CRAĆOVIENUU | ' \ I J L
WINCENTY ZAKRZEWSKI
ORYA POWSZECHNA
NA KLASY WYŻSZE SZKÓŁ ŚREDNICH
TOM I
HISTORYA STAROŻYTNA
w
•7
• W Y D A N I E D R U G I E
Książka po dezynfekcji
?3 ■
K R A K Ó W
GŁÓWNY SKŁAD W K SIĘG A RN I G. GEBETHNERA I SP.
1895.
7 c %
_ J \cpA Ul fo t ) O '
U v I ■ 7 /"> / .X <7 L i \n U I
O „ / / Z
•• J ! / i
\ B U ' 0 r o .
2 K l
^Ą// V H - S a
u \ j ;a g £l l „ >
0 v i £ N s r m VK
B ib lio te k a J a g ie llo ń s k a
1 0 0 1 9 3 3 0 8 7
N akład em A u tora.
W D ru k am i U niw ersytetu Jagiellońskiego pod zarzadem A. M. Kosterkiewic'
1001933087
s
SPIS RZECZY.
. Wiadomości w s t ę p n e ... str. 1— 2.
P rz e d m io t h isto ry i 1, — ź ró d ła h isto ry c z n e 1. — n a u k i p o m o cn icze 1, — po d ział h isto ry i 2.
isB*
H ISTO R Y A STAROŻYTNA.
Wstęp. Ogólny przegląd geograficzny św iata starożytnego i podział historyi sta ro żytnej ... str. 3 —4.
S zczu p ło ść św ia ta sta ro ży tn eg o 3, — m orze Ś ró d ziem n e i jeg o części 3, —
| | ;g ran ice ś w ia ta sta ro ży tn eg o 4, — sto su n k i etn o g raficzn e w św iecie s ta ro ży tn y m 4, — jjfp o ezątek h is to ry i s ta ro ży tn ej i je j p o d z ia ł 4. '*•
Część pierwsza. Historya starożytnego Wschodu.
Egipt i E g i p c y a n i e ...str. 5 — 13.
fra j i jego p rz y ro d a 5, — lu d n o ść i jej o rg a n iz ac y a n a jd a w n ie jsz a G , — c h ro n o lo g ia eg ip sk a 6, — z ab y tk i egipskie i egip to lo g ia 6, — s ta ro ż y tn e p a ń stw o egipskie 7, - n a jd a w n ie jsz e p o m n ik i g ro b o w e 7, — n a u k a o ży ciu p o śm iertn e m 8, — re lig ia 8, — śre d n io w iec zn e p a ń stw o egipskie 9, — p rz em y sł i h a n d e l egipski z ajęcia ży cia co dziennego 9, — n a ja z d lu d ó w p a ste rs k ic h i p a n o w a n ie H yk so só w 10, — n o w o ż y tn e p a ń stw o egipskie i jeg o p o d b o je 10, — ś w ią ty n ie egipskie, sz tu k a i lite r a tu r a 11, — u p a d e k p a ń s tw a n o w o ż y tn eg o 12, — E g ip t pod p an o - d em E ty o p ó w i A ssy ry jczy k ó w 12, — r e s ta u r a c y a za 26 d y n a sty i 13, — pó ź n ie js z e lo sy E g ip tu w s ta ro ży tn o śc i 13.
Rozdział II. Chaldeja i A s s y r y a str. 14— 19.
G eografia M ezopotam ii 14, — o p o w ia d a n ia G reków i a ssy ry o lo g ia 14, —•
p o c zą tk i k u ltu r y c h ald ejsk ie j i n a jd a w n ie jsz e p a ń s tw a 15, — re lig ia c h a ld e js k a i ś w ią ty n ie 15, — p rz em y sł i h a n d el, lite r a tu r a i sz tu k a 15, — p o czątk i A ssy ry i i c h a ra k te r je j m ie sz k ań c ó w IG, — p o d b o je i p o tęg a k ró ló w a s sy ry jsk ic h 16, — p a ła c e k ró ló w a ssy ry jsk ic h , ich n a p is y i rz eź b y 17, — A s su rb a n ip a l i u p a d ek A ssy ry i 17, — n o w e k ró lestw o c h ald ejsk ie ; w o jn y N ab u ch o d o n o z o ra 18, — ś w ie t
n o ść i b o g actw o B a b ilo n u 18, — u p a d ek p a ń s tw a c h ald ejsk ieg o 19.
Rozdział III. Syrya i jej ludy: Izraelici i F e n ic y a n i e str. 19—28.
G eografia S y ry i 19, — lu d y s y ry jsk ie i ich relig ia 20, — p a ń s tw a s y ry j
sk ie 20, — p ie rw o tn e dzieje Iz ra e litó w 21, -*• p ra w o d a w s tw o M ojżesza 21, '/
«yt w p u sty n i i p odbój P a lesty n y 21, — rz ą d y sędziów , k rólem 22, — p o tęg a D aw id a i ś w ie tn o ść S a lo m o n a 22, — p o d z ia ł k ró le s tw a izraelsk ieg o 23, — .p ie rw s i p ro ro c y 23, — p ó ź n ie jsi p ro ro cy i u p a d e k k ró le s tw a izra elsk ie g o 24, — IproroK Je re m ia s z i z b u rze n ie Jero zo lim y 25, — F e n ic y a i F e n ic y a n ie 25, — sto- iJsu n k i p o lity czn e F e n ic ja n 26, — p rz em y sł F e n ic y a n 26, — h a n d e l i żeg lu g a F e- jin ic y a n 27, — k o lo n ie fen ick ie 27, — sz tu k a fe n ie k a i p ism o 28.
IV «
Rozdział IV. Aryowie pierwotni i Aryowie w I n d y a c h ...str. 29 A ry o w ie p ie rw o tn i i A ry o w ie w łaściw i -29. ■ - ln d y e i ich lu d n ość p ie r
w o tn a 30, — A ry o w ie w P c n d ż ab ie, W ed a 30, — p odbój k ra ju n a d G angesem i w ielk ie w o jn y b o h a te ró w 30, — k a sty in d y jsk ie 31, — sy stem b ra b m a ń s k i 31, — B u d d a i jeg o n a u k a 32, — zw y cięstw o b ra h m a n iz m u n a d b u d d a iz m em 32.
Rozdział V. Ludy Iranu i Azyi Mniejszej: Medowie, Persowie i Lydowie, str. 3 3 — 41.
G eografia Ira n u 33, — m azd eizm , n a u k a Z o ro a s tra 33, — Awesta. i p o d a n ia s la ro ira ń s k ie 34, — M edya i M edow ie 34, — p a ń stw o M edów 35, — A zya M niejsza i jej lu d y 35, — p a ń stw o ly d y jsk ie 36, — p o czątk i państw a, perskiego,jj C y ru s 36, — K rezu s i u p a d ek L y d ó w 37, — p odbój C b ald ei i Ira n u , o s ta tn ie j la ta i śm ierć C y ru sa 37, — K am byzes i p odbój E giptu p rzez P e rsó w 38, — kie p o w s ta n ie i r e s ta u r a c y a p a ń s tw a p ersk ieg o p rzez D a ry u sz a 38, — Dary ul o rg a n iz ato re m p a ń s tw a p ersk ieg o 39, — d w ó r k ró ló w p e rsk ic h i ich sto lice 40, s z tu k a p e rsk a i p is m o ; h a n d e l i p rz em y sł 40, — w o jn y D a ry u sz a 41.
S treszczenie dziejów starożytnego Wschodu... str. 4! - 4
V
Część druga. Historya grecka.
A ) O k r e s p i e r w s z y : C z a s y p r z e d h is to r y c z n e .
Rozdział I. Kraj i jego mieszkańcy. Najdawniejsze wspomnienia i pomniki, str.
P o ło żen ie G recyi, je j części i g ra n ic e 43, — p rz y ro d a (Irec y i 44.
G recy i i jej p ło d y 44, — m ie sz k ań c y G recyi i ich p o c h o d ze n ie 44, — nalzsrw m ej- sze lu d y w G recyi i n a jw cz eśn ie jsz e w p ły w y obce 4 4 ,.- — n a jd a w n ie jsz e lra d \ c y e i g reck ie 45, — n a js ta rs z e p o m n ik i i z ab y tk i w G recyi 45, — z w y cz a je i o b y czaje ! G rek ó w w w iek u b o h a te rsk im 46.
Rozdział II. Wędrówki Dorów i innych ludów Greckich . . . . str. 4 7 —48.. | N ow e lu d y i ich w ęd ró w k i 47, — opo w ieści g reck ie o p o d b o jac h d o ry - ckich 47, — zn ac ze n ie h isto ry c z n e w ęd ró w k i D orów 47, — z am o rsk ie w ę d ró w k i^
G reków 47, — p le m io n a g reck ie i ich n a rze cz a 48.
B ) O k r e s d r u g i: C z a s y t w o r z e n ia s ię p a ń s t w g r e c k ic h ' i n arod u ] i e l l e j v f | s k ie g o , r. 1 0 0 0 —5 0 0 p r z e d Clir.
Rozdział III. Grecy po za G r e c y ą ... . str. 4 9 —53.
Sposób o sie d le n ia się G reków w Azyi M niejszej 49, — szy b k i w z ro s t n a s t greck ich w Azyi 49, — ro zw ó j w e w n ę trz n y c h sto su n k ó w p o litycznych 50, - n ie trw a ło ś ć św ie tn eg o s ta n u m ia st g reck ich w Azyi 50, — p rz y cz y n y k o lo n izacy i g reckiej 51, — sp o só b z a k ła d a n ia k o lo n ii i ich zależ n o ść 51, — o b szar k o lo n iza- cyi greckiej 51, — G recy w e W łoszech p o łu d n io w y ch 62, — G recy n a S y cy lii 52, - sto su n k i p o lity c zn e w śró d .G reków w łoskich i sy c y lijsk ic h 52.
Rozdział IV. Dzieje Sparty i Peicpom zu . . str. 5 3 — 53. f
■ D a w n a p o tęg a Argos 53, — p ierw o tn e dzieje S p a rty 53, — L ik u rg 5 4 ^ u stró j sp o łeczn y w S p a rc ie 54, — u stró j p o lity czn y S p a rta n 55, — życic i oby-j c zaję S p a rlia tó w 55, — słu ż b a w o jsk o w a w S p arcie 55, — w y c h o w a n ie dzieci!
i m ło d zieży 56, — s ta n o w isk o k o b ie t w S p a rc ie 56, — w o jn y m essefiSkie 57, - g | p o c zą tk i sy m m ac h ii s p a rta ń s k ie j 57, — ly ran o w ie w P elo p o n ezie p ó łn o cn y m 57, ~jaj|
h e g em o n ia S p a rty 58.
V
Rozdział V. Dzieje Aten do czasu wojen p e r s k i c h ... str. 5 8 —66.
A tty k a i p o czątk i h is to ry i a te ń sk iej 58, — d a w n y u stró j sp o łeczn y i p o li
ty czn y w A te n a c h 59, — z a m ac h K y lo n a 60, — p ra w o d a w s tw o D ra k o n ta 60, — S olo n i jeg o p ierw sze c zy n y 60, — s e js a c h te ja so lo ń sk a 61, — re fo rm y p o lity czn e S o lo n a 61, — in n e p ra w a S o lo n a i w y c h o w a n ie m ło d zieży 62, — ty ra n ia P iz y s tra ta 62, — św ie tn o ść rz ą d ó w P iz y s tra ty d ó w 63, — w y g n an ie P iz y stra ty d ó w 63, — K listenes, a ry s to k ra c i a te ń sc y i S p a rta n ie 64, — re fo rm y d e m o k ra ty c z n e K listen e sa 64, — w z ro st A ten d e m o k ra ty c z n y ch i w alk i z T eb am i i C halkis 65.
Rozdział VI. Wspólność narodowa G r e k ó w ... str. 66 — 74.
P a rty k u la ry z m p o lity c zn y i je d n o ś ć G rek ó w 66, — re lig ia g re c k a : bogo
w ie 66, — ofiary sk ła d a n e bogom i n a b o że ń stw o G reków 67, — a m fik ty o n ie u G rek ó w 68, — w y ro c z n ia delficka i w ró ż b ia rs tw o greckie 68, — p ierw sza w o jn a św ięta 69, — ig rzy s k a greckie 69, — ig rzy sk a o lim p ijsk ie 69, — in n e ig rzy sk a p a n h e lle ń sk ie 70, — z n aczen ie ig rzy sk p a n h e lle ń sk ic h d la G rek ó w 71, — w s p ó ln a o św ia ta g reck a 71, — g re ck a p o ezy a e p ic zn a 71, — liry k a g re ck a 72, — p o czątk i p ro zy i n a u k i u G reków 72, — sz tu k a g re ck a : a rc h ite k tu ra 73, — rz eź b a 73.
Streszczenie historyi greckiej do czasu wojen p e r s k i c h ... str. 7 4 —75.
C) O k r e s t r z e c i: C z a s y c h w a ły i ś w ie t n o ś c i g r e c k ie j , r. 5 0 0 — 3 3 8 p r z e d Chr.
Rozdział VII Wojny p e r s k i e ...str. 7 5 — 85.
P rz y c zy n y w o je n p e rsk ich 75, — G recy w Azyi M niejszej pod p an o w an ie m L y d ó w 75, — P o ly k ra te s n a S am o s 76 — m ia sta g reck ie w A zyi pod rz ąd e m p e rsk im 76, — p o w stan ie jo ń sk ie 76, — p ie rw sz a w y p ra w a p e rs k a n a G recyę 77, — A teny, S p a rta i E g in a w p rz e d e d n iu n ow ej w y p ra w y 77, — d ru g a w y p ra w a p e r
sk a n a G recyę 78, — b itw a pod M arato n em 78, — sła w a i śm ierć M iltiadesa 79, — A ry sty d es i T em isto k les 80, —• A te n y p o tęg ą m o rs k ą 80, — w y p ra w a X erx esa 80, — ogólny z w iąz ek G reków p o d h eg em o n ią S p a rty 81, — w a lk a W T erm o p ilach 81, — o p u szczen ie A tty k i 82, — G recy i X erx es w p rz ed e d n iu w aln ej b itw y 82, — b itw a p o d S a la m in ą 83, — b itw a pod P la te ja m i 84, — b itw a u p rz y lą d k a M ykale 85.
Rozdział VIII. Związek morski pod hegemonią A t e n ...str. 8 5 —88.
P o c z ątek m orsk ieg o z w iązk u a teń sk ieg o 8 5 , — p ie rw o tn a o rg a n iz ac y a z w iązk u m o rsk ieg o 86, — w z ro st zw iązk u delickiego 86, — lo sy A ry sty d e sa , Te- u iisto k le sa i P a u z a n ia s z a 87, — z w y c ię stw a K im ona i jeg o p o lity k a 87, — trze c ia w o jn a m e s se ń sk a i u p a d ek K im o n a 88.
Rozdział IX. Ateny w wieku P e r y k le s a ...str. 8 8 — 101.
N a s ta n ie z u p ełn ej d e m o k ra cy i w A te n a c h 89, — w a lk i A ten ze S p a rtą i d u alizm g reck i 89, — p o lity k a P e ry k le s a 90, — rz ą d y P e ry k le s a w A te n ac h 90, —•
p a ń stw o a te ń s k ie : p o d w ła d n e m ia s ta zw iązk o w e 91, — k leru c h ie a te ń sk ie i ko- L ło n ie zw iązk o w e 92, — sta n o w isk o h a n d lo w e A ten i m o n eta a te ń s k a 92, — p o d
d a n i p a ń s tw a ateń sk ieg o w A ten ach 93, — z arz ąd p a ń stw e m ate ń sk iem , liczba A teńczyków 93, — u rz ę d y a te ń sk ie 93, — ra d a p ięc iu set i z g ro m a d ze n ia l u d o w e 94, — są d o w n ic tw o lu d o w e 94, — o g ó ln y u d z ia ł w s p ra w a c h p u b liczn y ch 95, — sk a rb zw iązk o w y i b u d o w le P e ry k le s a 95, — P ire u s i d ługie m u ry 95, — m iasto A ten y 96, — A k ro p o lis a te ń s k a 96, — F id y a sz i jeg o p ra c e 97, — św ię ta Ł u ro c zy sto ści a te ń sk ie 98, — p o czątk i d ra m a tu 98, — te a tr grecki 99, — w ielcy
^ t r a g ic y a te ń sc y 99, — d a w n a k o m ed y a a tty c k a 100, — u c ze n i obcy w A ten ach
■ 00, — życie d om ow e n ie w ia st i A sp az y a 101, — p ro c e sy p rz y ja c ió ł P e ry k le s a 101.
VI
Rozdział X. Wojna P e lo p o n e s k a ...str. 102— 109.
P rz y c z y n y w o jn y P elo p o n esk iej 102, — z a ra z a w A ten ach i śm ierć P ery- k le s a 102, — z m ia n a s to su n k ó w w e w n ę trz n y c h w A ten ach 103, — p ó ź n ie jsze w y p a d k i w o je n n e do p o k o ju N ik iasza 103, — sk u tk i 10-letniej w o jn y 104, — A lcy b iad es 104, — s ta n o w isk o S y ralu iz n a S ycylii 105, — w y p ra w a sy cy lijsk a i p ro c es h erm o k o p id ó w 105, — A lcy b iad es w S p a rc ie i u P e rs ó w 100, — z a m a c h o lig arch iczn y w A ten ach i p o w ró t A lcy b iad esa 107, — L iz an d e r i o sta tn ie la ta w o jn y P e lo p o n es k ie j 107, —• T u cy d y d es i jeg o dzieło 108.
Rozdział XI. Hegemonia S p a r t y ...str. 109— 112.
R z ąd y o lig a rch ó w i h a rm o s tó w s p a rta ń s k ic h 109, — 30 ty ra n ó w i p rz y w ró c en ie d em o k racy i w A ten ach 109, — śm ierć S o k ra te s a 110, — w y p ra w a Cy- r u s a m łodszego i o d w ró t 10,000 G reków 110, — k ró l A gesilaos w A zyi M niej
szej 111, — w o jn a K o ry n ck a 111, — pokój k ró lew sk i czyli A n ta lk id a sa 111.
Rozdział XII. Przewaga Teban i nowy związek a t e ń s k i ... str. 112— 116.
S p a rta n ie w T eb ach 112, — w y zw o len ie T eb p rzez P e lo p id a sa 112, — u tw o rz en ie drugiego zw iązk u m orsk ieg o a teń sk ieg o 113, — E p am in o n d as i b itw a p o d L eu k tram i 113, — u p a d ek S p a rty 113, — h eg em o n ia Teb 114, — śm ierć E p a m in o n d a s a 114, — A ten y i n o w y zw iązek m o rsk i 114, — sz tu k a i lite ra ta a w A ten ach 115, — P la to n i jeg o filozofia 116, — k ra so m ó w cy a te ń sc y 116, — u p a d ek ob y czajó w w G re cy i; ż o łd a ctw o n a je m n e 116.
Rozdział XIII. Przewaga Filipa M a c e d o ń s k ie g o ...str. 117 — 121.
M acedonia i jej m ie sz k a ń c y 117, — d a w n ie jsi k ró lo w ie m ac ed o ń s cy 117, — F ilip k ró l m ac ed o ń sk i 117, — p la n y i p o lity k a F ilip a 118, — d ru g a w o jn a św ię ta 118, — D em o sten es i d e m o k ra c y a a te ń s k a 119, — filippiki D em o sten esa i s tr o n n ictw o m ac ed o ń s k ie w A te n ac h 120, — u p a d ek O ly n tu i k o n iec w o jn y św iętej 120, — b itw a p o d C h e ro n eją 120, — h e g em o n ia F ilip a w śró d G rek ó w 121.
D ) O k r e s c z w a r t y : C z a s y h e lle n iz m u , r. 3 3 8 — 1 4 6 p r z e d Chr.
Rozdział XIV. Alexander W i e l k i ...str. 121— 126.
Ś m ierć F ilip a 121, — A le x an d e r W ielki 122, — p ie rw sz e czy n n o ści A le- x a n d ra W. 122, — p rz y g o to w an ia A le x a n d ra do w y p ra w y n a P e rsó w ; sk ła d jego a rm ii 122, — podbój A zyi M niejszej 123, - A le x an d e r w S y ry i i w Egipcie 123, — A le x an d e r w B a b ilo n ii i P e r s y i.1 2 3 , — A le x an d e r w ła d c ą A zyi 124, — podbój I ra n u 124, — A le x a n d e r W. w In d y a c h 124, — o sta tn ie la ta i śm ierć A lexan- d ra W. 124, - - w o jn a lam ijs k a i śm ierć D em o sten esa 125, — A ry sto teles 125.
Rozdział XV. Państwa hellenistyczne i h e l le n i z m ...str. 126—130.
L o sy m o n arc h ii u n iw e rsa ln e j A le x an d ra W. 126, — n o w e p a ń s tw a w ielk ie i m n ie jsz e 127, — n a ja z d y G allów czyli K eltów 127, — sy stem ró w n o w ag i 128, — h e llen izm 128, — lite ra tu ra h e lle n is ty c z n a 129, — sz tu k a h e lle n is ty c z n a 129.
Streszczenie dziejów greckich po wojnach p e r s k i c h ... str. 130— 131-
Część trzecia. Historya rzymska.
A ) O k r e s p ie r w s z y : C z a s y t w o r z e n ia s i ę p a ń s t w a r z y m s k ie g o , do r. 2 7 0 p r z e d Chr.
Rozdział I- Italia i jej l u d y ... str. 133—136|
K raj i jeg o p rz y ro d a 132, — n a z w a Italii 134, — lu d y ita lsk ie 134, — H alik o w ie 134, — E tru s k o w ie 135.
VII
Rozdział II. Początki historyi r z y m s k ie j ... str. 136— 142.
L aty n o w ie 136, — z ało żen ie R zy m u 136, — n a jd a w n ie js z y u stró j sp o łeczn y i p o lity c zn y w R zy m ie 137, — re lig ia R z y m ia n : b ó stw a 137, — n a b o że ń stw o i k a p ła n i 138, — trzej o sta tn i k ró lo w ie 139, — śla d y w p ły w ó w etru s k ic h i g re ck ich : n a js ta rs z e p o m n ik i w R zy m ie 139, — p o czątk i pleb s rzy m sk iej 139, — re fo rm y w o jsk o w e S e rw iu sz a T u llu sa 140, — zn ie sien ie m o n a rc h ii i p o czątek rzeczy p o sp o litej rzy m sk iej 141, — R zym pod w ła d z ą E tru s k ó w 141.
Rozdział III. Walki patrycyuszów z plebejuszami i wojny Rzymian z ludami italskimi i z Gallami ...str. 142— 150.
N iep ew n o ść h is to ry i rzy m sk iej w p ierw szy ch w ie k a c h rzeczy p o sp o litej 142, — p ierw sza s e c esy a i u sta n o w ie n ie try b u n ó w p teb ejsk ich 143, — g ru n t p u b lic z n y i p ie rw sz a u s ta w a a g ra rn a 144, — decem W irow e i p ra w o XII tab lic 144, — d a ls za w a lk a sta n ó w , u sta n o w ie n ie c en z u ry 145, — w o jn y R zy m ian z lu d am i są sie d n im i 146, — zdobycie W ejów i refo rm y w o jsk o w e K am illa 146, — n a ja z d G allów i s p a le n ie R zy m u 147, — u s ta w y L ic y n iu sz a i S e x c y u sz a 148, — now e u rz ę d y : p r e tu r a i e d y lstw o k u ru ln e 148, — z u p ełn e z ró w n an ie p leb e ju szó w z pa- tryc.yuszam i 149, — sto su n e k w z aje m n y kom icyów , m a g is tra tu r i s e n a tu 149.
Rozdział IV. Zjednoczenie Włoch pod zwierzchnością Rzymu . . . . str. 150— 157.
S zczu p ło ść p o siad ło ści rzy m sk ich 150, — p o dboje lu d ó w sa b e ls k ic h w e W łoszech i p ie rw sz a w o jn a sa m n ic k a 151, — w o jn a z L a ty n a m i i zn iszczen ie zw iązk u laty ń sk ie g o 1 5 2 ,— d ru g a w o jn a a m n ic k a 152, — k o lo n ie rz y m sk ie 153, — c en z u ra A p p iu sza K la u d y u sz a 153, — życie i ob y czaje R z y m ia n 153, — trz e c ia w o jn a sa m n ic k a 154, — R zym i m ia s ta W ielkiej G recy i; z a ta rg z T are n te m 154, — w o jn a R z y m ia n z P y rru s e m 155, — R zym p an em W ło c h ; m o n e ta rz y m s k a 156, — R z y m ia n ie i ich sp rz y m ie rze ń c y ita lsc y 156.
Streszczenie historyi Rzymskiej w pierwszym o k r e s i e ... str. 157— 158.
B ) O k r es d r u g i : C z a s y p o d b o ju ś w ia t a p r z e z R z y m ia n i u p a d k u r z e c z y p o s p o lite j, r. 2 7 0 — 3 0 p r z e d Chr.
Rozdział V. Dwie pierwsze wojny p u n i c k i e str. 158 — 169.
K a rtag in a, jej p o tęg a i św ie tn o ść 159, — w a lk i K a rtag in y z G rek am i n a S y c y lii; ty ra n o w ie s y ra k u z a ń sc y 160, — sto su n k i d o ty ch czaso w e R zy m u z K ar
ta g in ą 160, — p ierw sza w o jn a p u n ic k a 161, — p ierw sze p ro w in c y e rz y m sk ie i ich u stró j 162, — w alk i R z y m ia n w D alm aeyi i podbój W łoch p ó łn o cn y ch 163, — n o w e p a ń stw o K a rtag iń cz y k ó w w H isz p a n ii 163, — H a n n ib a l i jeg o p la n y 164, — d ru g a w o jn a p u n ic k a ; p ierw sze zw y cię stw a H a n n ib a la 164, — F a b iu s C u n c ta to r i b itw a pod K a n n a m i 165, — p ó ź n ie jsza w o jn a z H an n ib alem w e W łoszech 165, — ' S cy p io n o w ie w H iszp an ii 166, — H a z d ru b a l w e W łoszech i jeg o k lęsk a 167, —
| w y p ra w a S c y p io n a do A fryki i k o n iec d ru g iej w o jn y pu n ick iej 167, — s e n a t i n o w a sz la c h ta u rz ęd o w a , n o b ilitas 168.
Rozdział VI. Przewaga Rzymu w św iecie s t a r o ż y t n y m ... str. 1 6 9 -1 8 0 . W sch ó d h e lle n is ty c z n y : E gipt 169, — M acedonia i G recya 170, — p ierw sza w o jn a m ac e d o ń s k a 170, — d ru g a w o jn a m a c ed o ń s k a 171, — w o ln o ść G reków L 171, — w o jn a z A ntiochem W. 171, — A zya M niejsza p o d w p ły w em R zy m ia n ; L ierć H a n n ib a la 172, — w p ły w y h e lle ń sk ie n a o św ia tę rz y m s k ą i p o c zą tk i po-
■ mej lite ra tu ry rz y m sk iej 172, — o pozycya przeciw k o w p ły w o m g re c k im ; ICa- n zo r i p o czątk i p ro z y rzy m sk iej 173, — p ro ces S cy p io n ó w 174, — trze cia
VIII
w o jn a m ac ed o ń s k a 174, — z a k ła d n ic y g reccy w e W ło szech ; P o ly b io s 175, — M acedonia p ro w in c y ą rz y m s k ą i z b u rze n ie K o ry n tu 176, — h a n d e l rz y m s k i i ka- | p ita liści, e ą u ite s, 176, — trz e c ia w o jn a p u n ic k a i z b u rze n ie K a rtag in y 177, — w o jn y w H isz p a n ii i z b u rze n ie N u m a n cy i 178, —■ n ab y cie p ro w in c y i A zyi 178, — i n a d u ż y c ia w zarząd zie p ro w in c y am i 179, — w zro st am b icy i i p rz ek u p stw o 179, — n o w e ro d z aje igrzysk 180, — n iew o ln ic y i lib e r ty n i; zm ien io n y c h a ra k te r lu d n o
ści rzy m sk iej 180. j
Rozdział VII. Grakchowie i początek walk wewnętrznych . , . . . s tr_ 181—185.
U padek w ie śn ia k ó w rz y m s k ic h 181, — b u n ty n iew o ln ik ó w 181, — tr y b u n a t T y b ery u s za G ra k ch a 181, — śm ierć S c y p io n a E m ilia n a 182, — p o c zą te k n o w y c h stro n n ic tw 183, — re fo rm y G a ju sa G ra k ch a 183, — śm ierć G a ju sa G ra k c h a 184, — w o jn a ju g u rty ń s k a 184.
Rozdział VIII. Maryusz i Sulla. Pierwsza wojna domowa i rastauracya rządów s e n a t u ... str. 185 — 195.
M aryusz 185, — u k a z a n ie się C ym brów i T eu to n ó w 186, — re fo rm y w o j
sk o w e M ary u sza 186, — zw y cięstw o M ary u sza n a d T e u to n am i i C y m b ram i 187, — szó sty k o n s u la t M a ry u sz a ; G la u cia i S a tu rn in u s 187, — L iw iu sz D ruzus w w alce z ek w ita m i 187, — sp rz y m ie rze ń c y ita lsc y i L iw iusz D ru zu s 188, — w o jn a ze sp rz y m ie rze ń c am i 188, — L u cy u sz K o rn eliu sz S u lla 189, — M aryusz w z w iązk u z S u lp icy u szem R u fu se m 189, — p o c zą te k w o jn y d o m o w e j; p ierw sze p ro sk ry p c y e 190, — m o rd y M ary u sza 190, — śm ierć M ary u sza i rz ą d y C ynny 191, — k ró lestw o P o n tu i k ró l M itry d at 191, — p ie rw sz a w o jn a R z y m ia n z Mi- try d a te m 192, — k o n iec p ierw szej w o jn y dom ow ej 193, — d y k ta tu ra S u lli i p ro sk ry p cy e 193, — re fo rm y S u lli i r e s ta u r a c y a rz ą d ó w s e n a tu 194, — śm ierć S u lli 195.
Rozdział IX. Pompejusz i Cezar. Druga wojna domowa i początki m onar
chii str. 195—213.
L ep id u s i S e rto ry u s z 195, — P o m p e ju sz 196, — K ra ss u s i w o jn a n ie w o l
n ic z a 196, — u p a d e k rz ą d ó w s e n a tu 197, — k o rsa rze n a m o rzu Ś ró d ziem n em 197, — P o m p e ju sz n iszczy k o rsa rstw o 198, — n o w a w o jn a z M itry d ate m , L u k u llu s w A rm en ii 198, — P o m p e ju sz zw y cięzcą M itry d a ta ; n a b y cie S y ry i 199, — Ju d e a i Żydzi od czasu n iew o li b ab ilo ń sk iej 199, — ś m ie rć M itry d ata i k o n iec ' w o je n n a W sch o d zie 200, — L u k u llu s i z b y tek rz y m sk i 200, — rz y m s k ie d o m y i w ille 200, — uczty rz y m sk ie 201, — sp isek K aty lin y 201, — C yceron i w y m o w a rz y m s k a 202, — k o n s u la t C y cero n a i stłu m ie n ie sp isk u K aty lin y 202, — s e n a t w n iezgodzie z P o m p eju szem ; K ato n m ło d szy 203, — m ło d o ść C ezara 203, — p ierw szy try u m w ira t i k o n s u la t C e za ra 204, — w y g n a n ie i p o w ró t C y cero n a 204, — zjazd w m ieście L u k a i o d n o w ie n ie t ry u m w ira tu 204, — p a ń stw o P a rtó w -j i śm ierć K ra ss u sa 205, — G a llia z aa lp e jsk a i jej m ie sz k ań c y 206, — p odbój I G allii p rzez C ezara 206, — P o m p e ju s z k o n su le m bez k olegi 207, — z erw a n ie se- | n a tu z C ezarem 207, — po czątek d rugiej w o jn y dom ow ej 207, — w o jn a w e W ło
sz e ch 207, — C ezar w R zym ie i w H iszp an ii 208, — w o jn a w M aced o n ii i b itw a p o d F a rs a lo s 208, — śm ierć P o m p e ju sza ; C ezar w E gipcie i Azyi 209, — śm ierć K a to n a m łodszego i k oniec d ru g iej w o jn y d om ow ej 209, — C ezar m o n a rc h ą sa- / m o w ła d n y m 210, — rz ą d y C ezara 210, — re fo rm y C ezara 211. — o p o z y c y a ^ p rz ec iw k o C e za ro w i 211, — d z ia łaln o ść lite ra c k a C y cero n a, C ezara i W a rro n a ® 212, — śm ierć C ezara 213.
IX
Rozdział X. Antoniusz i Oktawian. Ostatnie wojny domowe i ustalenie monar
chii ...• . . • str. 213—218.
S k u tk i z a m o rd o w a n ia C ezara 213, — m o rd erc y C ezara i A n to n iu sz 214, — O k ta w ian i C y cero n 214, — d ru g i try u m w ira t 215, — n o w e p ro s k ry p c y e ; śm ierć C y cero n a 215, — b itw a pod F ilip p i 215, — n iezgody tr y u m w ir ó w 216, — try u m - w iro w ie i S e x tu s P o m p e ju sz 216, — u su n ię cie L ep id a 217, — A n to n iu sz w ła d cą t W sch o d u 217, — rz ą d y O k ta w ian a w e W łoszech i n a Z ach o d zie 217, — b itw a 1 p o d 'A k c y u m 217, — śm ierć A n to n iu sz a i K leo p atry 218.
Streszczenie historyi rzymskiej w drugim o k r e s i e ... str. 218— 220.
<J) O k r e s tr z e c i: C z a s y ś w ie t n o ś c i i p o t ę g i c e s a r s t w a , r. 3 0 p r z e il Chr. — 1 8 0 jjo Chr.
Rozdział XI. Cesarstwo rzymskie za A u g u s t a ...str. 2 2 0 —234.
C ezar O k ta w ian 221, — głó w n i d o ra d cy C ezara O k ta w ian a 221, — u k o n s ty tu o w a n ie p ry n c y p a tu A u g u sta 222, — w ła d za c e s a rsk a 222 — k o m icy a i se
n a t 223, — m a g is tra tu ry d a w n e i n o w e 223, — m ia sto R zym za A u g u s ta 224 — ig rzy sk a, z ab a w y i u c ie ch y lu d u za A u g u sta 225, — z ło ty w iek lite ra tu ry rz y m skiej 226, — zb y tek w R zy m ie i sto s u n k i w m ia s ta c h ita lsk ic h 227, — pro w in - cye rzy m sk ie, ich z arz ąd i p o d ział 228, — p o d a tk i po p ro w in c y a c h 228, — ro- m an iz ac y a p ro w in c y i 228, — rozw ój zaso b ó w m a te ry a ln y c h po p ro w in c y a c h 229 — siły z b ro jn e i o rg a n iz ac y a w o jsk o w a 229, —■ w a lk i n a g ra n ic a c h i pokój w głębi c e s a rs tw a 230, — p o lity k a zag ra n ic z n a A u g u sta i jego w o jn y 231, — G erm an o w ie i ich sied zib y 232, — u stró j sp o łeczn y i p o lity czn y G e rm an ó w 232, — re lig ia G erm an ó w 233, — w o jn y R z y m ia n z G e rm an a m i z a A u g u sta 233, — k lęsk a W a ru sa 233, — sto su n k i ro d z in n e A u g u s ta ; o s ta tn ie jeg o la ta i śm ierć 233.
Rozdział XII. Cesarzowie z rodu Juliuszów i Klaudyuszów, . . . str. 2 3 4 — 239.
C esarz T y b ery u sz i jeg o p o lity k a 234, — p ro c esy p o lity czn e o zb ro d n ię m a je s ta tu 235, — S e ja n i ro d z in a c e s a r s k a ; sro g o ści T y b ery u s za 235, — p o c z ą tk i c h rz e ś c ija ń s tw a 236, — c esarz G aju s (C aligula) 2 3 6 ,— c esarz K lau d y u sz, jeg o w y zw o leń cy i żo n y 237, — N ero n ty ra n e m sro g im 238, — p o ż a r R zy m u i p rz e ś la d o w a n ie c h rz e śc ija n 238, — u p a d ek N e ro n a 239.
Rozdział XIII. Państwo rzymskie za dynastyi Flawiuszów . . . . str. 2 3 9 —242.
Z am ęt p ó łto ra ro c z n y 239, — p o w s ta n ie ży d o w sk ie i zb u rze n ie Jero zo lim y 240, — c esarz W es p a z y a n 241, — c es arz T y tu s 241, — c esarz D o m icy an 242.
Rozdział XIV. Złoty wiek c e s a r s t w a ... ... . str. 2 4 2 — 250.
N e rw a i po czątek złotego w iek u c e s a rs tw a 242, — c e s a rz T ra ja n 243, —
£ w ojny T ra ja n a i podbój D acyi 243, — c esarz H a d ry a n i jeg o p o lity k a 245, — re fo rm y H a d ry a n a 245, — ru c h a rty s ty c z n y za T ra ja n a i H a d ry a n a i ich bu- dow ie 245, — lite r a tu r a i n a u k a rz y m sk o -g re c k a za T ra ja n a i H a d ry a n a 245, — c es arz A n to n in u s P iu s, czas n a jw y ższe j p o m y śln o śc i św ia ta sta ro ży tn eg o 246, — obyczaje, s to su n k i m o raln e i relig ijn e w p a ń stw ie rz y m s k ie m za A n to n in ó w 247, — w z ro st c h rz e śc ija ń stw a 247, — sto su n e k lu d n o śc i p o g ań sk iej i w ła d z p u b lic z n y ch do c h rze śc ija n 248, — w s p ó lrz ąd y M arka A u releg o i L u cy u sza W e ru sa 248, — w o jn y n a W schodzie i n a d D u n ajem 248, — p ierw sze o sie d la n ie G erm a
n ó w w o b ręb ie g ra n ic rz y m s k ic h ; p o czątk i k o lo n atu 249, — śm ie rć M arka Au-
! relego i k o n iec św ietn eg o o k re su c e s a rs tw a 249.
X
D ) O k r e s c z w a r t y : C z a sy u p a d k u c e s a r s t w a r z y m s k ie g o , r. 1 8 0 - 4 7 6 po Clir.
Rozdział XV. Absolutyzm wojskowy i anarchia. Wzrost chrześcijaństwa, str. 2 5 0 —252.
A b solutyzm w o jsk o w y i S ep tim iu sz S ew eru s 250, — p o w szech n e p ra w o o b y w a te ls tw a 250, — rozw ój c h rz e śc ija ń stw a i pierw sze p rz e ś la d o w a n ia p o w sze ch n e 251, — n a ja z d y obce i zam ęt w e w n ę trz n y 251, — r e s ta u ra c y a je d n o ś ci p a ń s tw a 252.
Rozdział XVI. Monarchia Dyoklecyana i Konstantyna. Zwycięstwo chrześcijań
stw a . . ‘ . str. 2 5 3 —257.
M o n a rch ia a b s o lu tn a D y o k lecy an a 253, — rz ą d y b iu ro k ra ty c z n e 253, _ sy stem w sp ó łrząd ó w 253, — p rz e śla d o w a n ie c h rześcijan p rzez D y o k lecy an a 2 5 4 ,_
u p a d e k sy ste m u rząd ó w D yoklecyana 254, — K o n sta n ty n W. i try u m f c h rz e śc ija ń s tw a 255, — p ierw szy so b ó r p o w szech n y 255, — u stró j d w o ru , rząd u i a rm ii za K o n s ta n ty n a W. 256, — n o w a sto lica K o n s ta n ty n o p o l 256.
Rozdział XVII. Wędrówka narodów i upadek cesarstw a Zachodniego, str. 357. 252.
S y n o w ie K o n s ta n ty n a W. i p rz ew a g a a ry a n iz m u 257, — J u l i a n . A postata i n e o p la to n iz m 257, — w a lk i z G e r m a n a m i; c h rze śc ija ń stw o u G otów 25o, — H u n n o w ie i po czątek w ęd ró w k i n a ro d ó w 258, — T eo d o zy u sz W., o sta tn i w ła d ca całego c e s a rs tw a 258, — p isarze k o ścielni i a sceza c h rz e śc ija ń sk a 259, — sta ły p o d z ia ł c e s a rstw a po w sch o d n ie i zac h o d n ie 259, — A lary k i S tilich o 259, — zdobycie R zy m u przez A la ry k a 260, — późniejsze lo sy c e s a rs tw a 230,. — p a ń stw a g e rm ań sk ie po p ro w in c y ac h zac h o d n ic h 260, — A ttila, bicz B oży 261, — b itw a n a p o lach k a ta lo ń sk ic h i śm ierć A ttili 261, — G enzeryk w R zy m ie 261, — k o n iec c e s a rs tw a Z achodniego 262.
Streszczenie dziejów cesarstw a r z y m s k i e g o ...str. 2 6 2 — 264.
Przegląd chronologiczny historyi s t a r o ż y t n e j ... str. 2 6 5 —272.
°—'24'—
WIADOMOŚCI WSTEPNE.
B em h eim , L e h rb u c h d e r h isto ris c h e n M ethode, L ip sk 1889.
Przedmiot historyi. — H istorya pow szechna je st to n auka, k tó ra rodaje p raw d ziw y o b r a z r o z w o j u r o d u l u d z k i e g o od czasów [raj daw niej szych aż do najnow szych. H istorya zatem w skazuje, k tó re tly, gdzie, kiedy i w ja k i sposób w pływ ały n a utw orzenie się naszej y w i 1 i z a c y i.
( Źródła historyczne. — M ateryału d o sta rc z a ją h istoryi źródła listo ry czn e. Ź ródłem h isto ry czn em je s t w szystko to , co p odaje w ia
domość o przeszłych losach ro d u ludzkiego, a w ięc w szystkie ślady [działalności człow ieka n a ziemi i w szelkie zabytki jego p racy fizycznej 'albo duchow ej. Przedew szystkiem n a le ż ą tu w szelkie z a b y t k i p i ś m i e n n e : z jednej stro n y ro c z n ik i, k ro n ik i, p a m ię tn ik i, biografie
^ w ogólności w szelkie u tw o ry h isto ry czn e; z drugiej stro n y napisy, do- j m enty, a k ta i listy. Obok nich są źródłem często jeszcze w ażniejszem i m n i k i , budow le i zabytki sztuki, m onety i t. p.; n ato m iast w szelka a d y c y a u stn a (opowieści, podania, legendy, pieśni historyczne i t. p.) [/a. stosunkow o znacznie m niejszą w a rto ść źródłow ą. S am a nakoniec
w a lu d zk a je st ta k ż e źródłem historycznem .
Nauki pomocnicze. •— Dla należytego zrozum ienia w iadom ości aw an y ch p rzez ź ró d ła posługuje się h isto ry a p om ocą ró żn y ch k tó re z tego pow odu zw ą się historycznem i n au k am i pom ocni- N ajw ażniejsze z nich są g e o g r a f i a , k tó ra daje n a m poznać te gdzie pew ne ludy żyły i ro zw ijały się, i c h r o n o l o g i a , k tó ra
Zakrzewski,H istorya pow szechna I . 1
WIADOMOŚCI W STEPN E.
uczy, w ja k i sposób w ró żn y ch w iekach u ro zm aity ch ludów r a j w an o czas i daje sposoby o zn aczen ia, kiedy się co w ydarzyło. (I n a u k i pom ocnicze s ą : e p ig rafik a, dyplom atyka z paleografią i sfjj sty k ą , genealogia i h e ra ld y k a , n u m iz m a ty k a , a w reszcie archeolcl
Podział historyi. — C ała h isto ry a pow szechna dzieli się n a części głów ne:
H i s t o r y ę s t a r o ż y t n ą od czasów najdaw niejszych aż u p ad k u zachodniego p a ń stw a rzym skiego w r. 4 7 6 po Chr.
H i s t o r y ę ś r e d n i o w i e c z n ą od r. 476 do końca wieku m ianow icie do odkrycia A m eryki w r. 1492.
H i s t o r y ę n o w o ż y t n ą od k o ń ca w ieku XV do dnia dzisiejsi
■=— c-
HISTORYA STAROŻYTNA.
W S T Ę P .
OGÓLNY PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY ŚW IATA STAROŻYTNEGO I PODZIAŁ HISTORYI STAROŻYTNEJ.
Szczupłość świata starożytnego. — W staro ży tn o ści nie znano całej ziemi. Nie tylko nie w iedziano nic o tych częściach św iata, k tó re n azy w am y św iatem n o w y m , ale n a w e t w trz e c h s ta ry c h częściach św iata szczupłe stosunkow o p rzestrzen ie zam ieszkiw ały te ludy, które rozw inęły w yższą o św iatę i którym i z tego pow odu zajm uje się h istorya.
P ra w ie w szystkie zn an e k raje leżały w północnej Afryce, w zachodniej A zyi i w południow ej Europie, to je s t w o k o ł o m o r z a Ś r ó d z i e m n e g o . Tylko w Azyi granice św iata staro ży tn eg o sięgały dalej ku w schodow i w głąb kontynentu.
Morze Śródziemne i jego części. — Morze Śródziem ne zatem i w szystkie jego w y b rzeża są głów nem cen tru m życia historycznego.
M orze to zw an o n ap rz ó d m o rzem W ielkiem, m a re m agnum , później m o
rz e m w ew nętrznem , m a re internum , kiedy poznano ocean A tlantycki czyli m orze zew nętrzne, m a re externum . C ieśnina g ib raltarsk a, k tó ra łączy obydw a, u staro ży tn y ch nosiła n azw ę słupów H erkulesa. J a k dziś ta k i w sta ro ży tn o ści o znaczano im ieniem m órz oddzielnych te części m o rz a Ś ródziem nego, n a k tó re dzielą je półw yspy daleko w m orze w ysunięte albo wielkie w yspy w śród niego. W szy stk ie jego części m ię
dzy A zyą M niejszą a półw yspem B ałkańskim nosiły n azw y odm ienne od dzisiejszych. P o k ry ty m nóstw em w ysp m niejszych Archipelag n a zyw ano m o rzem Egejskim (m are Aegeum); m o rze M arm ara — P ro - pontis; m orze C zarne — m orzem gościnnem , P o n tu s Euxinus; m orze A zow skie — b agnem Meockiem, palus M aeotis. N ato m iast m o rz a o ta czające półw ysep A peniński po większej części nazyw ały się ju ż w tedy ta k sam o ja k dzisiaj. M orzem Jońskiem (m are Jonium ) zw an o część położoną pom iędzy G recyą a W ło ch am i południow em i; zato k ą Jo ń sk ą, lub m orzem górnem , a w końcu m orzem A dryatyckiem (sinus Jonius, m a re superum , sive H adriaticum ) dzisiejsze m o rze tego im ienia; m orzem T y rreń sk im albo doinem (m are T y rrh e n u m , T uscum sive inferum ) tę część, k tó ra leży pom iędzy W ło ch am i, Sycylią i S ard y n ią z K orsyką.
4 HISTOEYA STAROŻYTNA. W STĘP.
Granice świata starożytnego. — N ajbliższe po za słupam i H er
k ulesa w y b rzeża O ceanu A tlantyckiego p o znano w cześnie, ale k ra je zachodniej E uropy leżące n a d O ceanem późno pozyskali dla św ia ta starożytnego R zym ianie, k tó rzy w końcu sięgnęli sw ym i podbojam i z Gallii n a w e t za m orze, do B rytanii. I dla R zym ian je d n a k granicą północną św ia ta cyw ilizow anego pozostały niem al zaw sze rzek i R e n (Rhenus) i D u n a j (D an u b iu s, w dolnym biegu zw any Ister); k rajó w dalej n a północ położonych całkiem dokładnie nie poznano nigdy w sta rożytności. P ołudniow ą granicą św iata starożytnego zaw sze była p u s t y n i a A f r y k a ń s k a czyli L i b y j s k a . N a w schód jed n ak i n a p o łudnie od krajów n ad m o rsk ich A zyi M niejszej i Syryi znan o w cześnie g órzystą Armenię, stepow ą i p ła sk ą M ezopotam ię, część Arabii, w re szcie wyżynę Iranu. W Azyi północną gran icą św ia ta starożytnego były rzeki O x u s (A m u-D arya) i J a x a r t e s (Szyr-D arya), w schodnią g ra
nica góry P aropam isus i H indukusz i rz e k a I n d u s , południow ą za ś dwie zatoki oceanu Indyjskiego: zato k a perska i m orze C zerw one, o raz p ustynia pom iędzy obiem a. N a dalekim w schodzie leżące Indye n a d Indem i Gangesem nie w yw ierały nigdy w iększego w pływ u n a resztę św iata starożytnego; o istnieniu zaś Chin w iedziano w praw dzie, ale nie m iano z niem i p raw ie żad n y ch stosunków .
Stosunki etnograficzne w świecie starożytnym. — W o b rę
bie tych granic niektóre okolice sp rzy jały w czesnem u rozw ojow i w yż
szej cywilizacyi. Zależało to głównie od w a ru n k ó w ich p rzy ro d y , ale tak że od w rodzonych zdolności ich m ieszkańców . Najw ięcej zdolno
ści m iały ludy ra sy białej czyli k au k a sk ie j, w śród której ro zró żn ić m o żn a trz y głów ne szczep y : a r y j s k i w Azyi i E u ro p ie , s e m i c k i w Azyi i trzeci w Afryce, obu ta m ty m pokrew ny, niekiedy n azy w an y c h a m i c k i m . W szystkie p raw ie ludy, k tó ry m i się zajm uje h isto ry a, n ależą do jednego z ty c h szczepów .
Początek historyi starożytnej i jej podział. H istorya pew nego k ra ju poczyna się dopiero w tedy, kiedy jego m ieszkańcy dojdą do wyższej cyw ilizacyi i zaczn ą tw o rzy ć znaczniejsze pomniki. C zasy, k tó re po p rzed zają ta k ą chw ilę, n azy w am y c z a s a m i p r z e d h i s t o r y c z n y m i , a ich poznaniem zajm uje się oddzielna n a u k a , arch eo logia p rzedhistoryczna. W y ższa cyw ilizacya rozw inęła się najw cześniej n a w s c h o d z i e , a stą d stopniow o i pow oli przenosiła się do ludów zachodnich. N a zachodzie głów nym i jej krzew icielam i byli n ap rz ó d G r e c y , a potem R z y m i a n i e . Dlatego h isto ry a sta ro ż y tn a dzieli się n a trz y części: 1) H istoryę staro ży tn eg o W schodu, 2) H istoryę grecką i 3) H istoryę rzy m sk ą.
BOZDZIAŁ 1. EGIPT I EGIPCYANIE. 5
CZĘŚĆ PIERWSZA.
H IST O R Y A STAROŻYTNEGO WSCHODU.
D uncker, G esc h ich te des A lte rth u m s, T. 1 —4, L ip sk 1878—81 (w yd. 5). — Masperc, H isto ire a n c ie n n e des p e u p le s de T O rient. P a ry ż 1886 (w yd. 5 ; od 1894 w y c h o d zi zeszy tam i, w 3 to m ach a 150 z e s z ., w y d a n ie ro z sze rz o n e i w s p a n ia le ilu s tro w a n e - tfóm. niem . p rz ez P ietschm anna, L ip sk 1877). — Lenorm ant, H isto ire a n c ie n n e de 1’O rien t ju s q u ’a u x g u e rre s m e d ią u e s, T. 1— 6 ; P a ry ż 1881— 88 (w yd.
9 , p o śm ierc i a u to ra k o n ty n u o w a ł Babelon). — E d u a rd Meyer, G eschichte des A l
te rth u m s T. 1 (Gesch. des O rie n ts b is z u r B e g ru n d u n g des P e rse rreic h s), S tu ttg a rt 1884. — Ju sti, G e sch ich te d e r o rie n ta lis c h e n Y ólker im Alterthum "', B erlin 1884 (w Allgem . W eltg esc h ich te v o n F la th e , H ertzb erg e tc ., T. 1). — Pcrrot et Chipiez, H isto ire de P A rt d a n s P a n tią u ite , to m 1— 5, P a ry ż 1881 sq. (tlóm . n iem iec k ie przez Pietschmanna). — R a n kę , A llg em ein e W eltg esch ich te I ; G. Weber, A llgem . W eltg e
sc h ic h te I ; Weiss, L e h rb u c ii d e r W eltg esc h ich te I (wyd. 2).
R O Z D Z I A Ł I.
EGIPT I EGIPCYANIE.
Ed. Meyer, G esch ich te des a lte n A egyptens, B e rlin 1887 (w zb io rze Onckena, A llgem . G esch. in E in z e ld a rste llu n g e n ). — Wiedemann, A eg y p tisch e G esch ich te, G o th a 1884. —= E rm ąn, A eg y p ten u n d a g y p tisc h es L eb en im A lte rth u m T. 1— 2, T iib in g en 1885. — Maspero, L ’ą rch e o lo g ie e g y p tien n e, P ary ż 1887 (tlóm . n iem iec.
p. t. A eg y p tisch e K u n stg e sc h ich te) — B nigsch, A egyptologie, L ip sk 1891.
Kraj i jego przyroda. — A i g y p t o s (Aegyptus) zw ali Grecy do
linę rzek i Nilu od poro h ó w gran ito w y ch czyli k a ta ra k t zalegających łoże rzek i n a południu, do m o rz a Śródziem nego n a północy. G órna jej część je s t tylko od 1-3 do 7 mil s z e ro k a , a przeszło 100 mil długa; po obu stro n a c h ciągną się p a sm a g ó r w ap ien n y ch , k tó re j ą o d g ran iczają od' pustyni n a w schodzie i n a zachodzie. Część dolna je s t znacznie szerszą niziną bagnistą i piasczystą, do której z obu stro n przylega bezpośrednio pustynia. Kl i ma t . tu w szędzie gorący i suchy, deszcze p a d a ją tylko w pobliżu m o rza. Środkiem ważkiej doliny płynie Ni l , k tó ry p rz y w stę
pie n a nizinę dzieli się n a wiele ram io n i tw orzy t. zw. deltę nilow ą.
Jeg o to w y l e w y s p ra w ia ją , że pom im o ciągłej suszy Egipt je s t krajem niezm iernie żyznym , w k tórym ju ż w odległej starożytności m ogła się nagrom adzić ludność b a rd zo gęsta, a w sk u tek tego rozw inęła się w ysoka cyw ilizacya. Nil od c z e rw c a do w rześnia p rz y b ie ra i ro zlew a się szero k o , od p aźd ziern ik a do sty czn ia o p ad a i w ra c a w sw oje łożysko,
6 HISTORYA STAROŻYTNEGO WSCHODU. CZĘŚĆ I.
po zo staw iając w szędzie w a rstw ę czarnego m ułu, k tó ry n ad aje g runtom n iezw ykłą u r o d z a j n o ś ć . N a ty m m ule (od którego nazyw ali staro ży tn i Egipcyanie sw ój k raj ziem ią c z a rn ą , §SlQt), rodzi się wszelkiego r o dzaju zboże w wielkiej obfitości, jak o też ró żn e w a rz y w a i rośliny pastew ne. N a m o c z a ra ch pełno było roślin w odnych (p a p y ru s, lotos) po części ja d a ln y c h , p ta c tw a w odnego i ry b . Obok wielu zw ie rz ą t pożytecznych nie b ra k ło ta k ż e z w ierząt drapieżnych i szkodliw ych.
Ludność i jej organizacya najdawniejsza. — Ludność Egiptu staro ży tn eg o była p o k rew n ą innym szczepom afry k ań sk im (jak E tyo- pow ie, Libyjczyey) i ludom sem ickim w Azyi, ale ró żn iła się od nich.
C ały jej rozw ój zależał od niezm iennego p o rząd k u p rz y ro d y ; poje
dynczy człow iek był w obec niej zupełnie bezsilny, ale poznaw szy ra z te n p o rząd ek niezm ienny, zbiorow ą p ra c ą znacznej ilości ludzi posłu
sznych rozkazom jednego kierow nika m o żn a było osięgać z rolnictw a plony b a rd z o obfite. Dlatego cała m a sa ludności sta ła się p ra c o w itą i u leg łą, o d d ała się rolnictw u i d o stała się w cześnie w p o d d a ń s t w o wielkich właścicieli gruntów . Tych naczelników siedziby, gdzie składano zapasy i w y rab ian o p o trzeb n e n arzęd zia, gdzie się zn ajd o w ały tak że n aj
starsze św iątynie o ra z kapłani, urosły w m i a s t a i stały się ogniskam i dla całej okolicy. P odział Egiptu n a niewielkie p o w iaty (razem około 4 0 — Grecy zw ali je nom oi) p o zo stał n a zaw sze p o d sta w ą organizacyi politycznej; w czasach niepokojów ro zp ad ał się k raj n a te n a tu ra ln e części składow e, w k tó ry ch zjaw iali się oddzielni królow ie.
Chronologia egipska. — E gipcyanie, p a trz ą c n a regularne w y
lewy N ilu, poznali w cześnie p raw d ziw ą długość ro k u i w iedzieli, że m a dni 365 i ]/ 4; ta ich ra c h u b a czasu służy n a m do dziś dnia z a podstaw ę. Ale poniew aż w ypadki datow ali podług la t p an o w a n ia sw oich królów , a tych niekiedy było po kilku spółcześnie w ró żn y ch stro n a c h , p o w stała stąd dla n as w ielka niepew ność chronologii. K rólów grupo
w an o w rodziny czyli d y n a s t y e , a takich d ynastyi w szystkich liczono 31 (do czasów A leksandra W .); tylko n iek tó re z nich są w ażne i sła
w ne. Pierw szym królem m iał być M e n e s około ro k u 3 ^0 0 przed C hry
stusem (czy też daw niej jeszcze), k tó ry pierw szy połączył Egipt G órny (południe) z Egiptem Dolnym (północą) w jed n o pań stw o . Ten podział n a dw ie połow y pozostał zaw sze; tylko w spólność osoby k ró la łączy ła o ba kraje.
Zabytki egipskie i egiptologia. — Do dziś sto ją w Egipcie liczne zw alisk a budow li daw nych k ró ló w , ich g r o b o w c e albo ś w i ą t y n i e , p o k ry te rzeźb am i i napisam i. E gipcyanie bow iem w cześnie w ynaleźli
ROZDZIAŁ 1. EGIPT I EGIPCYANIK. 7
pism o z ra z u o b ra z o w e , h i e r o g l i f y , k tó re w y k u w an o n a kam ieniu, potem u proszczone (pismo h ieraty czn e i dem otyczne), k tó re m pisano n a zw ojach p ap y ru su ; tej rośliny w odnej łodyga d a w a ła w yborny m a te ry a ł piśm ienny. Ale znajom ość tego pism a zag in ęła o d d aw n a, o Egipcie w iedziano to tylko, co opow iadali p isarze greccy. Dopiero p rzed 70 laty uczony F ra n c u z C h a m p o l i o n (fl8 3 2 ) potrafił odczytać napisy hieroglificzne; n auczyw szy się ję z y k a daw nych E gipcyan, po
częto grom adzić w m uzeach głów nych stolic europejskich zab y tk i i pa- p y ru sy egipskie, b a d a ć je i odczytyw ać. C ała n a u k a s tą d p o w sta ła zowie się e g i p t o l o g i ą .
S taro żytn e państwo egipskie. — P ierw szy k ró l Menes zbudow ał sobie n o w ą stolicę M e m f i s (niedaleko od dzisiejszego Kairo), k tó ra b y ła głów nem m iastem p rzez cały czas trw a n ia p a ń stw a s ta ro ż y t
nego. O dtąd zaw sze królow ie egipscy, z w an i f a r a o n a m i (par-o zn aczy wielki dom), byli ab solutnym i p an am i całego k r a ju , k tó ry ch w ła d z a nie m iała żad n y ch granic (despotyzm ); u w a ż a n o ich za potom ków bogów , n a w e t za ró w n y ch bogom sam ym . O taczał ich zaw sze d w ó r n a d e r liczny i św ietny, złożony z m n ó stw a d w o rz a n i dostojni
ków . U rzędników bow iem było w Egipcie od n ajd aw n iejszy ch czasów b a rd z o w ie lu , różnego sto p n ia i godności. C ała s ł u ż b a b i u r o w a by ła u rz ą d z o n a b ard zo dokładnie, a w szystkie sp ra w y donoszące się do z a rz ą d u k ra ju załatw ian o n a piśm ie w edle ro zk azó w o trzy m y w an y ch od k ró la i najbliższych jego d oradców . P ro cesy w sąd ach toczyły się tak że n a piśmie. Kto w ięc posiadał tru d n ą w tedy sztu k ę p is a n ia , u w ażał się z a coś lepszego o wiele od re sz ty lu d n o ści, a stą d pochodziło wiel
kie znaczenie p i s a r z y czyli skrybów zapełniających urzęd y p odrzęd
niejsze.
Najdawniejsze pomniki grobowe. — N ajstarsze zabytki egipskie p o ch o d zą z czasu k ró ló w d ynastyi 4, a są to ich albo ich d o sto j
ników grobow ce wielkich ro z m ia ró w i trw ałości: p i r a m i d y i t. zw . m a s ta b a (t. j. ław y, zw an e ta k przez A rab ó w dla ich kształtu ). L eżą one n a k ra ju p u sty n i w pobliżu daw nego Memfis. E gipcyanie s ta ro żytni w y o b rażali sobie, że istnienie duszy po śm ierci zależy od u trz y m an ia ciała. D usze zm arłych lubią p rz e b y w a ć , podług ich pojm o
w a n ia , n a m ie jsc u , gdzie poch o w an o ciało , p o trz e b u ją po śm ierci p o k a rm u i usługi. D latego b alsam o w an o s ta ra n n ie ciała zm arłych zam ien iając je w m u m i e i sk ład an o je w skalistych k o m o rach w yku
ty ch pod p o w ierzch n ią ziemi, a n a d niem i w znoszono o k azałe budow le grobow e, w k tó ry c h u k ry w an o sta ra n n ie w stęp do sam ej kom ory.
N ad k o m o rą tą zn ajd o w ała się kaplica g ro b o w a , gdzie ro d z in a p rz y
8 HISTOKYA STAROŻYTNEGO WSCHODU. CZEŚĆ I.
chodziła sk ład ać ofiary zm arły m przodkom i gdzie n a ścianach w yo
b ra ż a n o sam ego nieboszczyka, jego sługi, posiadłości i zw ykłe zajęcia aby te ob razy zastąp iły dla zm arłego rzeczyw istość; dzisiaj pozw alaja n am one po zn ać ow oczesne stosunki życia i daw ną sztukę egipska.
Tylko najpotężniejsi królow ie mogli z a tru d n iać przez długie la ta przy tak ich bud o w lach wielkie rzesze ro b o tn ik ó w ; trzy najw iększe piram idy w znieśli (w pobliżu dzisiejszej w ioski Gizeh) królow ie C h u f u (Cheops), C h a f r a (Chefren) i M e n k e r a (M ykerinos); inni poprzestali n a m niej
szych, k tó ry c h je st zn aczn a liczba.
Nauka o życiu pośmiertnem. — Później pojęcia o pośnriertnem życiu dusz zm arłych rozw inęły się znacznie. W y o b rażan o sobie, że d usza o trzy m u je k a rę i nag ro d ę za w szystkie czyny złe albo dobre.
P o ro złączen iu się z ciałem zstępuje do św iata podziem nego (Amenti) n a zach o d zie, gdzie m usi się uspraw iedliw ić p rzed całym szeregiem sędziów , że nie popełniła grzechów głów nych. S ą d o w i tem u p rz e w odniczy O z y r y s , bóstw o w ład ające n ad d u ch am i zm arłych, w k tó rego obecności w aży się duszę n a odpow iedniej w adze. A żeby uła
tw ić jej zadanie, składano z m um ią do grobu t. zw . k s i ę g ę z m a r ł y c h (czyli ry tu a ł pogrzebow y), w której było w y obrażenie sam ego sąd u i w której spisyw ano zaklęcia p o trzeb n e dla p rzeb łag an ia sędziów . K to się zdołał oczyścić, ja k o odrodzony w stęp o w ał do ra ju spraw iedli
w ych, dusze potępione m usiały ponosić m ęki piekielne.
Religia. — Egipcyanie byli ludem b ard zo pobożnym , m ieli m nó
stw o bogów , k tó ry m oddaw ali Cześć z w ielkiem nabożeństw em . Bó
s tw a te z ra z u pow stały n a ró żn y ch m iejscach jak o b o g i l o k a l n e , i tam też zaw sze m iały sw oje głów ne św iątynie, ale niektóre z nich uzyskały ogólne znaczenie i ja k o b ó s t w a w i e l k i e doznaw ały czci w całym Egipcie. S tąd w ielka ro zm aito ść im ion bogów , choć w szyst
kie m a ją tę sam ą p o d staw ę w zjaw iskach codziennych przyrody. P ta, R a, Ozyrys, w szystko to są b ó stw a słońca. Obok nich sto ją boginie n ieba: Izys, H ato r i t. d., i b ó stw a odradzającego się znow u słońca, H o ro s., T akie trójce: ojciec, m a tk a i syn, są różne w różn y ch m iastach Egiptu, ale ich osoby m ieszają się po tem i zlew ają ze sobą, a w końcu u sta la się n a u k a kapłanów , że w szystkie b ó stw a egipskie są personi- fikacyą słońca. Jed n ak że usiłow ania jednego z późniejszych królów (A m enhotep IV), żeby religię zrefo rm o w ać, w szelkie bogi odrzucić i w prow adzić czysty m oftoteizm solarny, w yw ołały zab u rz e n ia i nie m ogły się u trz y m a ć ; w krótce p rzyw rócono ponow nie cześć m nóstw a bó stw oddzielnych. Egipcyanie, b ard zo zabobonni, lękali się wielu isto t i rzeczy, w k tó ry ch się m oc bogów o b jaw ia; zw łaszcza z w i e r z ę t a
