Przyroda Górnego Śląska, 2008, nr 51

(1)

ISSN 1425-4700 Nr indeksu 338168

BIULETYN CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGO ŒL¥SKA CENA3 z³ (VAT 0%)

Nr 51 WIOSNA2008

2 0 0 8 – M I Ê D Z Y N A R O D O W Y R O K P L A N E T Y Z I E M I A

(2)

33 55 44

66

Smutny skutek niewiedzy Sadly result of ignorance Traurige Folgen der Unwissenheit Zanieczyszczone gleby Rudy Œl¹skiej The polluted soils of Ruda Œl¹ska Verunreinigter Boden in Ruda Œl¹ska Rezerwat przyrody „£ê¿czok” – œrodowisko ¿ycia œlimaków s³odkowodnych

„£ê¿czok” nature reserve – the fresh water's snails environment of life

Naturschutzgebiet „£ê¿czok” – lebensraum der Suesswasserschnecken

Debata publiczna: Rezerwat przyrody

„Ochojec” w obliczu zagro¿eñ

Public debate: the „Ochojec” nature reserve in the face of threat

Oeffentliche Debate: Naturschutzgebiet

„Ochojec” in Angesicht der Gefaehrdung Cenne obszary przyrodnicze w pó³nocno- -wschodniej czêœci Piekar Œl¹skich The valuable natural areas of the north-eastern part of Piekary Œl¹skie

Kostbary Naturgebiete im nord-oestlichen Teil von Piekary Œl¹skie

W dolinie Smortawy In the Smortawa Valley Im Tal der Smortawa

Dziêcio³ czarny – wspó³czesny leœnik Dryocopus martius - contemporary forester Schwartzspecht – zeitgenoessischer Waldhueter Pomniki przyrody w Rybniku

The nature monuments in Rybnik Naturdenkmaeler in Rybnik

Stanowisko ró¿anecznika fioletowego w okolicach Pawe³ek

Locality of Rhododendron catawbiense near Pawe³ki

Standort der Rhododendron catawbiense in der Gegend von Pawe³ki

Friedrich Eberhard Zeuer Do Ruptawki wracaj¹ ryby, ale...

The fishes returning to the Ruptawa, but...

In die Ruptawka kehren die Fische zurueck, aber...

Walory przyrodniczo-kulturowe stawów pstr¹gowych w Z³otym Potoku

The natural-cultural values of the trout's ponds in Z³oty Potok

Natur- und kulturelle Vorzuege der Forellenteiche in Z³oty Potok

W NUMERZE ^◆CONTENTS^◆INHALT

88 1100

1111

1122

1133

1144 1155

1166

Fot. J. Moczulski Wyrobisko w Jaworznie

MIÊDZYNARODOWYROKPLANETYZIEMIA

Rok 2008 zosta³ proklamowany przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych jako Miêdzynaro- dowy Rok Planety Ziemia. Dzia³ania dla Ziemi zosta³y zainicjowane przez Miêdzynarodow¹ Uniê Nauk Geologicznych i UNESCO ju¿ w roku 2007 i bêd¹ podejmowane a¿ do koñca 2009 roku. ONZ traktuje ten rok jako wk³ad do zrównowa¿onego rozwoju planety poprzez promocjê zrównowa¿onego u¿ytkowania zasobów Ziemi oraz zachêcanie do lepszego planowania i zagospodarowania, aby zmniejszyæ ryzyko zagro¿eñ dla ludzkoœci.

Celem tego przedsiêwziêcia jest zainteresowanie spo³eczeñstwa ogromn¹ wiedz¹, jak¹ zgromadzili badacze Ziemi i wskazanie, jak wiedza ta mo¿e byæ wykorzystana, by uczyniæ Ziemiê bezpieczniejsz¹, zdrowsz¹ i zasobniejsz¹ dla naszych dzieci i wnuków. W inicjatywie tej uczestniczy ponad 100 miêdzy- narodowych i narodowych organizacji z ca³ego œwiata, ma ona tak¿e pe³ne poparcie polityczne wszystkich 191 pañstw - cz³onków ONZ.

G³ównymi polami aktywnoœci s¹ programy naukowe oraz popularyzatorskie. Program naukowy zawiera 10 szerokich, spo³ecznie istotnych i interdyscyplinarnych tematów: zdrowie, klimat, wody podziemne, ocean, gleby, wnêtrze Ziemi, megapolis, ryzyka, zasoby oraz ¿ycie. W ramach popularyzacji obchodów przewiduje siê podjêcie wielu dzia³añ i tematów, jak: wiedza tubylcza a wiedza akademicka o Ziemi, nowe geoparki, wiercenia geologiczne, konferencje i obozy naukowe, ksi¹¿ki i artyku³y popularnonaukowe, filmy dokumentacyjne, geo-busy, geo-poci¹gi, geo-wycieczki, wystawy, znaczki, twórczoœæ artystyczna, geo-poezje, malarstwo, koncerty, puszczanie balonów.

Logo Miêdzynarodowego Roku Planety Ziemia zosta³o zaprojektowane w roku 2002 przez niemieckie Ministerstwo Edukacji i Nauki i wykorzystane za jego zgod¹ w skali miêdzynarodowej. Sk³ada siê ono z okrêgów, ukazuj¹cych sk³adniki systemu Ziemi: wewnêtrzne czerwone ko³o reprezentuje jej wnêtrze, nastêpne zielone – biosferê i ciemnoniebieskie – hydrosferê; ponad nimi jest bladoniebieska atmosfera.

Wiêcej o Miêdzynarodowym Roku Planety Ziemia na stronie internetowej http://yearofplanetearth.org oraz http://www.pgi.gov.pl i http://www.planetaziemia.pan.pl.

W³¹cz siê i Ty do dzia³añ na rzecz Ziemi! Jerzy B. Parusel

PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA

^◆

NATURE OF UPPER SILESIA

^◆

NATUR DES OBERSCHLESIEN

WW YY DD AA WW CC AA ::

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska RR AA DD AA PP RR OO GG RR AA MM OO WW AA ::

Maria Z. Pulinowa (Przewodnicz¹ca), Jan Duda (Z-ca Przewodnicz¹cego),

Maciej Bakes, Joanna Chwo³a, Bogdan Gieburowski, Jan Holeksa, Barbara Kaszowska, Arkadiusz Nowak, Romuald Olaczek,

Jolanta Pra¿uch, Ma³gorzata Strzelec, Józef Œwierad KK OO LL EE GG II UU MM RR EE DD AA KK CC YY JJ NN EE ::

Jerzy B. Parusel (redaktor naczelny), Katarzyna Rostañska (sekretarz redakcji), Renata Bula, Jan Duda, Maria Z. Pulinowa OO PP RR AA CC OO WW AA NN II EE GG RR AA FF II CC ZZ NN EE ::

Joanna Chwo³a AA DD RR EE SS RR EE DD AA KK CC JJ II ::

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ul. œw. Huberta 35, 40-543 Katowice tel./fax: 032 201 18 17, 032 209 50 08, 032 609 29 93 e-mail: cdpgs@cdpgs.katowice.pl; http: //www.cdpgs.katowice.pl

RR EE AA LL II ZZ AA CC JJ AA PP OO LL II GG RR AA FF II CC ZZ NN AA ::

VERSO, Katowice

AA UU TT OO RR ZZ NN AA KK UU GG RR AA FF II CC ZZ NN EE GG OO WW YY DD AA WW CC YY ::

Katarzyna Czerner-Wieczorek

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska zosta³o powo³ane Zarz¹dzeniem Nr 204/92 Wojewody Katowickiego z dnia 15 grudnia 1992 r. do badania, dokumentowania i ochrony oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Œl¹ska.

Z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest samorz¹dow¹ jednostk¹ bud¿etow¹, przekazan¹ województwu œl¹skiemu Rozporz¹dzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 r.

WWAARRUUNNKKII PPRREENNUUMMEERRAATTYY

Przyroda Górnego Œl¹ska ukazuje siê w cyklu czterech pór roku.

Zamówienia na prenumeratê indywidualn¹ i zbiorow¹ biuletynu przyj- muj¹ Poczta Polska i Kolporter. Bie¿¹ce numery mo¿na nabyæ w kio- skach Ruchu. Sprzeda¿ archiwalnych i bie¿¹cych numerów prowadz¹ nastêpuj¹ce instytucje: Ksiêgarnia ORPAN w Katowicach, Muzeum Œl¹skie w Katowicach, Muzeum Górnoœl¹skie w Bytomiu, Muzeum Górnictwa Wêglowego w Zabrzu, Muzeum Œl¹ska Opolskiego w Opolu oraz Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wroc³awskiego we Wroc³awiu.

Biuletyn mo¿na tak¿e zaprenumerowaæ w Centrum Dziedzictwa Przy- rody Górnego Œl¹ska. Warunkiem przyjêcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia wp³aty na konto: Kredyt Bank PBI S.A. II/O Katowice, nr rach. 37 15001445 1214400344180000.

Zamówione egzemplarze przesy³ane bêd¹ poczt¹ zwyk³¹; mo¿na je tak-

¿e odebraæ w biurze Centrum. Cena jednego egzemplarza wynosi 3 z³.

WWSSKKAAZZÓÓWWKKII DDLLAA AAUUTTOORRÓÓWW

Biuletyn Przyroda Górnego Œl¹ska jest wydawnictwem przeznaczonym do publikacji oryginalnych prac, krótkich komunikatów i artyku³ów przegl¹dowych o przyrodzie Górnego Œl¹ska – jej bogactwie i ró¿- norodnoœci, stratach, zagro¿eniach, ochronie i kszta³towaniu, struk- turze i funkcjonowaniu, a tak¿e o jej badaczach, mi³oœnikach i nauczy- cielach oraz postawach cz³owieka wobec przyrody. Preferujemy teksty oryginalne, o objêtoœci 1-4 stron standardowego maszynopisu. Zdjê- cia przyjmujemy w postaci analogowej lub cyfrowej (minimalny rozmiar 10x15 cm i rozdzielczoœæ 300 dpi). Ilustracje prosimy numerowaæ i osobno do³¹czyæ opis. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania niezbêdnych zmian treœci artyku³ów bez naruszania zasadniczych myœli autora oraz zmiany tytu³u. Nades³anych maszynopisów redakcja nie zwraca. Publikowanie nades³anego tekstu w innych wydawnictwach autor powinien uzgodniæ z redakcj¹. Dopuszcza siê przedruki za zgod¹ autora i wydawcy. Za treœæ artyku³ów odpowiedzialnoœæ ponosz¹ autorzy. Prawa autorskie do zamieszczonych w biuletynie artyku³ów i zdjêæ s¹ zastrze¿one, ich reprodukcja jest mo¿liwa jedynie za pisemn¹ zgod¹ redakcji. Wydawca prosi autorów o za³¹czenie nastê- puj¹cych danych: stopieñ naukowy, miejsce pracy, krótki opis dorobku i zakres zainteresowañ.

Autor otrzymuje dwa egzemplarze numeru bezp³atnie.

Pogl¹dy wyra¿one na ³amach biuletynu s¹ pogl¹dami autorów i niekoniecznie odzwierciedlaj¹ punkt widzenia wydawcy.

NAK£AD: 2000 egzemplarzy Zajrzyj na stronê www.przyroda.katowice.pl Nr 51/2008

„...Pracujcie niestrudzenie dla ratowania tego, co ukochaliœcie... Pouczajcie o tym, ¿e idea ochrony przyrody jest ide¹ na wskroœ demokratyczn¹, gdy¿ chroni ona skarby przyrody dla ca³ego spo³eczeñstwa... Przez poznanie i ochronê przyrody – do jej ukochania – oto nasze has³o!”

W³adys³aw Szafer (Chroñmy przyrodê ojczyst¹, Nr 1, 1945)

W I O S N A

^◆^◆

S P R I N G

^◆^◆

F R Ü H L I N G

(3)

ŒWIAT ROŒLIN

N

a terenie stawów hodowlanych po-

³o¿onych na terenie dzielnicy Raciborza – Brzezie zniszczone zosta³y znaczne iloœci wodnej roœliny podlegaj¹cej œcis³ej ochronie – kotewki orzecha wodnego. Sprawcy mieli prawdopodobnie zamiar oczyœciæ zbiornik, a nie wiedzieli, ¿e kotewka orzech wodny pod- lega œcis³ej ochronie gatunkowej. Zostali przy³apani na gor¹cym uczynku podczas wyko- nywania pracy. W wyniku lustracji otoczenia stawów, dokonanej 23.06.2005 roku, stwierdzono du¿e iloœci zgromadzonej, wyci¹gniêtej na groble i czêœciowo ju¿ uschniêtej kotewki orzecha wodnego, co œwiadczy³o o tym, i¿ pro- ceder ten trwa³ ju¿ od d³u¿szego czasu. O zda- rzeniu tym poinformowano pracowników Wydzia³u Ochrony Œrodowiska Urzêdu Miasta Racibórz, którzy na miejsce wezwali funkcjo- nariuszy Stra¿y Miejskiej. Zastali oni piêciu pracowników, koñcz¹cych usuwanie du¿ych iloœci kotewki z wody. Podczas prowadzonej akcji wykonano seriê zdjêæ stanowi¹cych dowód w sprawie, na których widoczny jest rozmiar szkód wyrz¹dzonych przyrodzie.

Sprawa trafi³a do Prokuratury Rejonowej w Raciborzu, która z nieznanych autorowi powodów umorzy³a prowadzenie postêpowa- nia. Mo¿e to oznaczaæ, ¿e równie¿ w przy- sz³oœci te przepiêkne i rzadkie okazy rodzimej flory bêd¹ masowo niszczone. S³u¿by ochrony przyrody powinny natychmiast podj¹æ starania zmierzaj¹ce do zachowania tej roœliny w krajo- brazie Raciborza, np. poprzez utworzenie rezerwatu lub uznanie tego obszaru za u¿ytek ekologiczny.

Kotewka orzech wodny jest roœlin¹ jedno- roczn¹. Zawdziêcza swoj¹ nazwê wytwarza- nym przez siebie owocom – jadalnym i sma- cznym orzechom przypominaj¹cym kotwicê, utrzymuj¹c¹ roœlinê na dnie zbiornika wodnego. Wytwarza ona osi¹gaj¹c¹ do 1,5 m d³ugoœci podwodn¹ ³odygê, z której wyrastaj¹ ma³e, w¹skie liœcie u³o¿one naprzeciwlegle.

Niegdyœ czêsta, obecnie kotewka zosta³a wytê- piona w wielu okolicach kraju zarówno na

skutek u¿ytkowania orzechów, jak te¿ w na- stêpstwie melioracji, a zw³aszcza likwidacji zakoli rzek, starorzeczy itp. Obecnie spotyka siê j¹ w naszym kraju bardzo rzadko, g³ównie w dorzeczu górnej Wis³y i Odry, m.in. w Raci- borzu-Brzeziu. Ze wzglêdu na interesuj¹c¹ biologiê, historiê i rzadkoœæ wystêpowania,

kotewka orzech wodny objêta jest ochron¹ ga- tunkow¹. Ochrona ta musi byæ jednak wspo- magana ochron¹ rezerwatow¹ oraz pó³hodowl¹ i reintrodukcj¹ w warunkach naturalnych, aby zachowaæ ten gatunek w naszej florze. W 2001 roku zosta³ on wpisany do Polskiej Czerwonej Ksiêgi Roœlin.

SMUTNY SKUTEK NIEWIEDZY

Roman Pie³a (Pogrzebieñ)

Zdjêcia Autora

Kotewka orzech wodny po wyjêciu z wody

Usuwanie kotewki ze stawu w Brzeziu

Pryzma z kotewk¹ Wywóz kotewki znad stawu

(4)

PRZYRODA NIEO¯YWIONA

R

uda Œl¹ska to miasto po³o¿one w woje- wództwie œl¹skim, w zachodniej czêœci Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³owego, po- miêdzy Zabrzem, Bytomiem, Œwiêtoch³o- wicami i Chorzowem.

Powierzchnia Rudy Œl¹skiej wynosi 7759 ha, z tego grunty orne stanowi¹ 16,5%, ³¹ki i pastwiska – 8,3%, lasy oraz grunty za- drzewione i zakrzewione – 24,5%, pozosta³e grunty i wody – 43,5%, nieu¿ytki – 7,2%.

Wœród gleb u¿ytkowanych rolniczo prze- wa¿aj¹ gleby wytworzone z glin ró¿nego pochodzenia oraz piasków naglinionych i za- ilonych. W po³udniowej czêœci miasta wys- têpuj¹ gleby brunatne i bielicowe, wytworzone z piasków gliniastych nawapniowanych.

W dolinie K³odnicy i czêœciowo w dolinach Bielszowickiego Potoku oraz Bytomki stwierdzono gleby bagienne.

S¹ to gleby lekkie, charakteryzuj¹ce siê w wiêkszoœci odczynem bardzo kwaœnym i kwaœnym. Du¿e zakwaszenie gleby powo- dowane jest m.in. znacznymi iloœciami wód do³owych, odprowadzanych przez kopalnie

wêgla na powierzchniê ziemi. Wartoœæ odczynu pH decyduje o dostêpnoœci metali ciê¿kich do roœlin. Im gleba bardziej kwaœna, tym mobilnoœæ metali jest wiêksza, a tym samym wzrasta ich pobieranie przez roœliny.

Na obszarze Rudy Œl¹skiej wystêpuj¹ gleby, które w wiêkszoœci (62%) nale¿y zaliczyæ do gruntów ornych œredniej klasy bonitacji (IVa

i IVb). Du¿y jest równie¿ udzia³ gleb s³abych (V klasa bonitacji). Gleby te w wiêkszoœci s¹ zaliczane do kompleksu ¿ytniego dobrego i s³abego (54%) oraz zbo¿owo-pastewnego mocnego (17%). Pozosta³a niewielka czêœæ gruntów nale¿y do kompleksu pszennego dobrego, ¿ytniego najs³abszego i zbo¿owo- pastewnego s³abego.

Gleby obszaru Rudy Œl¹skiej charakteryzuj¹ siê bardzo du-

¿ymi zmianami ich w³aœciwoœci fizykochemicznych. Ocena przy- datnoœci omawianych gleb oraz okreœlenie ich struktury nie jest mo¿liwe przy zastosowaniu kry- teriów kwalifikacji gleb w warunkach naturalnych. Zatem niezale¿nie od struktury pod-

³o¿a, decyduj¹cego w warunkach naturalnych o charakterze gleb, gleby Rudy Œl¹skiej wy- kazuj¹ du¿y stopieñ przekszta³- cenia, co pozwala na uznanie ich za gleby pochodzenia antro- pogenicznego.

Obszar Rudy Œl¹skiej jest terenem o czêœciowo ograniczo- nej przydatnoœci gleb do pro- dukcji rolniczej, ze wzglêdu na wysok¹ zawartoœæ w nich cynku, o³owiu i kadmu. Degradacja chemicznych w³aœciwoœci gleb wi¹¿e siê g³ównie z dwoma procesami:

– zakwaszeniem i wzrostem zawartoœci pierwiastków œlado- wych, których Ÿród³em s¹ przede wszystkim procesy przemy- s³owe, a tak¿e odpady bytowe i technologiczne,

– zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego, które jest Ÿród³em licznych pierwiastków œladowych, opadaj¹cych na po- wierzchniê gleby nawet w zna- cznych odleg³oœciach od Ÿróde³ emisji.

Zniszczenie gleb zwi¹zane jest z histori¹ rozwoju gospodarczego miasta. Ist- niej¹ce do dnia dzisiejszego ha³dy pocynkowe s¹ pozosta³oœci¹ dawnego przemys³u cynko- wego na tych terenach. Degradacjê i dewasta- cjê gleb powoduje obecnie g³ównie przemys³ wydobywczy, którego nieod³¹cznym elementem s¹ odpady poprodukcyjne w wiêkszoœci deponowane na powierzchni ziemi.

ZANIECZYSZCZONE GLEBY RUDY ŒL¥SKIEJ

Agnieszka Turek (Ruda Œl¹ska)

Zwa³owisko „Borowa” KWK „Zabrze-Bielszowice” w po³udniowo-zachodniej czêœci miasta, obecnie czynne

Zwa³owisko KWK „Halemba” przy szybie „Grunwald”. Aktualnie prowadzona jest rozbiórka zwa³owiska, które zostanie zrekultywowane

Zwa³owisko „Nowa Klara” na terenie KWK „Pokój”, obecnie czynne

Zawartoœæ o³owiu (Pb) i kadmu (Cd) w glebach ogrodów dzia³kowych

Zawartoœæ o³owiu (Pb) i kadmu (Cd) w glebach gruntów ornych

Zdjêcia Autorki

(5)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

R

ezerwat przyrody „£ê¿czok” to jeden z naj- ciekawszych i najcenniejszych przyrodniczo obszarów województwa œl¹skiego. Zosta³ utworzony w 1957 roku (Monitor Polski nr 14, poz. 109) w celu ochrony ze wzglêdów naukowych i krajobrazowych obszaru leœno- -stawowego i starorzecza Odry ze stanowis- kiem kotewki orzecha wodnego, objêtego w kraju ca³kowit¹ ochron¹. Jego stanowisko na terenie rezerwatu zaliczane jest do najwiêkszych w Polsce. Ochron¹ prawn¹ w rezerwacie objê- to równie¿ wiele gatunków roœlin i zwierz¹t oraz zabytkowe aleje drzew, w du¿ej czêœci po- mnikowych. Ochrona rezerwatowa kompleksu stawów umo¿liwi³a tak¿e ochronê miejsc ma- sowego gnie¿d¿enia siê ptaków, m.in. perkoza dwuczubego, perkoza zausznika, rybitwy czar- nej, mewy œmieszki i licznych gatunków ka- czek: cyranki, he³miatki, g³owienki i czernicy.

Rezerwat obejmuje powierzchniê 409 ha.

Du¿¹ jej czêœæ stanowi¹ naturalne lasy ³êgowe, ale na skutek sta³ego pogarszania siê wilgot- noœci gleb leœnych, powodowanego pog³êbia- niem siê koryta potoku £êgoñ i obni¿ania poziomu wód gruntowych, ³êgi przechodz¹ stopniowo w zbiorowiska gr¹dowe. W roku 1993 rezerwat przyrody „£ê¿czok” w³¹czono do Parku Krajobrazowego „Cysterskie Kom- pozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”.

Po³o¿one na terenie rezerwatu stawy, o ³¹- cznej powierzchni 218 ha, powsta³y w celach hodowlanych na prze³omie XIV i XV wieku.

Charakteryzuj¹ siê przybrze¿nymi p³yciznami, co powoduje szybkie nagrzewanie siê wody.

Przenikanie promieni s³onecznych sprzyja roz- wojowi roœlin wodnych. Obok typowych pasm szuwarów, z³o¿onych z trzciny pospolitej, manny mielec, pa³ki w¹skolistnej i pa³ki szerokolistnej, stanowi¹cych zwarty zespó³ w stre-

fie mulistego dna, w stawach wystêpuje zespó³ lilii wodnych z grzybieniem bia³ym i gr¹¿elem

¿ó³tym. Florê naczyniow¹ reprezentuje ponad- to uczep trójlistkowy, wiele gatunków turzyc, je¿og³ówka ga³êzista, tatarak zwyczajny, kosa- ciec ¿ó³ty i dwa gatunki skrzypów, jak równie¿

objêta ochron¹ prawn¹ salwinia p³ywaj¹ca.

Rzadk¹ i osobliw¹ roœlin¹ jest aldrowanda pêcherzykowata (od wielu lat ju¿ nie obser- wowana).

Rozwijaj¹ca siê roœlinnoœæ przybrze¿na wp³ywa na wzrost ¿yznoœci wody. Pasmo szuwarów ³agodzi si³ê wiatru, co sprawia, ¿e szczególnie w p³ytkich miejscach spotykamy tutaj tak wiele grup zwierz¹t s³odkowodnych.

¯ywe roœliny wodne oraz czêœciowo roz³o¿one ich szcz¹tki stanowi¹ bazê pokarmow¹ zró¿ni- cowanej makrofauny, zdominowanej w strefie przybrze¿nej przez œlimaki. W stawach wys- têpuje 17 gatunków œlimaków s³odkowodnych, znacznie wiêcej ni¿ w stawach po³o¿o- nych na terenach nie objêtych ochron¹ prawn¹. Spotkaæ tu mo¿na ¿yworódkê rzeczn¹ – gatunek zagro¿ony na terenie Wy¿yny Œl¹skiej i ¿yworódkê pospolit¹ zasiedlaj¹c¹ wody sto- j¹ce o piaszczysto-mulistym dnie z obfit¹ roœ- linnoœci¹. Du¿e populacje tworz¹ zagrzebka pospolita i zawójka p³aska. Oba gatunki preferuj¹ zbiorniki o mulistym dnie i bujnej roœlin- noœci. Du¿e populacje zawójki p³askiej s¹ bardzo rzadkie w stawach rybnych. Wed³ug Czer- wonej Listy Miêczaków S³odkowodnych Gór- nego Œl¹ska nale¿y ona do gatunków zagro-

¿onych.

Wystêpuje tu równie¿ kilka gatunków zatoczków: ostrokrawêdzisty i lœni¹cy oraz zatoczek rogowy – najliczniejszy wœród zmace- rowanych szcz¹tków roœlin wodnych, jak i na dnie pokrytym liœæmi opad³ymi z drzew.

¯eruje na ich powierzchni przytwierdzony do spodniej strony liœci. Pospolicie i licznie w tego typu œrodowiskach wystêpuje zatoczek skrê- cony, preferuj¹cy œrodowiska wodne o bogatej roœlinnoœci zarówno ¿ywej, jak i martwej. Jest gatunkiem charakterystycznym dla stawów hodowlanych, najwiêksze zagêszczenie osi¹ga w zbiornikach zaporowych. W pozosta³ych typach antropogenicznych zbiorników wodnych na terenie Wy¿yny Œl¹skiej wystêpuje zawsze nielicznie.

Rozdêtka pospolita, gatunek typowo naro- œlinny, jest sta³ym elementem malakofauny, przede wszystkim pasa roœlin szuwarowych stawów.

Na ³odygach roœlin wodnych, w szczegól- noœci grzybienia bia³ego i gr¹¿ela ¿ó³tego, wys- têpuje przytulik jeziorny, jeden z trzech ga- tunków tych œlimaków w faunie Polski, o cza- peczkowatej muszli, od¿ywiaj¹cy siê peryfito- nem pokrywaj¹cym powierzchniê roœlin wodnych i czêœciowo roz³o¿onych ich szcz¹tków.

Jest odporny na deficyty tlenu, ale wra¿liwy na podwy¿szon¹ temperaturê wody. Powsze- chny zanik œrodowisk jego wystêpowania w Eu- ropie powoduje coraz wiêksz¹ rzadkoœæ tego gatunku, dla którego zbiorniki antropoge- niczne (miêdzy innymi stawy hodowlane) staj¹ siê czêsto ostatni¹ ostoj¹ wystêpowania. Mniej liczne w tego typu œrodowiskach wodnych s¹ b³otniarki reprezentowane przez kilka ga- tunków, m.in. b³otniarkê stawow¹ i b³otniarkê moczarow¹.

Stawy rybne po³o¿one na terenie rezerwatu przyrody „£ê¿czok” charakteryzuj¹ siê zró¿ni- cowan¹ faun¹ œlimaków s³odkowodnych. Nie stwierdzono w nich obecnoœci gatunków rzadkich w faunie kraju, natomiast licznie wys- têpuj¹ tu niektóre gatunki zagro¿one w skali regionu.

REZERWAT PRZYRODY „£Ê¯CZOK”

– ŒRODOWISKO ¯YCIA ŒLIMAKÓW S£ODKOWODNYCH

Aneta Spyra (Zak³ad Hydrobiologii, Uniwersytet Œl¹ski, Katowice)

Pokrycie lustra wody liliami na stawie Tatusiak Aspekt letni stawu Grabowiec Ma³y

Pasmo roœlinnoœci brzegowej na jednym ze stawów

Roœlinnoœæ litoralu z rzês¹ drobn¹ na stawie Salm Ma³y

Zagrzebka pospolita

Zatoczek rogowy

Fot. K. SkowroñskaFot. K. Skowroñska Zdjêcia Autorki

(6)

OCHRONA PRZYRODY

W

dniu 3 stycznia 2008 r. w auli Wydzia³u Biologii i Ochrony Œrodowiska Uni- wersytetu Œl¹skiego w Katowicach odby³a siê publiczna dyskusja, której przedmiotem by³y zagro¿enia przyrody rezerwatu „Ochojec".

Debatê zorganizowa³y: Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, Centrum Studiów nad Cz³owiekiem i Œrodowiskiem UŒ oraz Oddzia³ Górnoœl¹ski Polskiego Klubu Ekolo- gicznego. Wprowadzeniem do dyskusji by³y pre- zentacje: Przyroda rezerwatu „Ochojec” (J. Pa- rusel) i Nie têdy droga (S. Brzozowska, A. Mi- szta, A. Sendek; UŒ) oraz reporta¿ radiowy Œl¹ska Rospuda (A. Dudziñska, Radio Katowi- ce) i reporta¿e telewizyjne dziennikarzy Od- dzia³u Telewizji Polskiej w Katowicach Bli¿ej Natury (U. Rój) i Trójwymiar (B. Klimus, J. Zub). W czêœci artystycznej wyst¹pi³ poeta i muzyk Sylwester Szweda, który zaœpiewa³ dwie piosenki – Piosenkê o ma³ych rzeczach (Psikuœny Niespodzianek), dedykowan¹ rezerwatowi

„Ochojec” i Studniê – inspirowan¹ przyrod¹ re-

zerwatu „Las Murckowski”. Przedstawiono ta- k¿e fragment szkolnego spektaklu ekologiczne- go Sfera w¹tpliwoœci, w wykonaniu uczniów szko³y podstawowej i gimnazjum STE „Ome- ga” w Za³ê¿u. Debacie przys³uchiwa³y siê liczy- d³o górskie (o tej porze roku w postaci su- chych fragmentów ³odyg) i Œlepiotka (której wodê spod lodu nabrano do dzbana), a prowa- dzili j¹ dr hab. Piotr Skuba³a z Uniwersytetu Œl¹skiego i Rados³aw Œlusarczyk z Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot z Bystrej. W debacie uczestniczy³o 76 osób, tyle bowiem rozdano zielonych wst¹¿eczek z czerwonym paciorkiem – symbolizuj¹cych Œlepiotkê i owoce liczyd³a górskiego. Spoœród zaproszonych instytucji w debacie bra³ udzia³ tylko mgr in¿. G. Skur- czak z Nadleœnictwa Katowice, a wœród goœci aktywnym uczestnikiem debaty by³ pose³ dr Jan Rzyme³ka. Debat¹ zainteresowa³y siê me- dia: Gazeta Wyborcza (I. Sobczyk), Radio Kato- wice (M. Bakes, Zielony Telefon), Radio TokFM (E. Podolska) i Telewizja Katowice (U. Rój).

W zwi¹zku z nieobecnoœci¹ instytucji zarz¹- dzaj¹cych rezerwatem oraz sprawców zagro¿eñ dla jego przyrody, dyskusja uczestników debaty skupi³a siê nad planem dalszych dzia³añ na rzecz eliminacji tych zagro¿eñ. Sformu³owano wniosek dotycz¹cy projektowanej drogi przez rezerwat, skierowany do ró¿nych instytucji.

Poni¿ej przedstawiono rodzaje zagro¿eñ i ich skutków dla przyrody rezerwatu oraz wyka- zano sprawców tych zagro¿eñ i organy odpo- wiedzialne za ich eliminacjê. Jednym z postu- lowanych dzia³añ by³o zadanie pytania tym instytucjom, dlaczego nie by³y obecne na debacie publicznej poœwiêconej istotnym dla dal- szego istnienia rezerwatu zagro¿eniom oraz w jaki sposób zamierzaj¹ je wyeliminowaæ.

Zadajê wiêc to pytanie na ³amach Przyrody Górnego Œl¹ska i proszê adresatów o odpo- wiedŸ dla Czytelników i zainteresowanych osób.

My, ni¿ej podpisani uczestnicy debaty publicznej pt. Rezerwat przy- rody „Ochojec” w obliczu zagro¿eñ, która odby³a siê w dniu 3 stycznia 2008 r. na Wydziale Biologii i Ochrony Œrodowiska Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach, zwracamy siê do:

Ministra Œrodowiska Wojewody Œl¹skiego

Wojewódzkiej Rady Ochrony Przyrody w Katowicach Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Katowicach

i Nadleœnictwa Katowice Rady Miasta Katowice

Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk

z wnioskiem o negatywne zaopiniowanie projektu poprowadzenia drogi miêdzydzielnicowej przez teren rezerwatu przyrody „Ochojec”. Droga ta zosta³a wyznaczona w dokumencie Urzêdu Miasta Katowice „Ana- liza podstawowego uk³adu drogowego miasta Katowice i mo¿liwoœci oraz uwarunkowania jego planistycznego kszta³towania”, wykonanym w listopadzie 2005 roku przez firmê KPI System. Dokument ten i za- projektowana na terenie rezerwatu droga:

• naruszaj¹ porz¹dek prawny, wynikaj¹cy z ustawy o ochronie przyrody i zarz¹dzenia o utworzeniu rezerwatu,

• naruszaj¹ porz¹dek prawny, wynikaj¹cy z ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (projektowana droga jest niezgodna z obowi¹zuj¹cym studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice),

• s¹ sprzeczne z uchwa³ami Rady Miejskiej Katowic, dotycz¹cymi Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych oraz Programu ochrony dolin rzecznych i ich odbudowy,

• nie uwzglêdniaj¹ opinii Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody w Katowicach,

• nie uwzglêdniaj¹ wyników prognozy oddzia³ywania drogi na œrodowisko, sporz¹dzonej na zlecenie miasta Katowice,

• doprowadz¹ do ca³kowitego zniszczenia stanowiska liczyd³a górskiego – reliktu zupe³nego i gatunku œciœle chronionego – dla zachowania którego utworzono rezerwat i w którym wystêpuje najliczniejsza na ca³ym ni¿u Polski i Europy populacja tego gatunku,

• doprowadz¹ do naruszenia i degradacji innych chronionych i cennych obszarów przyrodniczych w mieœcie Katowice.

Projekt poprowadzenia drogi przez rezerwat przyrody „Ochojec”

zosta³ negatywnie zaopiniowanych przez Komisjê Parków Narodowych i Rezerwatów oraz Komisjê Ochrony Roœlin, Grzybów i Ogrodów Bota- nicznych Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody, a tak¿e Profesora Janusza HereŸniaka (Uniwersytet £ódzki) – specjalistê w zakresie liczyd³a gór- skiego w Polsce.

Wniosek nasz formu³ujemy w zwi¹zku z trwaj¹cymi obecnie pracami nad nowym studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice i uzasadnionymi – dotychczasowym postêpowaniem organów uchwa³odawczych i wykonawczych miasta Katowice – obawami o wprowadzeniu projektowanej drogi do studium.

Uwa¿amy, ¿e projektowana droga nie rozwi¹¿e problemów komu- nikacyjnych po³udniowych dzielnic miasta Katowice i dlatego doma- gamy siê opracowania i wdro¿enia nowoczesnego i przyjaznego dla œro- dowiska przyrodniczego zintegrowanego systemu transportowego miasta opartego na transporcie publicznym, a nie indywidualnych œrodkach transportu z uwzglêdnieniem po³o¿enia miasta w aglomeracji.

Chroñmy najwiêksz¹ na ni¿u Polski i Europy populacjê liczyd³a górskiego – reliktu zupe³nego flory ni¿owej, który na Górnym Œl¹sku pojawi³ siê przed oko³o 10000 lat!

Katowice, 3 stycznia 2008 r.

Debata by³a elementem kampanii informacyjnej o jubileuszu 25-lecia rezerwatu przyrody „Ochojec” w Katowicach (1982-2007), prowadzonej przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, nad któr¹ patronat obj¹³ profesor Stanis³aw Wika – Przewodnicz¹cy Wojewódzkiej Rady Ochrony Przyrody w Katowicach.

Wniosek podpisa³o 30 osób – przyp. Redakcji

REZERWAT PRZYRODY „OCHOJEC” W KATOWICACH W OBLICZU ZAGRO¯EÑ

Jerzy B. Parusel (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, Katowice)

D E B A T A P U B L I C Z N A

(7)

OCHRONA PRZYRODY

Podstawa prawna Organ odpowiedzialny za eliminacjê zagro¿enia

Sprawca zagro¿enia Skutki dla przyrody rezerwatu

Rodzaj zagro¿enia

UOP (art. 3, 4, 18, 19, 20, 51, 52, 60, 91, 93, 115, 154).

UOP (art. 3, 4, 91, 93, 121, 123).

UZSŒN (art. 2, 7).

PGG (art. 53, 64). POŒ (art. 376, 379), UOP (art. 3, 4, 15, 91), UZSŒN (art. 24).

PGG (art. 53, 64), POŒ (art. 101, 127), PW (art. 38), UOP (art. 3, 4, 15), UZSŒN (art. 2, 9, 11, 13).

PGG (art. 106, 109).

PW (art. 38, 92, 112, 113, 114).

UL (art. 4, 7, 34), UOGRL (art.

3, 5).

POŒ (art. 376).

UOP (art. 3, 4, 15, 51, 52, 60, 91, 93), UPZP (art. 12, 20).

POŒ (art. 71, 72, 73, 101, 127, 376), UOP (art. 3, 4, 15, 51, 52, 60, 91), UPZP (art. 1, 3, 10, 15).

UOP (art. 3, 4, 15, 91, 93).

UL (art. 4, 7, 35, 45, 47), UOP (art. 3, 4, 15).

POŒ (art. 376, 379), UOP (art. 3, 4, 15, 91), USG (art. 7).

UOP (art. 3, 4, 15, 91, 93).

UL (art. 4, 7, 35, 45, 47), UOP (art. 3, 4, 15).

POŒ (art. 376, 379), UOP (art. 3, 4, 15, 91), USG (art. 7).

POŒ (art. 101, 127), UOP (art. 4), UZSŒN (art. 2, 9, 11, 13).

Wojewoda Œl¹ski,

Wojewódzki Konserwator Przyrody

Wojewódzki Konserwator Przyrody Prezydent Miasta Katowice

Katowicki Holding Wêglowy

Okrêgowy Urz¹d Górniczy Regionalny Zarz¹d Gospodarki Wod- nej

Regionalna Dyrekcja Lasów Pañst- wowych

Minister Œrodowiska Wojewoda Œl¹ski,

Wojewódzki Konserwator Przyrody Rada Miasta Katowice,

Prezydent Miasta Katowice

Wojewódzki Konserwator Przyrody Nadleœnictwo Katowice

Prezydent Miasta Katowice

Wojewódzki Konserwator Przyrody Nadleœnictwo Katowice

Prezydent Miasta Katowice Zarz¹dcy i w³aœciciele infrastruktury Wojewoda Œl¹ski

Wojewódzki Konserwator Przyrody

Katowicki Holding Wêglowy KWK Murcki

Rada Miasta Katowice Prezydent Miasta Katowice

Mieszkañcy Katowic Turyœci

Przejezdni

Mieszkañcy Katowic Turyœci

Awaria infrastruktury Firmy remontowe Firmy konserwacyjne 1. Brak ustaleñ ochronnych dla

realizacji celu utworzenia rezer- watu*.

2. Brak zapisów ochronnych dla rezerwatu, wi¹¿¹cych dla planu zagospodarowania przestrzen- nego miasta Katowice.

1. Degradacja powierzchni terenu.

2. Zaburzenie stosunków wodnych.

1. Ca³kowite zniszczenie najwiêk- szej na ni¿u Polski i Europy populacji liczyd³a górskiego.

2. Degradacja przyrody rezerwatu.

1. Zanieczyszczenie roœlin i gleby.

2. Zasypanie czêœci powierzchni rezerwatu.

1. Niszczenie roœlin.

2. Wydeptywanie roœlinnoœci.

3. P³oszenie zwierz¹t.

Niszczenie roœlinnoœci, zabijanie i p³oszenie zwierz¹t w momencie awarii oraz w czasie prac kon- serwacyjnych i usuwania skutków awarii.

Brak planu ochrony

Górnictwo g³êbinowe wêgla kamiennego

Projektowana droga miêdzydzielnicowa

Zaœmiecanie

Nadmierna penetracja ludzi

Infrastruktura technicz- na (gazoci¹g, ciep³oci¹g, wodoci¹g, linia energety- czna wysokiego napiê- cia)

Objaœnienia do tabeli zamieszczonej poni¿ej: PGG – Prawo górnicze i geologiczne, POŒ – Prawo ochrony œrodowiska, PW – Prawo wodne, UL – Ustawa o lasach, UOGRL – Ustawa o och- ronie gruntów rolnych i leœnych, UOP – Ustawa o ochronie przyrody, UPZP – Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, USG – Ustawa o samorz¹dzie gminnym, UZSŒN – Ustawa o zapobieganiu szkodom w œrodowisku i ich naprawie. * – zarz¹dzeniem nr 142/06 wojewody œl¹skiego z dnia 26 marca 2006 roku zosta³y okreœlone zadania ochronne dla populacji liczyd³a górskiego, polegaj¹ce na ogrodzeniu najwiêkszego skupienia; zarz¹dzenie obowi¹zuje do 26 marca 2008 roku.

ZZ AA GG RR OO ¯¯ EE NN II AA PP RR ZZ YY RR OO DD YY RR EE ZZ EE RR W W AA TT UU „„ OO CC HH OO JJ EE CC ”” W W KK AA TT OO W W II CC AA CC HH – – RR OO DD ZZ AA JJ EE ,, SS KK UU TT KK II II SS PP RR AA W W CC YY

Prezentacja Sylwii Brzozowskiej i Agnieszki Sendek Pose³ dr Jan Rzyme³ka Rados³aw Œlusarczyk Wystawa prac szkolnych Uczestnicy debaty

Zdjêcia Autora

(8)

EKOSYSTEMY I KRAJOBRAZY

P

iekary Œl¹skie s¹ uprzemys³owionym miastem na terenie GOP-u. Trwaj¹ca tu od wielu wieków eksploatacja rud cynku, o³owiu oraz wêgla kamiennego przyczyni³a siê do drastycznych zmian i przekszta³ceñ œrodo- wiska przyrodniczego. Miasto posiada bogat¹ historiê i liczne zabytki, jest znanym miejscem pielgrzymkowym. Niewiele osób wie jednak,

¿e w Piekarach interesuj¹ca i warta poznania jest równie¿ przyroda.

Na terenie miasta znajduje siê wiele cennych enklaw obszarów przyrodniczych, cechu- j¹cych siê bogat¹ flor¹ i faun¹. Omówione s¹ one w opracowaniu prezentuj¹cym walory przyrodnicze miasta (Cempulik 1995). Prezentuje

je równie¿ wydana przez UM mapa przyrod- nicza Piekar Œl¹skich. Wiele wystêpuj¹cych tu form krajobrazowych, geologicznych czy ga- tunków flory i fauny rzadkich w skali regionu zas³uguje na baczniejsz¹ uwagê i zainteresowanie mieszkañców oraz w³adz lokalnych.

Zachowanie i ochrona obszarów przyrodniczo cennych jest mo¿liwe, poniewa¿ ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. pozwala samorz¹dom na wiele skutecznych dzia³añ dziêki istnieniu takich form ochrony jak u¿ytek ekologiczny, obszar chronionego krajobrazu czy stanowisko dokumentacyjne. Do tej pory na terenie Piekar Œl¹skich nie objêto ochron¹ ¿adnych cennych pod wzglêdem przyrodniczym powierzchni. Poni¿szy artyku³ prezentuje ma³y wycinek miasta z jego bogat¹ i ciekaw¹ przyrod¹. Jest to fragment doliny Brynicy poni¿ej zbiornika Œwierklaniec wraz z ³¹kami i zbiornikami wodnymi w Koz³owej Górze.

Omawiany teren znajduje siê w pó³nocno- wschodniej czêœci Piekar Œl¹skich. Dolina rzeki Brynicy ma tu kierunek po³udnikowy i d³ugoœæ oko³o 4 km. Dno doliny buduj¹ piaski drobnoziarniste i ¿wiry terasów akumula- cyjnych. W górnych partiach piaski te zawie- raj¹ domieszkê humusow¹.

Jeszcze przed II wojn¹ œwiatow¹ w Brynicy

¿y³y: piskorz, lin, s³onecznica, pstr¹g po- tokowy, wzdrêga, ró¿anka, minóg strumieniowy. Kotzias, badacz miejscowej fauny w swoim sprawozdaniu z 1933 r. stwierdzi³ ponadto w obrêbie doliny Brynicy wiele p³azów i gadów m.in. traszkê zwyczajn¹ i grzebieniast¹, grze- biuszkê ziemn¹, jaszczurkê zwinkê i ¿yworo- dn¹, padalca, ¿mijê i zaskroñca. Dolina Bryni- cy w przesz³oœci by³a zatem bardzo ciekawym obszarem przyrodniczym. Obecny jej stan jest

efektem prowadzonych przez wiele lat prac hydrotechnicznych polegaj¹cych m.in. na ure- gulowaniu, obudowaniu i obwa³owaniu rzeki.

Brynica na ca³ym obszarze miasta jest uregu- lowana; pocz¹wszy od jazu w okolicach Józef- ki posiada szczeln¹ obudowê koryta oraz obwa³owanie. W wyniku regulacji rzeki szata roœlinna jest tu zubo¿a³a, zaliczana do zbiorowisk kad³ubowych. W pó³nocnej czêœci obszaru wystêpuje m.in. je¿og³ówka ga³êzista, manna mielec, mozga trzcinowata, sit sztywny, krwawnica pospolita, wyczyniec kolankowy oraz turzyca b³otna i prosowata.

W miejscu, gdzie zachowa³o siê dawne koryto Brynicy, stwierdzono œlady ¿erowania bobra europejskiego. Znajduj¹ siê tu ponadto dogodne miejsca dla rozrodu p³azów.

Kieruj¹c siê na zachód dotrzeæ mo¿na do bardzo ciekawego obiektu, jakim jest zbiornik

CENNE OBSZARY PRZYRODNICZE

W PÓ£NOCNO-WSCHODNIEJ CZÊŒCI PIEKAR ŒL¥SKICH

Adam Szczepañczyk (Piekary Œl¹skie)

Wilgotna ³¹ka ze skrzypem i sitem £¹ka z ostro¿eniem i we³nianka w¹skolistn¹ w Koz³owej Górze

£yska, czêsty sk³adnik ornitofauny Piekar Œl¹skich D S

K B D RGb

G¿

Lokalizacja omawianego terenu (zaznaczonego kolorem ciem- noniebieskim). Stanowiska: B – kszyka, D – derkacza, Gb – grzybienia bia³ego, G¿ – gr¹¿ela ¿ó³tego, K– kumaka nizin- nego, R – ró¿anki, S – kuku³ki szerokolistnej

(9)

EKOSYSTEMY I KRAJOBRAZY

Cegielnia. Powsta³ on przez zalanie dawnego wyrobiska surowców budowlanych. Mo¿na tu zaobserwowaæ procesy brzegowe, polegaj¹ce na podmywaniu i wymywaniu brzegu. W pó³-

nocnej czêœæ zbiornika wystêpuje pa³ka szerokolistna i je¿og³ówka ga³êzista oraz ponik³o b³otne i ¿abieniec babka wodna. Brzeg wscho- dni, po³udniowy i zachodni maj¹ ³agodniejszy charakter. Roœnie tu trzcina pospolita, tatarak zwyczajny i pa³ka szerokolistna; stwierdzono tu równie¿ dwa stanowiska roœlin chronionych, gr¹¿ela ¿ó³tego i grzybienia bia³ego.

Najcenniejszym sk³adnikiem ichtiofauny zbiornika jest notowana w Polskiej Czerwonej Ksiêdze Zwierz¹t ró¿anka. Ryba ta jest gatunkiem chronionym, wystêpuje lokalnie w wodach stoj¹cych i wolno p³yn¹cych, g³ównie na pó³nocy i wschodzie kraju. Szacunki wskazuj¹,

¿e liczebnoœæ doœæ du¿ej populacji ró¿anki w Cegielni nie zmienia siê od lat.

Id¹c od zbiornika w kierunku pó³nocnym, dotrzeæ mo¿emy do podmok³ych ³¹k, otacza- j¹cych niewielki ciek wpadaj¹cy do Brynicy. Na

tym malowniczym terenie stwierdzono wys- têpowanie chronionego storczyka – kuku³ki szerokolistnej. Znaczne powierzchnie zajmuj¹ tu ³¹ki z ostro¿eniem ³¹kowym i we³niank¹ w¹skolistn¹. Znajduj¹ce siê tu oczka wodne s¹ wa¿nym miejscem rozrodu dla p³azów. Rzad- kim gatunkiem, wystêpuj¹cym na ³¹kach w po- bli¿u Cegielni, jest derkacz. Na podstawie g³osów wydawanych przez samce w okresie godowym stwierdzono tu 2 pary lêgowe.

Sta³ym bywalcem ³¹k jest czapla siwa, obser- wowana od wielu lat.

Wracaj¹c lasem w stronê rzeki Brynicy docieramy do jazu. Wybudowano go w latach 30. ubieg³ego wieku jako jeden z elementów zespo³u fortyfikacyjnego Œl¹sk.

W rozlewisku znajduj¹cym siê nieopodal jazu stwierdzono wiele ciekawych gatunków roœlin m.in. bobrka trójlistkowego oraz we³niankê w¹skolistn¹. £¹ki poroœniête s¹ trzêœlic¹ modr¹, wi¹zówk¹ b³otn¹, bodziszkiem b³otnym oraz ró¿nymi gatunkami turzyc, sitów i skrzypów. Na wysokoœci dzia³ek rekrea- cyjnych fizjonomia doliny zmienia siê. Domi- nuje w niej trzcina pospolita, ponadto wys- têpuje tu rdest ziemnowodny, manna mielec, turzyca b³otna. W licznych oczkach wodnych stwierdzono chroniony gr¹¿el ¿ó³ty. Z p³azów zaobserwowano w tej okolicy kumaka nizin- nego, ¿abê trawn¹ i moczarow¹ oraz ropuchê zielon¹.

W sk³ad ornitofauny wchodz¹ kaczki krzy¿ówki, ³yski, trzciniaki, ³ozówki. Ciekawy- mi gatunkami lêgowymi s¹ kszyki, których 9 par obserwowano w 2006 roku. Mo¿na tu zobaczyæ poluj¹cego b³otniaka stawowego.

Pobliskie ³¹ki zamieszkuje czajka. Wiosn¹ rzeka tworzy rozleg³e rozlewiska, które staj¹ siê miejscami ¿erowania ³abêdzia niemego, czapli siwej, mewy œmieszki.

Bardzo interesuj¹cym obiektem na omawianym obszarze jest osadnik i niewielkie pagórki zbudowane ze ska³y p³onnej, pomiêdzy którymi znajduje siê oczko wodne. W zbior- niku tym licznie wystêpuje traszka zwyczajna, na uwagê zas³uguj¹ rdestnica p³ywaj¹ca i mo- czarka kanadyjska. Pagórki przecina ciek, który

silnie meandruj¹c podcina stoki osadnika.

Góruj¹cy nad terenem osadnik to ciekawe miejsce widokowe. Jego stoki porasta rokitnik zwyczajny, tworz¹c siedliska, w których w cza-

sie wieloletnich obserwacji odnotowano kuku³kê, potrzosa, turkawkê, œwierszczaka, kap- turkê, g¹siorka, trzciniaka.

Obszar osadnika z ciekiem wp³ywaj¹cym do Brynicy powinien zostaæ wykorzystany do celów dydaktycznych. Tu uczniowie mogliby zapoznaæ siê z ró¿nymi procesami morfolo- gicznymi i geologicznymi (obrywy, osuwiska, dzia³alnoœæ fluwialna) a teren ten móg³by zostaæ objêty ochron¹ jako stanowisko dokumentacyjne. Natomiast opisany wy¿ej zbiornik Cegielnia wraz z otaczaj¹cymi go ³¹kami powinien zostaæ objêty ochron¹ w formie u¿ytku ekologicznego.

Powy¿szy opis doliny nie przedstawia w pe³- ni wszystkich walorów tego miejsca. Mam jednak nadziejê, ¿e przyczyni siê on do lepszego poznania przyrody miasta Piekary Œl¹skie oraz jej ochrony.

£¹ka storczykowa w Koz³owej Górze Bobrek trójlistkowy

Wiosenne rozlewiska Brynicy Kumak nizinny

Zdjêcia Autora

(10)

S

mortawa to malownicza rzeka, bêd¹ca prawobrze¿nym dop³y- wem Odry, po³o¿ona w zachodniej czêœci Œl¹ska Opolskiego. Czêœæ jej doliny znajduje siê na terenie Sto- brawskiego Parku Krajobrazowego.

W dolinie Smortawy projek- towany jest równie¿ obszar Natura 2000 Borucickie Lasy. Europejska sieæ ekologiczna Natura 2000 jest przyjêtym przez Uniê Europejsk¹ systemem ochrony wybranych, naj- wa¿niejszych z punktu widzenia ca³ej Europy elementów przyrody.

System ten nie zastêpuje systemów krajowych, ale je uzupe³nia. Podsta- wê do tworzenia i ochrony obszarów zaliczanych do systemu Natura 2000 stanowi¹ dwa g³ówne akty prawne Unii – Dyrektywa o ochronie dziko

¿yj¹cych ptaków (Dyrektywa Ptasia) i Dyrektywa w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedlis- kowa).

Na ca³ym odcinku koryto Smor- tawy i przyleg³a czêœæ jej doliny tworzy unikatowy krajobraz z zacho-

wanymi licznymi malowniczymi meandrami, g³êbiami, bystrzami i innymi godnymi zachowania elementami krajobrazu. Prócz walo-

rów krajobrazowych obszar ten obfituje ró- wnie¿ w rzadkie gatunki roœlin i zwierz¹t oraz gin¹ce zbiorowiska roœlinne. Rzeka ta jest siedliskiem interesuj¹cych zbiorowisk podwod- nych: zespo³u z dominacj¹ w³osienicznika sk¹- poprêcikowego, zespo³u podwodnej formy po- tocznika w¹skolistnego oraz zespo³u z dominacj¹ rzêœli hakowatej. Gatunek charakterysty- czny tego zespo³u – rzêœl hakowata spotykana jest dosyæ rzadko w kwaœnych wodach stoj¹- cych lub wolno p³yn¹cych w zachodniej czêœci Polski.

W nurcie rzeki spotkaæ mo¿na równie¿

objêt¹ ochron¹ rybê – œliza, a tak¿e wydrê oraz minoga strumieniowego. Minogi nale¿¹ do gru- py bez¿uchwowców, których larwy zwane œle- picami, zagrzebane w mule, ¿yj¹ znacznie d³u-

¿ej od osobników doros³ych. Osobniki doros³e nie pobieraj¹ pokarmu i st¹d te¿ maj¹ mniejsze

rozmiary ni¿ ich postaæ larwalna. Tar³o tego gatunku odbywa siê na prze³omie kwietnia i maja. Przebiega ono w wodzie o temperaturze

11-15°C. Ikra zostaje z³o¿ona do do³ków w by- strym nurcie o ¿wirowatym lub piaszczystym dnie. Jest to gatunek poligamiczny i tar³o odbywa siê w grupach licz¹cych do kilkunastu osob- ników, choæ zazwyczaj jednej samicy towarzysz¹ 2-3 samce. Po tarle w ci¹gu kilku dni wszystkie osobniki doros³e gin¹. Po wykluciu siê z jaj larwy zagrzebuj¹ siê w piasku na g³êbokoœæ 10-40 cm i ¿yj¹ tak od 3 do 6 lat.

Dawniej gatunek ten wystêpowa³ bardzo licznie w rzekach i potokach niemal ca³ego kraju. W ostatnim czasie obserwuje siê jego wyraŸne zanikanie.

Utrzymuje siê z rzadka tylko w nie- których regionach kraju.

Dolinê Smortawy porastaj¹ lasy liœciaste, g³ównie ³êgowe i gr¹dowe.

Dowodem na ich naturalny charakter

s¹ spotykane w wielu miejscach pojedyncze, okaza³e, pomnikowe dêby szypu³kowe. Stare okazy dê- bów u wiêkszoœci pierwotnych lu- dów uwa¿ano za drzewo kultu, poœwiêcone bogom. Stanowi³y sym- bol si³y, d³ugowiecznoœci, szlachet- noœci. Wieñcami z liœci dêbu nagra- dzano zwyciêskich wodzów. W lecz- nictwie ludowym stosowano korê dêbu. Jej odwary s³u¿y³y do przemy- wania ran, jako œrodek œci¹gaj¹cy, dezynfekuj¹cy i antyseptyczny, w od- mro¿eniach w niektórych chorobach gard³a, wyci¹gów z kory dêbu u¿y- wano do przyciemniania w³osów. Na kilku dêbach w dolinie Smortawy

¿yje bardzo rzadki w Polsce, œciœle chroniony chrz¹szcz kozioróg dê- bosz. Gatunek ten jest najwiêkszym z europejskich przedstawicieli rodziny kózkowatych – osi¹ga d³ugoœæ do 6 cm. Ciekawe jest znaczenie naukowej nazwy tego chrz¹szcza.

Jego nazwa rodzajowa – Cerambyx wywodzi siê z greckiego s³owa oznaczaj¹cego chrz¹szcz z d³ugimi ró¿kami, a gatunkowa – cerdo to po

³acinie rzemieœlnik partacz. Rzeczywiœcie kozioróg dêbosz jest uwa¿any za szkodnika, gdy¿ ¿eruj¹ce larwy prowadz¹ do os³abienia,

a nawet œmierci drzewa. W przypadku kozioroga proces niszczenia odbywa siê jednak bardzo wolno i drzewo mo¿e pozostawaæ ¿ywe przez wiele lat. Niegdyœ zastanawiano siê, czy w przypadku starych drzew pomni- kowych powinno siê chroniæ drzewa, czy te¿ kozioroga. Obecnie przyjmu- je siê, ¿e sens pomnikowej ochrony drzew polega w³aœnie na zapewnieniu przetrwania takim gatunkom, jak kozioróg dêbosz. Stare dêby s¹ rów- nie¿ miejscem gniazdowania bociana czarnego.

W lasach tych napotkaæ mo¿na efektown¹ liliê z³otog³ów, wawrzynka wilcze³yko oraz storczy- ki: kruszczyka sinego, kruszczyka szerokolist-

EKOSYSTEMY I KRAJOBRAZY

W DOLINIE SMORTAWY

Krzysztof Spa³ek (Uniwersytet Opolski, Opole)

Smortawa

Rzêœl hakowata Minóg strumieniowy

Zdjêcia Autora

Przybrze¿na restauracja dla kajakarzy w Leœnej Wodzie. Pocztówka z pocz¹tku XX wieku (archiwum Autora)

(11)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

D

ziêcio³ czarny to najwiêkszy przedstawiciel rodziny dziêcio-

³owatych w Polsce. Jest to ptak wiêkszy od kawki, a mniejszy od gawrona. Jest smoliœcieczarno ubarwiony, ma charak- terystyczn¹ czapeczkê koloru krwis- toczerwonego. Czapeczka ta u samca obejmuje ca³¹ wierzchni¹ partiê g³owy, u samicy zaœ okrywa tylko koñcow¹ jej czêœæ. Przy bli¿szych spotkaniach z dziêcio³em czarnym stwierdziæ mo-

¿emy, ¿e bardzo jasne têczówki oka oraz jasny dziób ciemniej¹cy ku koñcowi to równie¿ ³atwe do zauwa¿enia cechy rozpoznawcze tego ptaka.

Pomimo ¿e dziêcio³ czarny jest gatunkiem coraz liczniejszym w Polsce, w wielu miejscach GOP jest on nadal rzadki. W œrodkowej czêœci tego rejonu mo¿na go spotkaæ tylko okazjonalnie i trudno stwierdziæ, czy jest on gatunkiem lêgowym, dlatego te¿ obser- wacja autora 2 lutego 2006 r. wydaje siê bardzo interesuj¹ca. Ze spostrze¿eñ autora wynika, ¿e dziêcio³a czarnego spotkaæ mo¿na w kompleksach leœnych po³o¿onych w obrêbie Zabrza, Gliwic czy Bytomia.

Prezentowany na zdjêciu osobnik to samica, prawdopodobnie m³oda, która odbywa³a czêste dla tego gatunku wêdrówki jesien- no-zimowe. Ptak ten zosta³ zauwa¿ony tu¿

przy du¿ym wêŸle kolejowym prowadz¹cym do kopalni „Makoszowy”. Wêze³ ten dzieli kompleks leœno-parkowy na granicy miast Zabrza oraz Gliwic (dzielnica Soœnica).

W tym silnie zaniedbanym kompleksie leœnym, gdzie od wielu lat nie prowadzono w³aœciwych zabiegów pielêgnacyjnych, g³ówny- mi gatunkami s¹ brzoza brodawkowata, d¹b szypu³kowy (o bardzo z³ej kondycji), olsza czarna, topole i wierzby drzewiaste. Pojedynczo

wystêpuje tak¿e sosna zwyczajna, buk oraz jesion wynios³y.

Wszystkie te gatunki drzew s¹ nara¿one na silne oddzia-

³ywanie imisji przemys³owych (py³y, tlenki azotu, siarki itd.).

Gleby tego obszaru s¹ silnie ska¿one, poniewa¿ graniczy on z wci¹¿ czynnym zwa³owis- kiem górniczym, a jego skra- jem przep³ywa woda wypom- powywana z szybu kopalnia- nego.

W omawianym drzewostanie wiele jest drzew s³abych i obumieraj¹cych, masowo zasiedlanych przez owady, g³ównie z rodziny kózkowatych. To w³aœnie jest przyczyn¹, dla której dziê- cio³ czarny tak chêtnie tu przebywa.

Osobnik, którego fotografowa³em i obserwowa³em, siedzia³ na pniu drzewa zasiedlonego bardzo licznie przez larwy rzemlika. Prawie ca³y pieñ drzewa pod kor¹ by³ pokryty zimuj¹cymi larwami.

Dopiero wtedy zrozumia³em, dlaczego ptak nie da³ siê sp³oszyæ. Oczekiwa³, a¿

odejdê i pozwolê mu na dalsze ucz- towanie.

Wczeœniej obserwowa³em tego nie- zwyk³ego ptaka tylko w drzewostanach o du¿ym udziale gatunków iglastych, g³ównie œwierka pospolitego. Dziêcio³ czarny jest bowiem znanym smakoszem mrówek gmachówek, czêsto zasiedlaj¹- cych pnie tych drzew.

Mo¿na powiedzieæ, ¿e dziêcio³ czarny jest lekarzem stwierdzaj¹cym cho- robê, wskazuj¹cym ludziom miejsca, które mog¹ byæ ogniskiem zapalnym.

Warto wspomnieæ tak¿e, ¿e na pocz¹tku wieku XX dziê- cio³ czarny by³ têpiony jako szkodnik. W poszukiwaniu larw potrafi on niszczyæ ca³e drzewa. Dziœ warto siê zastanowiæ nad jego wska- Ÿnikow¹ rol¹ i tym ¿e, w dobie ci¹g³ego braku œrodku finansowych na pielêgnacjê i przebudowê drzewostanów zagro¿onych imisjami przemys³owymi, jest on bardzo wa¿nym sk³adnikiem ekosystemu leœnego.

nego, listerê jajowat¹, podkolana bia³ego i kuku³kê Fuchsa. W s¹siedztwie Smortawy znaj-

duj¹ siê równie¿ dwa rezerwaty przyrody:

Leœna Woda i Rogalice. Na terenie rezerwatu Leœna Woda wystêpuje buczyna ni¿owa oraz zbiorowiska gr¹dowe.

W drzewostanie rosn¹ liczne pomnikowe okazy drzew. Rezerwat Rogalice zosta³ natomiast utworzony dla ochrony dobrze zacho- wanego ³êgu jesionowo-olszowego.

Charakterystycznym elementem rezerwatu jest ¿ó³to kwitn¹cy w okresie wczesnowiosennym, rzadki na Œl¹sku Opolskim ¿ywiec dziewiêciolistny.

Smortawa nale¿y równie¿ do jednych z pierwszych naszych rzek, które by³y wykorzystywane pod

wzglêdem turystycznym. Ju¿ na prze³omie XIX i XX wieku organizowano na niej syste- matyczne sp³ywy kajakowe, w których brali udzia³ przede wszystkim mieszkañcy pob- liskiego Brzegu oraz O³awy. Zbudowano wów- czas liczne przystanie i miejsca dla odpo- czynku. W ówczesnej miejscowoœci Smortawe, obecnie Leœna Woda, wybudowano nawet przybrze¿n¹ restauracjê dla kajakarzy, której w³aœcicielem by³ Julian Witzel. Tablica z menu znajdowa³a siê blisko brzegu, stad te¿ posi³ki mo¿na by³o zamawiaæ nie wychodz¹c z kajaka.

Leœna Woda zaliczana by³a wtedy do miejsc odznaczaj¹cych siê znacznymi walorami klima- toterapeutycznymi, tzw. luftkurort, której dodatkow¹ atrakcj¹ by³ piêkny, dziœ ju¿ nieist- niej¹cy, ogród ró¿any.

DZIÊCIO£ CZARNY – WSPÓ£CZESNY LEŒNIK

Tomasz Biwo (Zabrze)

Dziêcio³ czarny

Drzewo odwiedzane przez dziêcio³a

Zdjêcia Autora

Sp³yw kajakowy na Smortawie. Pocztówka z 1912 roku (archiwum Autora)

(12)

OCHRONA PRZYRODY

J

ak to siê sta³o, ¿e w mieœcie tak zurbani- zowanym jakim jest Rybnik, uda³o siê od roku 1981 odszukaæ i obj¹æ ustawow¹ ochron¹ siedem obiektów przyrodniczych*, którym na- dano status pomnika przyrody. S¹ to cztery g³azy narzutowe i trzy pojedyncze drzewa.

Aby to wyjaœniæ trzeba siê cofn¹æ kilkadziesi¹t lat wstecz.

W 1978 roku zosta³a powo³ana do ¿ycia Od- dzia³owa Komisja Ochro- ny Przyrody przy ryb- nickim Oddziale PTTK.

W jej szeregach znalaz³o siê grono dzia³aczy mi³o- œników przyrody – ama- torów. W planie dzia³ania postanowiono inwentary- zowaæ obiekty przyrodnicze godne ochrony, a wobec tych które spe³- niaj¹ wymagane kryteria czyniæ starania o nadanie im statusu pomnika przyrody. Na kierowan¹ do ró¿nych instytucji kore- spondencjê najszybciej odpowiedzia³o Muzeum Ziemi PAN w Warszawie, które to szczególnie zainteresowa³o siê rybnickimi g³azami narzutowymi.

Do Rybnika przyjecha³a przedstawicielka Muze- um pani Danuta Czernic- ka-Chodkowska, póŸniej- sza autorka cz. III katalogu „Zabytkowe g³azy narzutowe na obszarze Pol- ski”. Na str. 24 tego¿ katalogu ujête s¹ i opisane rybnickie g³azy. Nie uwz- glêdniono tam najwiê- kszego g³azu „Oskara Mi- chalika”, poniewa¿ zosta³ odkryty ju¿ po ukazaniu siê katalogu. Pani Czer- nicka udzieli³a dzia³aczom Komisji wielu wskazówek i popar³a ich starania o ob- jêcie g³azów ustawow¹ ochron¹. Po kilkuletniej korespondencji, maj¹c poparcie tak znacz¹cej instytucji jak¹ jest Muzeum Ziemi PAN, starania rybnickich dzia³aczy zakoñ- czy³y siê powodzeniem.

Pismem z dnia 27.03.

1983 r. ówczesny Wojewó- dzki Konserwator Przy- rody mgr in¿. Jerzy Kuœ

po dokonanej wizji terenowej, poinformowa³ PTTK w Rybniku, ¿e piêæ wnioskowanych obiektów przyrodniczych zosta³o uznanych za pomniki przyrody. By³y to trzy g³azy narzutowe i dwa pojedyncze drzewa. Rybnickie g³a- zy narzutowe zosta³y ju¿ omówione w „Przy- rodzie Górnego Œl¹ska” (Nr 21). Tym razem przedstawiam historiê po- wstania obiektów przyrody ¿ywej.

• Jesion wynios³y – pomnik przyrody od roku 1981 (dec. nr RL – VII – 7140/25/81). G³ó- wnym powodem podjê- cia starañ o jego ochronê by³y szerz¹ce siê pog³o- ski o koniecznoœci wyciê- cia drzewa, gdy¿ rosn¹c w œródmieœciu mo¿e byæ zagro¿eniem dla prze- chodniów. Ówczesne kry- terium kwalifikacyjne, by obiekt móg³ byæ uznany za drzewo pomnikowe wymaga³y dla jesionu 260 cm obwodu w pierœnicy. Szybko wiêc dokonano pomiarów i uzy- skano wynik 265 cm, st¹d podstawowy waru- nek zosta³ spe³niony.

Wed³ug aktualnego po- miaru jesion ma ju¿ 300 cm obwodu pnia. Roœnie w ruchliwym centrum miasta przy Placu Ko- pernika. Jest w bardzo dobrym stanie zdrowotnym. Wspaniale prezentuje siê na tle zabytko- wego budynku S¹du Re- jonowego i stanowi piê- kny akcent dekoracyjny miasta. Pocz¹tkowo nie- œwiadomi mieszkañcy, a nawet niektóre instytucje zamierza³y potraktowaæ pieñ drzewa jako s³up og³oszeniowy przypinaj¹c do drzewa kartki, a nawet plakaty. Dziœ nie ma to ju¿ miejsca, bo dzia-

³acze Komisji sprawuj¹cy opiekê nad rybnickimi pomnikami skutecznie in- terweniowali u w³adz miasta, zaœ umieszczona na pniu tabliczka z napisem

„Pomnik Przyrody Pra- wem Chroniony” dodat- kowo przestrzega³a przed

tego rodzaju postêpowaniem. Gdyby nie ener- giczne dzia³ania rybnickich przyrodników, byæ mo¿e to okaza³e drzewo ju¿ by nie istnia³o.

Wypada nadmieniæ, ¿e na zlecenie w³adz miasta dokonywane s¹ ciêcia pielêgnacyjne d³u¿szych konarów i okaza³o siê, ¿e jesion roœnie i ¿adnego wypadku w ci¹gu wielu lat nie by³o.

• Wierzba krucha – pomnik przyrody od roku 1981 (dec. nr RL – VII – 7140/25/81) – obwód pnia 465 cm. Wierzba roœnie na placu koœcielnym O.O. Franciszkanów przy ul. gen.

Hallera. Od czasu uznania drzewa za pomnik przyrody, wierzba przechodzi³a ró¿ne koleje losu. W koñcu lat 70. XX w. obciêto jej dwa grube konary wystaj¹ce na ruchliw¹ ulicê. By³o to powodem, ¿e wierzba zaczê³a próchnieæ od wewn¹trz i grozi³a jej zag³ada. W 1991 r. na

³amach lokalnej prasy zwrócono siê do w³adz miasta z apelem o ratowanie tego drzewa.

W³adze zareagowa³y pozytywnie i zleci³y wykonanie zabiegów pielêgnacyjnych Zak³a- dowi Chirurgii i Pielêgnacji Drzew z ¯or. W do- lnej, czêœciowo spróchnia³ej czêœci pnia wydr¹¿ono otwór, przez który usuniêto mursz, a wewnêtrzne, oczyszczone œciany pnia zabez- pieczono odpowiednimi preparatami chemi- cznymi. Powsta³y otwór by³ tak du¿y, ¿e cz³owiek swobodnie móg³ wejœæ do œrodka.

By³y póŸniej przypadki wykorzystywania pnia przez bezdomnych, którzy bêd¹c w œrodku pnia wyci¹gali rêkê prosz¹c o ja³mu¿nê. Obec- nie wierzba jest w dobrym stanie zdrowotnym i przed intruzami wybroni³a siê sama. Nast¹pi³ bowiem jej szybki rozrost. Aktualnie pieñ ma a¿ 600 cm obwodu. Du¿a niegdyœ szczelina stopniowo siê kurczy i w najszerszym miejscu ma zaledwie 19 cm. Têdy ju¿ ¿aden cz³owiek nie mo¿e wejœæ do œrodka. Byæ mo¿e za kilka lat istniej¹cy jeszcze w¹ski otwór ca³kowicie zaniknie. Umieszczona na drzewie tabliczka

„Pomnik Przyrody Prawem Chroniony” jest wch³aniana przez rozrastaj¹c¹ siê korê. Cieka- wostk¹ mo¿na okreœliæ fakt, ¿e mieszkañcy dzielnicy Smolna na terenie której wierzba roœnie, eksponuj¹ okaza³e drzewo jako swego rodzaju element lokalnego herbu. Aleksander

¯ukowski – autor bardzo cennej publikacji ksi¹¿kowej „S³awne drzewa województwa œl¹skiego” zaliczy³ rybnick¹ wierzbê do s³aw- nych drzew i sporo o niej mo¿na przeczytaæ na str. 227-228.

• Lipa drobnolistna – pomnik przyrody od roku 2007 (Rozp. Nr 31/07 Wojewody Œl¹skiego z dnia 15.06. 2007 r.; Dz.U. Woj. Œl.

Nr 105 z dnia 20.06. 2007 r.) – obwód 515 cm. Wierzba roœnie obok leœniczówki przy ul.

Gzelskiej. Procedura objêcia tego drzewa ochro- n¹ przez wojewodê zosta³a wszczêta na wniosek Oddzia³u PTTK w Rybniku, skierowany do Œl¹skiego Urzêdu Wojewódzkiego. Urz¹d ten pismem z dnia 5.02. 2007 r. poinformowa³, ¿e

POMNIKI PRZYRODY W RYBNIKU

Adam Ochojski (Rybnik)

Jesion wynios³y

Wierzba krucha

Lipa drobnolistna

s. 15.

Zdjêcia Autora

(13)

ŒWIAT ROŒLIN

W

okolicach miejscowoœci Pawe³ki w gmi- nie Kochanowice (Nadleœnictwo Her- by; Leœnictwo Braszczok) znajduje siê stanowisko ró¿anecznika fioletowego, które w 1994 roku objête zosta³o ochron¹ prawn¹ w formie pomnika przyrody. Co ciekawe, jest ono zlo- kalizowane w drzewostanie sosnowym. Ró¿a- necznik fioletowy, nazywany czêsto kataw- bijskim, nale¿y do rodziny wrzosowatych. Ten zimozielony krzew pochodzi z Ameryki Pó³- nocnej, gdzie roœnie w podszycie lasu. W Pol- sce nie wystêpuje on naturalnie, lecz jest upra- wiany jako roœlina ozdobna.

Jak wiêc tak egzotyczna roœlina znalaz³a siê i ca³kiem dobrze zaaklimatyzowa³a w œrodku sosnowego lasu? Od 1903 roku pobliskie

Kochcice* by³y w rêkach rodziny Ballestre- mów, którzy w³aœnie tam wybudowali piêkny pa³ac. Wokó³ niego posadzono wiele roœlin egzotycznych, które pozyskiwane by³y z spec- jalnie przygotowanego matecznika. Hodowano w nim, a nastêpnie przesadzano roœliny do przypa³acowego ogrodu. Tak te¿ do dnia dzisiejszego pami¹tk¹ po owym mateczniku pozosta³y ró¿aneczniki.

Zajmuj¹ one powierzchniê 4600 m². Do swego rozwoju ró¿aneczniki potrzebuj¹ gleb o odczynie kwaœnym. Obecnoœæ siedlisk boro- wych w ich otoczeniu z dominacj¹ sosny w drzewostanie stwarzaj¹ takie warunki. Po- nadto roœliny te s¹ odporne na mrozy i dobrze rosn¹ pod okapem drzewostanu, który daje pó³cieñ i chroni przed

szkodliw¹ dzia³alnoœci¹ wiatru. Taka wspó³zale¿noœæ warunków zarówno histo- rycznych, jak i ekologi- cznych pozwoli³a na dobre zadomowienie siê ró¿ane- czników w œrodowisku le- œnym.

Najlepsz¹ por¹ do po- dziwiania ró¿aneczników fioletowych jest prze³om maja i czerwca, kiedy to roœliny te piêknie kwitn¹ w barwach ró¿owofioleto- wych. Dla zwiedzaj¹cych zbudowana zosta³a platforma widokowa, z której

w pe³ni mo¿na zachwycaæ siê urokiem tych roœlin. Samo stanowisko ró¿aneczników znajduje siê na terenie œcie¿ki przyrodniczo- -dydaktycznej Na Brzozê, która obejmuje ponadto pobliskie lasy wraz z œródleœnym stawem o nazwie Brzoza.

Brak œwiadomoœci ekologicznej i szacunku do otaczaj¹cej przyrody wœród zwiedzaj¹cych, ujawnia siê w próbach pozyskiwania ró¿a- neczników do przydomowych ogrodów. Jest to ju¿ na szczêœcie coraz rzadsze zjawisko, ale ci¹gle obecne. Dlatego te¿ wa¿na jest ochrona tego miejsca, zarówno ze wzglêdów histo- rycznych, jak i przyrodniczych oraz krajobrazowych.

* Zobacz: Przyroda Górnego Œl¹ska Nr 48/2007: 16

STANOWISKO RÓ¯ANECZNIKA FIOLETOWEGO

W OKOLICACH PAWE£EK

Marcin Plaza (Strzebin)

Stanowisko ró¿aneczników fioletowych w okolicach Pawe³ek

Kwiatostan ró¿anecznika Platforma widokowa

Zdjêcia Autora

(14)

PRZYRODNICY

Œ

wiatowej s³awy uczony, któremu poœwiê- cony jest ten tekst, nie by³ Œl¹zakiem, jednak œl¹ski rozdzia³ w jego ¿yciu odegra³ istotn¹ rolê w pocz¹tkach jego naukowej kariery, st¹d te¿ postanowi³em przypomnieæ jego postaæ na

³amach „Przyrody Górnego Œl¹ska”.

Uczony ten znany jest zarówno jako Frie- drich Eberhard Zeuner, jak te¿ Frederick Eve- rard Zeuner. Urodzi³ siê daleko od Œl¹ska, w Ber- linie, zmar³ jeszcze dalej, a mianowicie w Lon- dynie. By³ przede wszystkim badaczem czwartorzêdu, jednak to krótkie okreœlenie nie oddaje w pe³ni rozleg³oœci jego zainteresowañ, które znalaz³y odzwierciedlenie w ponad 200 publikacjach, w tym trzech obszernych ksi¹¿- kach. W nieopublikowanym maszynopisie z roku 1958, który znajduje siê w zbiorach lon- dyñskiego Muzeum Historii Naturalnej, on sam tak zdefiniowa³ swoje zainteresowania:

„Wszystkie moje prace koncentrowa³y siê na jednym g³ównym zagadnieniu – zmianach œro- dowiska w niedawnej z geologicznego punktu widzenia przesz³oœci i reakcji ¿ycia na te zmiany. By jak najpe³niej ogarn¹æ to zagadnienie, studiowa³em zarówno geologiê (wraz z mine- ralogi¹ i geografi¹), jak i paleontologiê (z zoolo- gi¹ i odrobin¹ botaniki). Ogranicza³em siê przy tym do zjawisk zachodz¹cych na l¹dzie i wy- brze¿ach.”

Zeuner przyszed³ na œwiat 8 marca 1905 w Berlinie. Lata jego studiów we Wroc³awiu przypad³y na czasy Hansa Cloosa i Wolfganga Soergela. Na zainteresowania Zeunera znacz¹co wp³yn¹³ drugi z tych profesorów, który sam interesowa³ siê plejstocenem i znaj- dowanymi w jego osadach szcz¹tkami ssaków, a tak¿e prehistori¹ cz³owieka. Pod jego kierun- kiem powsta³a doktorska praca Zeunera po- œwiêcona stratygrafii i tektonice plejstocenu w prze³omie Barda w Sudetach (Diluvialstrati- graphie und Diluvialtektonik im Gebiet der Glatzer Neiße).

Po uzyskaniu stopnia doktora filozofii Zeuner pozosta³ we Wroc³awiu jako asystent Soergela. Zajmowa³ siê wówczas geomorfolo- gi¹ (Die Entwicklung des Entwässerungssys- tems des Landrückens zwischen Warthe und Oder seit der letzten Eiszeit: Ein Beitrag zur Urstromtalfrage) i paleobotanik¹ (Eine altdilu- viale Flora von Johnsbach bei Wartha), nadal te¿ interesowa³y go zagadnienia zwi¹zane z geologi¹ plejstocenu. Wspó³pracuj¹c z za³o¿onym przez Gustava Eisenreicha Geologische Vere- inigung Oberschlesiens, prowadzi³ badania m.in. w po³udniowo-zachodniej czêœci Gór- nego Œl¹ska (Die erdgeschichtliche Entwick- lung Südwestoberschlesiens: mit besonderer Berücksichtigung der Umgebung von Gnaden- feld).

Wa¿ne miejsce w jego szybko powiêk- szaj¹cym siê dorobku naukowym zaczê³y jednak zajmowaæ w tym okresie równie¿ wspó³-

czesne i kopalne owady, którym poœwiêci³ szereg wiêkszych i mniejszych publikacji (Beiträge zur Systematik und Phylogenie der Gattung Latycleis Fieb. und verwandter Dec- ticinen; Der Einfluss der postglacialen Kli- maschwankungen auf die Verbreitung von Ephippigera vitium Serv.; Eine neue tertiare Insektenfauna aus Süddeutschland; Über einige Käfer aus dem deutschen Keuper;

Beiträge zur Systematik und Phylogenie der Dectinen).

Ten niema³y dorobek w dziedzinie ento- mologii przes¹dzi³ o tym, ¿e gdy w czasie realizacji drugiej fazy wykopalisk staruñskich poza szcz¹tkami du¿ych ssaków znaleziono w otaczaj¹cych je i³ach liczne, dobrze zachowane szarañczaki, ¿yj¹ce wspó³czeœnie ze s³ynnym nosoro¿cem, ich opracowanie powierzono Zeunerowi. Zespó³ tych szarañczaków, obej- muj¹cy 14 gatunków zwi¹zanych obecnie ze œrodowiskiem ³¹k alpejskich lub stepu, a nie z tundr¹, umo¿liwi³ w miarê dok³adne okreœle- nie warunków klimatycznych œrodowiska, w którym ¿y³y mamuty, nosoro¿ce i inne du¿e zwierzêta znalezione w Staruni (Les Ortho- pteres des couches diluviales de Starunia; Die Orthopteren aus der diluvialen Nashorn- schicht von Starunia (polnische Karpathen)).

Kopalnym owadom, tym razem trzeciorzê- dowym, poœwiêcona by³a te¿ rozprawa habili- tacyjna Zeunera z roku 1931 (Die Insekten- fauna des Böttinger Marmors: eine systematis- che und paläobiologische Studie). W tym samym roku, w œlad za swoim mistrzem Soer- gelem, Zeuner przeniós³ siê z Wroc³awia do Freiburga, gdzie rozpocz¹³ pracê jako docent prywatny. Na horyzoncie zaczyna³y siê ju¿ jednak gromadziæ chmury – wkrótce mia³y nade- jœæ czasy, w których ¿ydowskich uczonych zacznie siê usuwaæ z niemieckich uniwer-

sytetów. Sam Zeuner ¯ydem wprawdzie nie by³, by³a natomiast ¯ydówk¹ jego ¿ona, Etta.

I w³aœnie ze wzglêdu na ni¹ oraz na starszego syna Wolfganga (m³odszy, Christopher, urodzi³ siê ju¿ w Anglii) w roku 1934 Zeuner posta- nawia opuœciæ Niemcy. W tym samym roku ukazuje siê jedna z ostatnich jego publikacji w jêzyku niemieckim poœwiêcona obszarowi zalegania martwego lodu na Górnym Œl¹sku u schy³ku przedostatniego glacja³u (Ein Toteis- gebiet der Rißeiszeit in Oberschlesien).

Przybywszy do Anglii, Zeuner pracowa³ pocz¹tkowo w brytyjskich organizacjach ¿ydowskich zajmuj¹cych siê pomoc¹ dla uchodŸ- ców. Uzyskawszy doœæ wczeœnie brytyjskie obywatelstwo, unikn¹³ problemów, jakie sta³y siê udzia³em uchodŸców z póŸniejszych lat. Ju¿

w roku 1935 zosta³ zatrudniony jako wyk³a- dowca geomorfologii w Londyñskim Instytu- cie Archeologii. Z tego samego roku pochodzi jego pierwsza publikacja w jêzyku angielskim (The Pleistocene Chronology of Central Europe).

W latach II wojny œwiatowej Zeuner pracu- je w Anti-Locust Research Centre (Centrum Badañ Przeciw Szarañczy) w South Kensing- ton, publikuje szereg prac poœwiêconych pros- toskrzyd³ym (Fossil Orthoptera Ensifera; The Orthoptera Saltatoria of Jersey, Channel Islands; The fossil Acrididae) i w roku 1942 uzyskuje na Uniwersytecie Londyñskim dok- torat. W roku 1945 publikuje przyjêt¹ z uzna- niem, wznowion¹ w roku 1959 ksi¹¿kê „The Pleistocene period: its climate, chronology and faunal successions”, rok póŸniej ukazuje siê jego kolejne, wybitne, wielokrotnie wznawiane dzie³o „Dating the Past; An Introduction to Geochronology”.

W roku 1946 Zeuner mianowany zosta³ profesorem archeologii œrodowiskowej Insty- tutu Archeologii Uniwersytetu Londyñskiego.

W dziedzinie badañ kopalnych owadów oraz w dziedzinie datowania i chronologii, zw³aszcza œrodowisk plejstoceñskich, by³ ju¿ autory- tetem o œwiatowej randze. Dziêki temu, ¿e interesowa³ siê zarówno naukami o Ziemi, jak i naukami biologicznymi, znacz¹co wp³yn¹³ na rozwój badañ czwartorzêdu jako dziedziny interdyscyplinarnej. Wi¹¿¹c astronomiczn¹ teoriê Milankowicza z obserwacjami dotycz¹- cymi wietrzenia lessu, zmian poziomu morza i sukcesji zespo³ów faunistycznych, przygoto- wa³ grunt do zaakceptowania obrazu czwarto- rzêdu jako okresu, na który z³o¿y³y siê liczne, powtarzaj¹ce siê fluktuacje klimatu.

W latach powojennych wiele podró¿owa³ i prowadzi³ zakrojone na szerok¹ skalê prace terenowe nie tylko w Europie, ale i na Bliskim Wschodzie (The identity of the camel on the Khurab Pick, Makran; Neolithic sites from the Rub Al-Khali, southern Arabia; Stone Age Ex- ploration in Jordan; The Shore-line chronolo-

FRIEDRICH EBERHARD ZEUNER

Miros³aw Syniawa (Chorzów)

FRIEDRICH EBERHARD ZEUNER

(1905-1963)

Portret z: Geologia Sudetica, vol. 31 (1998)