. Kowalczyk, B. Nogalski, Zarządzanie wiedzą – koncepcja i narzędzia, wyd. Difin, s.18.. Władzy Kapitale Wiedzy Warszawa 2007,. P. Drucker zauważa, że wiedza jest czynnikiem podstawowym we współczesnej gospodarce (nowej gospodarce). Natomiast A. Toffler podkreśla, że „wiedza jest najbogatszym źródłem władzy i kluczem do jej zdobywania, że przestała być dopełnieniem władzy opartej na. 59 60. Fala pierwsza - agrarna, fala druga - przemysłowa. A. Kowalczyk, B. Nogalski, Zarządzanie wiedzą – koncepcja i narzędzia, wyd. Difin, Warszawa 2007, s.16.. 21.

(22) pieniądzu i przemocy, lecz stała się jej rdzeniem”61. Pojęcie wiedzy jest niezwykle trudne do precyzyjnego zdefiniowania. W. M. Grudzewski i I.K. Hejduk zauważają, że istnieją liczne definicje wiedzy. Wskazują na rozumienie wiedzy poprzez „zastosowanie informacji w praktyce”, czy „pełne wykorzystanie informacji i danych połączonych z potencjałem ludzkich umiejętności, możliwości, pomysłów, zaangażowania i motywacji”62. Wiedza rozumiana jest również jako „ogół wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnością ich wykorzystania (znaczenie wąskie) lub wszelki zbiór informacji, któremu przypisuje się wartość poznawczą i/lub praktyczną (znaczenie szerokie)”63. N. Mańkowska za B. Wawrzyniakiem zauważa, że możliwe jest dokonanie podziału (głównie w odwołaniu do zasobów wiedzy, z której korzystają organizacje), na wiedzę: zasadniczą (minimalna, podstawowa, rdzenna), zaawansowaną (unikatowa, tworzy przewagę konkurencyjną), innowacyjną (umożliwia zdystansowanie się od konkurentów)64. Zdaniem R. Żelaznego na płaszczyźnie ekonomicznej wiedza może być rozumiana zarówno jako informacja, jak i aktywa. W rozumieniu wiedzy jako informacji zwraca się uwagę na szczególną rolę zasobów tej drugiej dla podejmowania racjonalnych decyzji ekonomicznych (np. posiadanie pełnej informacji rynkowej). Wiedzę tłumaczy się także jako „aktywa biorące udział w procesach produkcji (…) zarówno nakłady (kompetencje), jak i wyniki (innowacje) w procesie produkcyjnym”65. Nawiązując do wymiaru ekonomicznego wiedzy zauważyć należy, że rozważania ekonomistów w ramach ekonomii (jako nauki) nie były wolne od wyjaśniania zachodzących procesów i prawidłowości ekonomicznych poprzez jej pryzmat. W tabeli 1.3 zostały zaprezentowane. wybrane. koncepcje. teoretyczne. traktujące. wiedzę. jako. kategorię. ekonomiczną. Różne płaszczyzny odwoływania się do wiedzy w różnych koncepcjach teoretycznych, takie chociażby jak: postęp techniczny czy innowacja mające na celu wyjaśnianie zjawisk społeczno-ekonomicznych. Warto wspomnieć, że współcześnie znajdują one liczne nawiązania w ramach koncepcji gospodarki opartej na wiedzy.. 61. I. Nonaka, H. Takeuchi, Kreowanie wiedzy w organizacji, wyd. Poltext, Warszawa 2000, s. 23. W. M. Grudzewski, I. K. Hejduk, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach, wyd. Difin, Warszawa 2004, s. 73. 63 R. Żelazny, Ekonomia wieku informacji i wiedzy – w kierunku teorii gospodarki wiedzy i nowej specjalizacji, [w:] Rozwój ekonomii jako dziedziny nauki ze szczególnym uwzględnieniem tendencji do specjalizacji, prac. zbior. pod red. G. Musiał, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice 2011, s.80-81. 64 N. Mańkowska, Wiedza jako globalne dobro publiczne, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 93/2010, s. 115. 65 R. Żelazny, Ekonomia wieku …, op.cit., s.80. 62. 22.

(23) Tabela 1.3 Wiedza jako kategoria ekonomiczna – wiedza w rozważaniach wybranych teoretyków Przedstawiciel. Istota i formy wiedzy jako kategorii ekonomicznej. - podział pracy jako źródło aktywności innowacyjnej ulepszającej techniki produkcyjne, - rola maszyn (ułatwienie pracy, skrócenie czasu pracy), A. Smith - typologia wynalazków determinowana różnym stopniem wiedzy technicznej, - nadrzędna rola kapitału, pracy, ziemi w stosunku do wiedzy - wyodrębnienie tzw. kapitału niematerialnego J. B. Say (talent, wiedza) obok kapitału materialnego - uwzględnienie postępu technicznego jako źródła D. Ricardo ciągłego wzrostu gospodarczego - polityczna gotowość do uczenia się nowych F. List technologii i ich zastosowań jako determinanty konwergencji gospodarczej - istniejący stan techniki, łącznie z wyposażeniem kapitałowym, stanem nauki i wiedzy – to tzw. dane J. M. Keynes opisujące wejście systemu gospodarki i charakterystykę długiego okresu (postęp techniczny) - alternatywne koncepcje neutralnego postępu J. R. Hicks technicznego, - nowa wiedza teoretyczna i praktyczna jako źródło R. F. Harrod autonomicznego, egzogenicznego postępu J. Robinson technicznego pod postacią niestosowanych dotąd metod wytwarzania - postęp technologiczny jako źródło zmian instytucji i postępu społecznego, - szerokie ujęcie technologii (wyposażenie T. Veblen technologiczne, kwalifikacje, wiedza techniczna), - podkreślenie znaczenia zapożyczania zdobyczy technologicznych - wiedza jako czwarty czynnik produkcji – kreator J. K. Galbraith technologii - identyfikacja sprzężeń zwrotnych między ramami instytucjonalnymi gospodarki a zasobami wiedzy, D. C. North - rosnący popyt na wiedzę i umiejętności jako determinanty kształcące ramy instytucjonalne - wiedza jako źródło rosnących przychodów oraz efektów zewnętrznych, - ekonomia kreacji wiedzy, K. J. Arrow - koncepcja learning by doing, P. M. Romer - endogeniczność postępu technicznego, - modelowe ujęcie kapitału ludzkiego, wyodrębnienie jako oddzielnej zmiennej objaśniającej wzrost gospodarczy Źródło: Opracowanie własne na podstawie: R. Żelazny, Ekonomia wieku informacji i wiedzy – w kierunku teorii gospodarki wiedzy i nowej specjalizacji, [w:] Rozwój ekonomii jako dziedziny nauki ze szczególnym uwzględnieniem tendencji do specjalizacji, prac. zbior. pod red. G. Musiał, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice 2011, s.84-86.. Wydaje się jednak, że wiedzy nie można traktować synonimicznie wobec pojęć takich jak: dane, informacja czy mądrość. Informacja musi zostać opatrzona potencjałem ludzkim by mogła stać się wiedzą. Na rysunku 1.2 została przedstawiona hierarchia wiedzy. Dane i informacje są domeną komputerów i maszyn, natomiast wiedza i mądrość wymagają użycia 23.

(24) potencjału ludzkiego. Dane są elementami składowymi informacji, natomiast informacje to dane uporządkowane w celu wykorzystania ich do podejmowania decyzji. Informacja może istnieć niezależnie, podczas gdy wiedza jest ściśle powiązana z osobą lub instytucją posiadacza. Wiedza zawsze posiada wymiar ludzki. Natomiast mądrość „to umiejętność i zdolność ludzi i organizacji do tworzenia i pozyskiwania wiedzy oraz uczenia się jej dzięki umiejętności transformacji danych i informacji między ludźmi i organizacjami”66. Rysunek 1.2 Hierarchia wiedzy Wiedza spersonalizowana. Mądrość. Wiedza. Wzrost wartości wiedzy. Informacje. Wiedza skodyfikowana. Dane. Źródło: W. M. Grudzewski, I. K. Hejduk, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach, wyd. Difin, Warszawa 2004, s. 73.. P. Drucker zauważył, że mądrości i wiedzy nie ma w programach komputerowych czy w internecie, tam są tylko informacje. „Mądrość i wiedza są zawsze ucieleśnione w człowieku, są zdobywane przez uczącą się osobę i przez nią wykorzystywane”67. Związek między wiedzą a informacją można wyrazić w postaci równania68:. gdzie:. [#] + [∆$] = [# + ∆#]. W – dotychczasowa wiedza, ∆$ - nowa informacja,. ∆# - przyrost wiedzy pod wpływem nowej informacji ∆$.. 66. W. M. Grudzewski, I. K. Hejduk, Zarządzanie wiedzą …, op.cit., s. 75 – 77. P. F. Drucker, Społeczeństwo prokapitalistyczne, Warszawa 1999, s. 171, Za: D. Ciechanowska, Studiowanie dla społeczeństwa wiedzy, wyd. Akapit, Toruń 2009, s. 20. 68 D. Ciechanowska, Studiowanie dla społeczeństwa…, op.cit., s. 20. 67. 24.

(25) Z równania wynika spostrzeżenie, że zasoby wiedzy posiadane przez daną osobę. w wyniku procesu uczenia się i zdobywania nowych informacji ∆$ powiększają się o kolejną wiedzę ∆#. Wiedza może być nabywana w trakcie formalnej edukacji (szkoła, uniwersytet,. kursy), edukacji nieformalnej (interakcja z innymi osobami np. rodzicami), ale także przez nabywanie doświadczenia, praktykowanie w pracy (learning by doing)69. Mimo problemów definicyjnych istnieje możliwość wskazania atrybutów wiedzy, które zdecydowanie odróżniają ją od pozostałych tradycyjnych zasobów. A. Toffler wymienił zasadnicze cztery cechy70: •. dominację – zależność przewagi konkurencyjnej od wykorzystania wiedzy,. •. niewyczerpalność – wartość zasobów wiedzy nie zmniejsza się, gdy jest przekazywana,. •. symultaniczność i mobilność – wiedza jest mobilna w stosunku do tradycyjnych zasobów, ponadto może być wykorzystywana jednocześnie przez wiele podmiotów,. •. nieliniowość – ta sama wiedza może przynieść diametralnie odmienne efekty.. Wymienione cechy należałoby rozszerzyć dodatkowo o takie atrybuty jak71: •. złożoność – wiedza jest zasobem złożonym,. •. uczenie się – wiedza wiąże się z procesem uczenia się,. •. stosowalność – zastosowanie wiedzy implikuje jej wartość, istotna rola ludzi, w jej tworzeniu, ale głównie w wykorzystaniu,. •. kosztowność – wiedza jest kosztowna w wytwarzaniu.. Wiedza powinna być stale odnawiana i zastępowana nową, „w odróżnieniu od towarów materialnych nie zużywa się i pozostaje własnością zbywającego”72. K. Arrow zauważył, „że wiedza jest niepodzielna, trudno podzielić ją na części, nowa wiedza nie zawsze może być utrzymana w tajemnicy, korzyści z jej posiadania nie odnoszą się tylko do odkrywcy, a efekty badań prowadzących do jej pozyskania są niepewne”73. Charakteryzując wiedzę należy zwrócić uwagę także na fakt „zaniku barier geograficznych dla jej posiadania czy rozpowszechniania”74. Wiedza nie ulega procesom zużycia, jak kapitał fizyczny, ale się 69. K. Piech, Wiedza i innowacje …, op.cit., s. 193. C.M. Olszak, E. Ziemba (red.), Strategie i modele gospodarki elektronicznej, wyd. PWN, Warszawa 2007, s.2526. 71 Ibidem, s.25-26. 72 E. Okoń – Horodyńska (red.), Problemy i kontrowersje wokół globalizacji, wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2003, s. 135. 73 K. Piech, Od „drobnych” idei do wielkiej teorii – o odkryciach ekonomicznych Paula Romera, [w:] R. Bartkowiak, P. Wachowiak (red.), Wiedza i bogactwo narodów – Ekonomia i finanse, wyd. SGH, Warszawa 2013. 74 K. Piech, Wiedza i innowacje …, op.cit., s. 196. 70. 25.

(26) „starzeje”. Wiedza tym samym podobnie jak inne dobra może być wypierana „z rynku” przez dobra nowsze. Co istotne, zauważalne są trudności w asymilacji wiedzy. Nie każde społeczeństwo ma taką samą zdolność asymilacji np. nowych technologii. W dużej mierze zależy to od poziomu wykształcenia, a tym samym od posiadanego kapitału ludzkiego75. W tabeli 1.4 zostały zaprezentowane główne kategorie wiedzy wraz z ich charakterystyką. Tabela 1.4. Główne kategorie wiedzy Kategoria wiedzy. Opis. - służy do znajdowania pożądanych informacji, - jest to wiedza operacyjna dotyczy np. znajomości Know – what (wiedzieć – co) aktualnych ceł, - odnosi się do faktów i przybiera postać danych, które mogą być łatwo przesyłane i przechowywane - bardzo rzadko kodyfikowana, trudna do przekazania, - istotna, gdy podmiot posiada duży zasób kompleksowych informacji, - zazwyczaj zdobywa się ją przez doświadczenie Know – how (wiedzieć – jak) osobiste, - odnosi się do umiejętności (zdolność robienia czegoś), - jest podstawą zewnętrznego działania i uzewnętrznia się przez kwalifikacje i umiejętności - wiedza, która wyjaśnia rzeczywistość, - przydatna w procesie wyjaśniania zjawisk Know – why (wiedzieć – dlaczego) społeczno-ekonomicznych, - wiedza o związkach przyczynowo -skutkowych dotyczących praw natury, człowieka i społeczeństwa -wykorzystywana w dostępie do dużej grupy różnego rodzaju źródeł, Know – who (wiedzieć – kto) - odnosi się do umiejętności ludzi i zespołów - wiedza, o tych którzy posiadają wspomniane wyżej kategorie wiedzy Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A, Marszałek, Uniwersytety w obliczu przemian ekonomicznospołecznych w XXI wieku [w:] „E-mentor”, Nr 5(32)/2009, s.20; D. Jemielniak, A. K. Koźmiński, Zarządzanie wiedzą, wyd. Wolters Kluwer Business, Warszawa 2012, s. 25; W. M. Grudzewski, I. K. Hejduk, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach, wyd. Difin, Warszawa 2004, s. 76 – 77; A. Kowalczyk, B. Nogalski, Zarządzanie wiedzą – koncepcja i narzędzia, wyd. Difin, Warszawa 2007, s.23.. Natomiast wśród rodzajów wiedzy wyróżnić należy wiedzę formalną (jawną) oraz wiedzę cichą (ukrytą). Wiedza formalna (explicite knowledge) jest usystematyzowana, jasno sprecyzowana, zazwyczaj skodyfikowana, trwała i łatwa do upowszechnienia. Zawarta jest głównie w dokumentach, bazach danych, różnego rodzaju zapisanych informacjach. Jest to wiedza, która charakteryzuje się dostępnością i możliwością wykorzystania. Natomiast wiedza cicha (tacit knowledge) jest trudna to jasnego sprecyzowania, wyjaśnienia oraz przekazywania. Wiedza ta nabywana jest wraz z doświadczeniem człowieka. Jest to zazwyczaj zasób. 75. K. Piech, Wiedza i innowacje …, op.cit., s. 196.. 26.

(27) indywidualnych umiejętności, doświadczeń, nie sformalizowanych informacji praktycznych76. I. Nonaka77 jest autorem koncepcji spirali wiedzy (the spiral of knowledge), wedle której wiedza formalna i cicha są względem siebie komplementarne. Wiedza formalna może być uzupełniana o wiedzę ukrytą, podobnie wiedza cicha może być kodyfikowana (np. tworzenie procedur w firmach). I. Nonaka wyróżnił cztery możliwe procesy mające na celu tworzenie i dzielenie się wiedzą, tj.78: •. uspołecznienie (socialized) – transfer pomiędzy wiedzą ukrytą, wymiana doświadczeń, transfer wiedzy między ludźmi,. •. transfer wiedzy cichej do formalnej – wzbogacenie wiedzy formalnej poprzez wykorzystanie doświadczeń płynących z zasobów wiedzy cichej,. •. transfer pomiędzy wiedzą formalną – w wyniku przetwarzania wiedzy formalnej powstają nowe zasoby, które mogą zostać upowszechnione,. •. transfer wiedzy formalnej do cichej – zdobywanie wiedzy skodyfikowanej.. Do czterech procesów I. Nonaki odwołuje się N. Mańkowska, która precyzyjnie tłumaczy kolejne procesy konwersji wiedzy, tj. socjalizację (przekazywanie wiedzy ukrytej posiadanej przez jedną osobę innej), eksternalizację (zamiany wiedzy ukrytej w jawną), kombinację (przyłączanie nowych pojęć wiedzy do wiedzy jawnej), internalizację (przyłączenie wiedzy dostępnej do ukrytej)79. C. Dahlman zauważył, że „istnieją cztery fazy przepływu wiedzy: przejmowanie wiedzy, tworzenie wiedzy, rozpowszechnianie wiedzy i używanie wiedzy”80. Wydaje się, że każda z wymienionych faz jest istotna dla rozwoju gospodarczego. „Przejmowanie” wiedzy jest szczególnie ważne, gdy brak jest dostatecznie dobrze rozwiniętej infrastruktury w obszarze badań i rozwoju. Następnie istotne jest także jej „rozpowszechnianie”, brak dzielenia się wiedzą (np. między przedsiębiorstwami, ośrodkami naukowymi i biznesem) nie przyczynia się do rozwoju gospodarczego, w szczególności technologicznego. Najważniejsze jest jednak „używanie” wiedzy. Jak zauważa K. Piech: „ważny jest nie tylko rozwój sektora badań i rozwoju, czy stymulacja transferu technologii, lecz również troska o właściwą implementację wiedzy w procesach biznesowych (poprzez np. rozwój systemów innowacyjności)”81. 76. W. M. Grudzewski, I. K. Hejduk, Zarządzanie wiedzą …, op.cit., s. 78; A. Kowalczyk, B. Nogalski, Zarządzanie wiedzą – koncepcja i narzędzia, wyd. Difin, Warszawa 2007, s.23 – 24. 77 I. Nonaka, The Knowledge-Creating Company, Harvard Business Review July–August 2007, s.164-165, http://www.ebooksmagz.com/pdf/the-knowledge-creating-company-midwestkm-291001.pdf, (dostęp w dn. 1.05.2014). 78 Ibidem. 79 N. Mańkowska, Wiedza jako globalne …, op.cit.,s.116. 80 C. Dahlman ., The New Role of Government in the Knowledge-based Economy, World Bank 1998, Za: K. Piech, Wiedza i innowacje …, op.cit., s. 195. 81 K. Piech, Wiedza i innowacje …, op.cit., s. 195.. 27.

(28) Podsumowując należy zauważyć, że wiedza zyskała na znaczeniu jako zasób mający istotny wpływ na gospodarkę. Poprzez wyliczenie atrybutów wiedzy, jak i wskazanie jej cech została dostrzeżona jej odmienność od pozostałych zasobów. Wiedza przestała być kojarzona tylko z procesem dydaktycznym, zdobywaniem wykształcenia, stała się wartością nabywaną w różnych formach i przez całe życie, mając przy tym niebagatelny wpływ na rozwój i wzrost gospodarczy.. 1.3. Koncepcja gospodarki opartej na wiedzy. Współczesne zmiany zarówno społeczne, jak i gospodarcze powiązane z globalizacją rynków, szybkim przepływem informacji, wykorzystaniem ICT, a także wzrostem znaczenia zasobów wiedzy wpłynęły na konieczność pojawienia się nowych określeń dla gospodarki, takich jak: gospodarka oparta na wiedzy (knowledge based-ecnonomy), gospodarka cyfrowa (digital economy), nowa gospodarka (new economy) czy gospodarka sieciowa (network economy)82. C. M. Olszak i E. Ziemba zwracają jednak uwagę, że używanie synonimiczne, takich określeń jak: gospodarka cyfrowa, e-gospodarka (e-economy) czy gospodarka sieciowa wobec GOW budzi pewne zastrzeżenia. Z uwagi na fakt, że szeroko rozumiane technologie teleinformatyczne są zaliczane do jednego z filarów gospodarki opartej na wiedzy, nie można zatem tego typu gospodarki zawężać wyłącznie do kwestii związanych z rozwojem tego sektora83. Gospodarka oparta na wiedzy określana jest także, jako: gospodarka nadmiaru, czy bardziej „nadmożliwości”, gospodarka „świadczeń” – w której zdecydowana większość pracowników zatrudniona jest w sektorze usług, czy gospodarka, w której działa wiele przedsiębiorstw, które o wiedzę opierają swoją przewagę konkurencyjną84. W latach 60-tych P.F. Drucker używał takiego pojęcia jak: „praca oparta na wiedzy”, a w latach 90-tych rozpropagował określenia: „społeczeństwo wiedzy” i „gospodarka wiedzy”85. Natomiast termin „gospodarka oparta na wiedzy” funkcjonuje od lat 90-tych XX wieku. Był ono rozpropagowany głównie przez takich uczonych jak: K. Smith, P.F. Drucker,. 82. M. Nycz, Rola wiedzy w gospodarce opartej na wiedzy [w:] Społeczeństwo informacyjne – gospodarka, technologie, procesy, C. Hales, B. Mikuła (red.), wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011, s. 16, Za: A. Pleśniarska, Gospodarka oparta na wiedzy w Unii Europejskiej – stan i perspektywy rozwoju, [w:] H. Tendera – Właszczuk (red.), Kryzys Unii czy kryzys w Unii? – Kierunki dyskusji na przyszłością integracji europejskiej, wyd. Difin, Warszawa 2014, s. 143. 83 C. M. Olszak, E. Ziemba, The Determinants of Knowledge – based economy Development – The Fundamental Assumptions, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2011, nr 206, s. 137. 84 E. Skrzypek, Gospodarka oparta na wiedzy i …, op.cit., s. 278, Za: A. Pleśniarska, Gospodarka oparta na wiedzy …, op.cit., s. 143. 85 E. Dworak, Gospodarka oparta na wiedzy w Polsce – ocena, uwarunkowania, perspektywy, wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012, s. 27.. 28.