Przyroda Górnego Śląska, 2011, nr 64

Nr 64 ²⁰¹¹

Biuletyn Centrum Dziedzictwa Przyrody

Górnego Śląska Cena 3,00 zł

2 0 1 1 MięDzy-

Naro- Dowy

rok Lasów

lato 2011

G ó r N e G o Ś L ą s k a

w y D a w C a

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska r a D a P r o G r a M o w a Maria z. Pulinowa (Przewodnicząca)

Jan Duda (z-ca Przewodniczącego) Maciej Bakes, Joanna Chwoła, Bogdan Gieburowski,

Jan Holeksa, arkadiusz Nowak, romuald olaczek, Jolanta Prażuch, Małgorzata strzelec, Józef Świerad

k o L e G i U M r e D a k C y J N e Jerzy B. Parusel (redaktor naczelny)

Marta Duda (sekretarz redakcji) renata Bula, Jan Duda, Maria z. Pulinowa

a D r e s r e D a k C J i Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska

ul. św. Huberta 35, 40-543 katowice tel./fax: 32 209 50 08, 32 609 29 93 e-mail: redakcja@cdpgs.katowice.pl

http: //www.cdpgs.katowice.pl r e a L i z a C J a P o L i G r a F i C z N a

Verso, katowice o P r a C o w a N i e G r a F i C z N e

Joanna Chwoła

aUTor zNakU GraFiCzNeGo wyDawCy katarzyna Czerner-wieczorek Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska zostało powołane zarządzeniem Nr 204/92 wo- je wody katowickiego z dnia 15 grudnia 1992 roku do badania, dokumentowania i ochrony oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Śląska.

z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest samo- rządową jednostką budżetową, przekazaną wo- jewództwu śląskiemu rozporządzeniem Prezesa rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 r.

w s k a z ó w k i D L a a U T o r ó w Biuletyn Przyroda Górnego Śląska jest recen- zowanym czasopismem popularno-naukowym przeznaczonym do publikacji oryginalnych prac, krótkich komunikatów i artykułów przeglądo- wych o przyrodzie Górnego Śląska – jej bogactwie i różnorodności, stratach, zagrożeniach, ochro- nie i kształtowaniu, strukturze i funkcjonowaniu, a ta kże o jej badaczach, miłośnikach i nauczycie- lach oraz postawach człowieka wobec przyrody.

Przyjmujemy teksty oryginalne, o objętości 1-4 stron standardowego formatu. zdjęcia przyjmuje- my w postaci analogowej lub cyfrowej (minimalny rozmiar 10 x 15 cm i rozdzielczość 300 dpi). ilustra- cje prosimy numerować i osobno dołączyć opis.

redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania niezbędnych zmian treści artykułów bez narusza- nia zasadniczych myśli autora oraz zmiany tytułu.

Nadesłanych maszynopisów redakcja nie zwraca.

Prawa autorskie do zamieszczonych w biuletynie artykułów i zdjęć są zastrzeżone, ich reprodukcja jest możliwa jedynie za pisemną zgodą redakcji.

wydawca prosi autorów o załączenie następu- jących danych: stopień naukowy, miejsce pracy, krótki opis dorobku i zakres zainteresowań. autor otrzymuje dwa egzemplarze numeru.

w a r U N k i P r e N U M e r a T y Przyroda Górnego Śląska ukazuje się w cyklu czterech pór roku. zamówienia na prenumera- tę indywidualną i zbiorową biuletynu przyjmują Poczta Polska i kolporter. Bieżące numery można nabyć w salonach eMPik-u i kioskach rUCH-u.

sprzedaż archiwalnych i bieżących numerów pro- wadzą następujące instytucje: Muzeum Śląskie w katowicach, Muzeum Górnośląskie w Byto- miu, Muzeum Górnictwa węglowego w zabrzu, Muzeum Śląska opolskiego w opolu oraz ogród Bo ta niczny Uniwersytetu wrocławskiego we wro- cławiu. Biuletyn można także zaprenumerować w Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Ślą- ska. warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia wpłaty na konto: kredyt Bank PBi s.a. ii/o katowice, nr rach. 37150014451214400344180000. zamówio- ne egzem plarze przesyłane będą pocztą zwykłą;

można je także odebrać w biurze Centrum. Cena jednego egzemplarza wynosi 3 zł.

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska Poglądy wyrażone na łamach biuletynu są pogląda- mi autorów i niekoniecznie odzwierciedlają punkt widzenia wydawcy.

N a k Ł a D : 2000 egzemplarzy zajrzyj na stronę www.przyroda.katowice.pl

Jubileusz stacji terenowej Państwowego Instytutu Geologicznego

W czerwcu 1921 roku profesor Józef Morozewicz, pierwszy dyrektor Państwowego Instytutu Geolo- gicznego, powołuje w Dąbrowie Górniczej stację terenową do badania zasobów zagłębia węglowego.

Mimo początkowych trudności w funkcjonowaniu tej jednostki naukowej Instytutu i jej zmiennych losów, dziś obchodzimy jubileusz 90-lecia jej nieprzerwanej służby na rzecz poznania Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Oddział Górnośląski Państwowego Instytutu Geologicznego, bo taki status ma obecnie stacja terenowa, nosi imię profesora Stanisława Doktorowicza-Hrebnickiego, wybitnego geo- loga i zasłużonego kierownika stacji w początkowym okresie jej istnienia.

Pragnąc przybliżyć historię i dokonania szacownego Jubilata przygotowaliśmy specjalny numer na- szego biuletynu poświęcony w całości tej jednostce terenowej Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego. Autorami artykułów są pracownicy Oddziału Górnośląskiego w Sosnowcu, zaangażowani obecnie w działalność badawczą z zakresu geologii, hydrologii, geośrodo- wiska oraz działalność w zakresie upowszechniania wiedzy o przyrodzie nieożywionej i geoturystyki.

To oni zapoznają nas z przeszłością, jak i współczesnością a także dorobkiem na polu poznania, udo- stępniania i ochrony zasobów przyrody nieożywionej regionu Górnego Śląska.

Przedkładając ten specjalny numer Przyrody Górnego Śląska serdecznie dziękuję pracownikom Od- działu Górnośląskiego w Sosnowcu za trud przygotowania artykułów, a kierownictwu tej zasłużonej instytucji naukowo-badawczej życzę dalszej pasji i zaangażowania w poznawaniu ukrytych głęboko tajemnic Ziemi oraz podejmowaniu współczesnych wyzwań w zakresie ochrony i zrównoważonego użytkowania nieodnawialnych zasobów przyrody nieożywionej.

Jerzy Parusel Dyrektor Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska

Na wniosek Fundacji ekologicznej „silesia” prenumeratę Przyrody Górnego Śląska dla szkół w województwie śląskim dofinansował wojewódzki Fundusz ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej w katowicach

Przyroda Górnego Śląska z lato 2011 Nature of Upper silesia z summer 2011 Natur des oberschlesien z sommer 2011

3 90 lat Oddziału Górnośląskiego Pań- stwowego Instytutu Geologiczneg o (PIG) 90 years of the Upper Silesia Department of the Polish Geological Institute (PGI)

90 Jahren der Oberschlesischen Abteilung des Polnischen Geologischen Instituts (PGI)

7 Regionalne badania geologiczne Górne- go Śląska

Regional geological surveys of Upper Silesia Regionale geologische Forschungen von Oberschlesien

9 Na początku był węgiel – badania surowców mineralnyc h

At the beginning was carbon – investigations of natural resources

Am Anfang war die Kohle – Forschugen von mineralischen Rohstoffen

11 Hydrogeologia w Oddziale Górno- śląskim PIG

The hydrogeology in the PGI’s Upper Silesia Department

Hydrogeologie in die Oberschlesiche Teilung des Staatlichen Geologischen Instituts

15 Badania geośrodowiskowe w Oddziale Górnośląskim PIG Geoenvironmental investigations in the PGI’s Upper Silesia Department

Umweltgeologische Forschungen in der Oberschlesischen Abteilung von PGI

18 Geoturystyka – nauka, edukacja i rekreacja

Geotourism – the science, the education and the recreation

Geoturistik – Wissenschaft, Erzihung und Erholung

21 Szkolny konkurs geologiczny –

„zabawa” z poważną nauką w tle...

The school- geological contest – „the play” with the serious science in the background...

Geologischer Schulwettbewerb – „Spiel” mit der ernsten Wissenshaft im Hintergrund…

Pracujcie niestrudzenie dla ratowania tego, co ukochaliście. Pouczajcie o tym, że idea ochrony przyrody jest ideą na wskroś demokratyczną, gdyż chroni ona skarby przyrody dla całego społeczeństwa.

Przez poznanie i ochronę przyrody – do jej ukochania – oto nasze hasło!

Władysław Szafer (Chrońmy przyrodę ojczystą, Nr 1, 1945)

64

N a o k ł a d c e :

Jubileusz oddziału

Górnośląskiego

PiG-PiB

Proj. M. Żaba

3

tutu i składu osobowego, w czerwcu 1921 r., dyrektor J. Morozewicz podejmuje decyzję o powołaniu stacji terenowej w regionie Górnego Śląska. Po odmowie fi- nansowania jej wyposażenia przez Ministerstwo Skar- bu, dyr. Morozewicz kieruje pismo do Rady Zjazdu Przemysłowców Górniczo-Hutniczych w Dąbrowie Górniczej z prośbą o pomoc w wy posażeniu pomiesz- czeń stacji, wynajętych w Szkole Sztygarów.

W „Sprawozdaniach Polskiego Instytutu Geolo- gicznego” (T.II, z.1 i 2) za 1921 rok” zanotowano: „Dzię- ki życzliwemu poparciu finansowemu Rady Zjazdu przemysłowców górniczych została urządzona pra- cownia naukowa stacji…” a następnie: „Pozatem gro- madzono na stacji mapy i materiały kartograficzne, tudzież akta pozostałe po okupantach niemieckich, a dotyczące zdjęć geologicznych w zagłębiu i jego oko- licach…”. I dalej: „Wreszcie zebrano wielką ilość pla- nów kopalnianych, profilów i okazów, ilu strujących budowę naszego karbonu produktywnego”.

W organizację stacji w pierwszych latach najwięcej starań włożył geolog Arnold Sarjusz-Ma ko- wski. W kolejnym nu - me rze Przeglądu Gór- ni czo-Hutniczego znaj- du jemy informację z działalności Rady Zjaz- du za miesiąc lipiec 1921 r., gdzie przedstawiono prośbę A. Sarjusza-Ma- kowskiego skierowaną do Rady Zjazdu.

Początki stacji geologicznej w regionie górnośląskim

Historia Oddziału Górnośląskiego rozpoczyna się wkrótce po powstaniu Państwowego Instytutu Geo- logicznego, którego otwarcia dokonano w dniu 7 maja 1919 r. Na dyrektora instytutu, liczącego wówczas 31 pracowników naukowych, powołano prof. Józefa Morozewicza. W lutym 1921 roku zatwierdzono sta- tut Instytutu, a w nim znalazł się zapis: Art. 2. „Pań- stwowy Instytut Geologiczny należy organizacyjnie do Ministerstwa Przemysłu i Handlu, podlega władzy Ministra Przemysłu i Handlu i ma siedzibę w Warsza- wie. W miarę potrzeby mogą być tworzone podległe Instytutowi stacje geologiczne.”

Potrzebę prowadzenia prac geologicznych w na szym regionie wyrażono już we wniosku o powołanie Insty- tutu: „Rzadko który obszar na kuli ziemskiej posiada taką rozmaitość bogactwa przyrody jak Polska. Cho- dzi o planowe przetwarzanie tych darów przyrody.

Podstawą tego może być tylko odpowiednio uposażo- ny instytut geologiczny.

Będziemy musieli się rychło zająć zagłębiem węglowym i zbadać wszelkie własności fi- zyczne nasze go węgla;

to samo dotyczy nafty, badań naszej rudy żela- znej, manganu, soli po- tasowych, żup sol nych”

(poseł Radziszewski).

Po zatwierdzeniu sta-

Należy podkreślić, że decyzja Rady była bardzo mą- dra, ale równocześnie niezwykle trudna, ponieważ był to okres bezpośrednio po zakończeniu III Powstania Śląskiego, jeszcze bardzo niepewny dla regionu gór- nośląskiego, a szczególnie dla obecności w nim Polski.

Zarazem było to w okresie kształtowania się nowego podziału Górnego Śląska.

Początkowo pracownicy mieli trudności z za- pewnieniem stabilnego funkcjonowania stacji (brak stałych pracowników w stacji oraz brak stałego do- pływu środków finansowych na jej funkcjonowanie)

z 6 4 z l at o 2 0 1 1

90 lat oddziału Górnośląskiego

Państwowego instytutu Geologicznego

g Janusz Jureczka g Lidia razowska-Jaworek

Dąbrowa Górnicza – lata trzydzieste XX w., w głębi po prawej gmachy szkoły Górniczej, w której mieściła się przedwojenna siedziba stacji Terenowej PiG (fot. st. Doktorowicz-Hrebnicki)

Budynek „sztygarki” z okresu i wojny światowej na widokówce

stanisław Doktorowicz-Hrebnicki – lata trzydzieste XX w.

(zdjęcie ze zbiorów PiG)

4

względem geologicznym otworów rejonu dąbrowskie- go. Materiałów tych użyto do zasypywania nierówno- ści plantowanego terenu. Całkowicie zginęła bibliote- ka stacji, zwierająca wiele unikatowych wydawnictw sprzed 1914 r. Zniszczone także zostały inne materiały faktograficzne, w tym znaczna część przygotowanych arkuszy map geologicznych zagłębia węglowego.

Czeladź – wczesny okres powojenny (1945- 1960) Po zakończeniu działań wojennych, wiosną 1945 roku, Doktorowicz-Hrebnicki i Bocheński rozpoczęli starania reaktywujące działalność Instytutu w Gór- nośląskim Zagłębiu Węglowym, którego obszar w gra nicach Polski został powiększony o dawną część niemiecką w rejonie Gliwic, Zabrza i Bytomia. Efek- tem tych działań było uzyskanie w lipcu 1945 r. lokali w budynkach kopalni „Saturn” w Czeladzi, w których rozpoczęto organizację Stacji Terenowej. Kierowni- kiem Stacji zostaje Józef Krzyżkiewicz. Prace Stacji praktycznie ruszają w 1946 r., początkowo zatrudnio- nych jest 6 osób, pośród nich Anatol Zieliński, który zostaje zastępcą kierownika Stacji i pełni tę funkcję przez następne prawie 30 lat. W pierwszych latach sław, Gorzyczki, Brzeszcze, Oświęcim i Orzesze.

Wynikiem wykonanych badań było opublikowanie przez Stefana Czarnockiego w 1935 r. monografii za- głębia węglowego, w której przedstawiono szczegóło- wą stratygrafię utworów karbonu, a także ich podłoża i nadkładu, tektonikę, charakterystykę jakości węgli (wykorzystując w tym celu po raz pierwszy badania petrograficzne), warunki hydrogeologiczne, a także ocenę zasobów węgla kamiennego. W tym samym czasie Doktorowicz-Hrebnicki opublikował arkusz Grodziec wraz z objaśnieniami, gdzie podał budowę geologiczną regionu dąbrowskiego i stosowany do dzisiaj podział stratygraficzny karbonu wschodniej części GZW. Do czasów obecnych arkusz ten stanowi wzorzec sumiennej i precyzyjnej pracy kartograficz- nej.

W ostatnich latach przed wybuchem wojny powstał projekt powiększenia Stacji i rozszerzenia zakresu wy- konywanych prac geologicznych. W tym celu uzyska- no nowy, obszerny budynek w Katowicach-Brynowie, po stacji nadawczej Katowickiego Radia. Dalsze dzia- łania w tym kierunku przekreślił wybuch wojny.

Lata wojny (1939-1945)

Podczas wojny badaniami Instytutu pod zarządem niemieckim objęta była tylko niewielka wschodnia część zagłębia w r ejonie Krzeszowic i Alwerni, znaj- dująca się w Generalnej Guberni. Na tym obszarze pracowali Dok torowicz-Hrebnicki i Tadeusz Bocheń- ski (późniejszy profesor AGH, wybitny paleobotanik).

Z kolei we włączonym do Rzeszy rejonie dąbrowskim funkcjonowało w Sosnowcu Biuro Geologiczne To- warzystwa Górniczo-Przemysłowego „Saturn” (prze- jętego przez niemiecki koncern Preussag), w którym byli zatrudnieni Józef Krzyżkiewicz i Edward Ciuk (późniejszy profesor PIG, wybitny badacz węgli bru- natnych). To właśnie oni w momencie wycofywania się okupanta zabezpieczyli znaczną ilość materiałów geologicznych, głównie z otworów wiertniczych. Po- tężne straty materialne poniosła natomiast Stacja Terenowa w Dąbrowie Górniczej. Prawie w całości zaginęły zbiory okazów Doktorowicza-Hrebnickiego, Czarnockiego i Krzyżkiewicza zebrane z kartowanych terenów zagłębia. Całkowitej likwidacji uległ ogrom- ny materiał rdzeniowy z najbardziej ciekawych pod i dopiero w lutym 1923 roku, po wyznaczeniu stałych

pracowników stacji, pod kierownictwem S. Doktoro- wicz-Hrebnickiego oraz przyznaniu środków na dzia- łanie przez Radę Zjazdu, stacja rozpoczęła regularną i dynamiczną działalność. Wtedy rozpoczęły się in- tensywne prace nad kartowaniem geologicznym Górnego Śląska. Niemniej jednak, czas od czerwca 1921 r. do lutego 1923 r. był bardzo ważny dla sta- cji, ponieważ poza pracą merytoryczną był to okres wielkich wysiłków włożonych przez jej pracowników w powstanie i wyposażenie stacji.

Dąbrowa Górnicza – okres międzywojenny (1921-1939)

Przedwojenna historia założonej w Dąbrowie Górniczej terenowej placówki Państwowego Instytut Geologicznego jest nieodłącznie związana z dzia- łalnością Stanisława Doktorowicza-Hrebnickiego, wybitnego geologa o złożonej biografii, charakte- rystycznej dla ówczesnych lat. Urodzony w 1888 r.

w Petersburgu, tam ukończył w 1912 r. studia geo- logiczne w Instytucie Górniczym, przez następne 10 lat prowadził złożowe prace poszukiwawcze na Syberii (głównie na Zabajkalu). Po ich zakończeniu w 1922 r. przyjechał do Polski i zaraz po zatrudnieniu w Instytucie został oddelegowany do pracy w Zagłę- biu Węglowym. W zagłębiu był to czas ustalenia po powstaniach śląskich (1919-1921) nowych granic pań- stwowych, co skutkowało postawieniem przed Pań- stwowym Instytutem Geologicznym, pilnych zadań z zakresu kartografii geologicznej i bilansu zasobów surowców mineralnych, szczególnie węgla kamien- nego. Zadania te między innymi realizowane były w utworzonej w Dąbrowie Górniczej Stacji Tereno- wej.

W 1923 r. kierownictwo Stacji obejmuje Stanisław Doktorowicz-Hrebnicki i rozpoczyna prace zwią- zane z wykonaniem mapy szczegółowej Polskiego Zagłębia Węglowego w skali 1:25000. Razem z nim prace kartograficzne wykonują Arnold Makowski, Stefan Czarnocki (naczelnik Wydziału Węglowe- go PIG, później profesor AGH) i Feliks Rutkowski;

w zakresie prac technicznych współpracuje z nimi Józef Krzyżkiewicz. Prace kartograficzne trwają nie- przerwanie do września 1939 roku. Objęte nimi były arkusze: Grodziec, Gołonóg, Wielki Chełm, Maczki, Bukowno, Chrzanów, Stary Bieruń, Lędziny, Wodzi-

z 6 4 z l at o 2 0 1 1

Prośba o pomoc w wyposażeniu pomieszczeń stacji zamieszczona w sprawozdaniu rady zjazdu Przemysłowców Górniczo-Hut- niczych za czerwiec 1921 roku (Przegląd Górniczo-Hutniczy, nr 8, 1921)

kolejna prośba skierowana do rady zjazdu Przemysło- wców Górniczo-Hutniczych (Przegląd Górniczo-Hutniczy, nr 9, 1921)

strona tytułowa monografii stefana Czarnockiego „Polskie

zagłębie węglowe” z 1935 r.

nano ponad 200 opracowań i ekspertyz naukowych. Pod koniec lat pięćdziesiątych Doktorowicz-Hrebnicki, który w tym cza- sie, już jako profesor, pracuje w Instytucie w Warszawie, publikuje pierwsze części

„Mapy geologicznej Górnośląskiego Zagłę- bia Węglowego” w skali 1:100000 (do 1968 r.

zostanie wydanych 7 arkuszy tematycznych tej mapy, wszechstronnie prezentujących budowę geologiczną zagłębia).

Przyrost kadry i rozwój wykonywanych badań powoduje kolejną zmianę lokalizacji stacji.

W dotychczasowych po- mieszczeniach w Czeladzi zaczynało brakować miej- sca dla gromadzonych zbiorów oraz wykony- wanych prac laboratoryj- nych. Ro związaniem było wybudowanie nowego, w pełni dostosowanego do nowoczesnych wyma- gań budynku. Działania w tym kierunku pod- jęto w drugiej połowie lat pięćdziesiątych; uzy- skano teren na obszarze Sosnowca i rozpoczęto budowę nowego obiek- tu, zakończoną w 1960 r.

W styczniu 1961 r. rozpo- częła się przeprowadzka do nowego gmachu, któ- rego część została prze- znaczona na mieszkania dla pracowników Stacji.

Oddany do użytku 50 lat temu gmach pełni swą funk- cję do dziś.

sosnowiec (od 1961)

Początek lat sześćdziesiątych kończy okres bu- dowania podstawowego trzonu kadry meryto- rycznej Stacji. Grono pracowników zasilają wtedy między innymi Sonia Jachowicz (później profesor, paleobotanik) i Adam Kotas (w następnych dziesię- cioleciach główny kontynuator badań i prac Doktoro- wicza-Hrebnickiego). W połowie lat sześćdziesiątych (1 ma ja 1965 r.) Stacja Górnośląska zostaje przemia- nowana na Oddział Górnośląski, w którego strukturze powstają dwa zakłady: Zakład Geologii Górnego Śląska i Zakład Złóż Węgli Kamiennych. Ten podział pionu me- rytorycznego na dwa zakłady, z różnymi modyfikacjami ich nazw, utrzymał się przez następne 40 lat.

Lata sześćdziesiąte i pierwsza poło wa lat siedemdziesiątych to w życiu Oddzia- łu przede wszystkim poszukiwanie i do- ku mentowanie złóż węgla kamiennego w Gór nośląskim (GZW) i Lubelskim Za- głębiu Węglowym (LZW) oraz związane funkcjonowania Stacji następują różne modyfikacje

jej formalnej nazwy, w 1949 r. pojawia się nazwa Stacja Górnośląska i określenie „Górnośląska” już na trwale zostaje w nazwie placówki, która później zmienia się w Oddział Górnośląski.

W początkowej działalności Stacji kontynuowano prace kartograficzne prowadzone przez i pod nad- zorem Doktorowicza-Hrebnickiego. Największym jednak osiągnięciem w tym czasie było opracowanie w latach 1945-1947 przez Doktorowicza-Hrebnickiego i Bocheńskiego podziału stratygraficznego karbonu opartego o liczbową nomenklaturę pokładów wę gla i wprowadzenie jednolitej

numeracji po kładów wę- gla w górnictwie. Podział ten i nume racja jest stoso- wany w GZW do dziś.

Znaczny rozwój osobo- wy i merytoryczny Stacji przypada na lata pięć- dziesiąte. Zatrudnio nych zostaje szereg no wych pra cowników, któ rych pó - źniejsza wieloletnia pra- ca na trwale zapisze się w historii badań geolo- gicznych, mię dzy in nymi:

Zdzisław Dembowski (pó- źniej wieloletni kierownik Stacji i Oddziału, następ- nie prezes Centralnego Urzędu Geologii), Alek- sander Jachowicz (póź- niej profesor, założyciel i dziekan Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu

Ślą skiego, paleobotanik), Stanisław Siedlecki (później profesor, wybitny geolog, światowej sławy polarnik), Karol Bojkowski (później profesor, paleozoolog), Sta- nisław Bukowy (później profesor, badacz utworów paleozoicznych), Stefan Aleksandrowicz (później pro- fesor AGH, badacz m.in. utworów trzeciorzędowych), Andrzej Różkowski (później profesor, hydrogeolog), Anatoliusz Czekaj (później długoletni dyrektor Przed- siębiorstwa Geologicznego w Katowicach), Józef Po- rzycki (później wybitny badacz Lubelskiego Zagłębia Węglowego). Stan zatrudnienia w Stacji szybko wzra- sta i w roku 1960 wynosi już 60 osób. W tym czasie zmieniają się kierownicy Stacji, którymi po Krzyżkie- wiczu zostają: Siedlecki, następnie Bojkowski, a od 1958 r. Dembowski. Zmieniała się też struktura orga- nizacyjna, obok Pracowni Map Specjalnych – kiero- wanej przez Doktorowicza-Hrebnickiego – powstały nowe pracownie w zakresie badań stratygraficznych, złożowych, hydrogeologicznych i petrograficznych.

Związane to było ze znaczącym rozszerzeniem za- kresu badań geologicznych, wykonywanych w Stacji dla regionu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i jego północno-wschodniego obrzeżenia, a także dla regionu krakowskiego, lubelskiego i świętokrzyskie- go. Łącznie w latach pięćdziesiątych w Stacji wyko-

z tym liczne prace wiertnicze. Oprócz do kumenta- cji geologi cznych, w zakresie geologii złożowej wy- konano szereg opracowań regionalnych, takich jak:

identyfikacja pokładów węgla w GZW, charaktery- styka zmian jakości węgla w GZW, charakterystyka węgli koksowych w LZW, bilanse zasobów węgla kamiennego Polski i wiele innych. Cały czas prowa- dzono także regionalne badania geologiczne oraz hydrogeologiczne. Podsumowaniem wieloletnich interdyscyplinarnych prac i badań są wydane dru- kiem monografie: karbonu lubelskiego w 1966 r.

i karbonu górnośląskiego w 1972 r. Potwierdzeniem wysokiej jakości wykonywanych prac było przyzna- nie w 1972 r. Nagrody Państwowej I Stopnia, którą otrzymał zespół pracowników Oddziału za doku- mentację złoża Łęczna, pierwszego udokumentowa- nego złoża węgla kamiennego w LZW. Pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych następuje kolejny wzrost liczebności kadry Oddzia- łu, stan zatrudnienia przekracza 100 pracowników.

Pracę podejmuje szereg osób, między innymi: Janusz Haisig, Maria Karwasiecka, Andrzej Pacholewski, Albin Zdanowski, Zbigniew Buła, z których część pracuje do dziś, stanowiąc trzon obecnej kadry me- rytorycznej Oddziału.

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych tematyka prac Oddziału była zbli- żona do podejmowanej wcześniej. W GZW rozpo- częto realizację kilkunastoletniego tematu „Badania głębokich poziomów karbonu”, w ramach którego odwiercono 24 głębokie otwory wiertnicze w nie- rozpoznanych obszarach zagłębia. Prace wiertnicze prowadzone były także w LZW oraz na obszarze pół- nocno-wschodniego obrzeżenia GZW. Prace te stają się „motorem” napędzającym badania stratygraficzne, petrograficzne, złożowe i hydrogeologiczne. Ponownie w Oddziale rozpoczynają się prace z zakresu kartogra-

Gmach stacji/oddziału tuż po wybudowaniu w 1961 r. (zdjęcie ze zbiorów PiG) Budynek kopalni „saturn” w Czeladzi, w którym w latach 1945-1960 mieściła się stacja Górnośląska (zdjęcie ze zbiorów PiG)

Prof. stanisław siedlecki (zdjęcie ze zbiorów PiG)

6

mowań wcześniejszych, długoletnich badań. W latach 1994-1999 ukazuje się szereg atlasów map GZW: geo- logiczno-strukturalny, geochemiczny, geotermiczny, petrograficzny, węglozasobności. Atlas geologiczny opracowany zostaje także dla LZW. W 1995 r. ukazuje się syntetyczne opracowanie karbonu Polski. Wydane zostały także: mapa hydrogeologiczna GZW, mono- grafie hydrogeologiczne LZW i GZW oraz syntetycz- ne opracowanie warunków hydrogeologicznych złóż rud cynkowo-ołowiowych regionu śląsko-krakow- skiego. Znaczna część z tych publikacji związana jest z XIII Międzynarodowym Kongresem Karbonu i Per- mu, który w 1995 r. Oddział organizuje w Krakowie.

Z tematyki prac Oddziału nie znikają badania złożo- we formacji węglonośnych, w tym zwłaszcza karbo- nu GZW. W latach 1989–1999 Oddział współdziałał z firmami amerykańskimi w zakresie rozpoznania i eksploatacji metanu pokładów węgla w GZW.

Kolejna dekada po milenijnym roku 2000 nie przy- nosi znaczących zmian w tematyce badawczej Od- działu, aczkolwiek wyraźnie wzrasta aktywność na- ukowa na arenie międzynarodowej. W zakresie badań formacji węglonośnych GZW rozwija się współpraca z ośrodkami w Ostrawie, ich efektem było wydanie w 2005 r. pierwszego atlasu geologiczno-złożowego obejmującego cały obszar zagłębia – jego polską i cze- ską część. Podobna współpraca dla obszaru LZW jest kontynuowana z ośrodkami ukraińskimi, a jej efektem jest opracowanie jednolitej monografii karbonu Za- fii powierzchniowej. Na uwagę zasługuje uczestnictwo

pracowników Oddziału w realizacji zagranicznych programów badawczych: w Mongolii (kartowanie geologiczne), w USA (korelacja karbońskich formacji węglonośnych) oraz w Algierii (poszukiwanie złóż wę- gla). W latach osiemdziesiątych ukazuje się drukiem kilka pozycji będących podsumowaniem wcześniej- szych, wieloletnich prac. Są to atlasy map GZW – geo- termiczny (1980 r.) i jakości węgla (1983) oraz mono- grafia karbonu LZW (1988).

Nadal zwiększa się liczebność kadry, osiągając w końcu lat siedemdziesiątych stan prawie 140 zatrud- nionych, co w dużej części wynikało z nadmiernej roz- budowy działu obsługi administracyjno-technicznej oraz z przyłączenia w 1974 r. Pracowni Geologii LZW w Lublinie. W tym okresie zachodzi szereg zmian na stanowisku kierownika Oddziału. Po odejściu w roku 1973 Zdzisława Dembowskiego funkcje kierownicze pełnią: Aleksander Jachowicz (1973-1975), Stefan Ko- tlicki (1975-1977), Andrzej Stachura (1977-1982), a na- stępnie Józef Porzycki. W 1987 r. Oddział otrzymuje imię Stanisława Doktorowicza-Hrebnickiego.

W latach dziewięćdziesiątych nastąpiło szereg po- ważnych zmian w tematyce prowadzonych badań, a także w stanie kadry Oddziału. Na początku tej dekady na emeryturę odchodzi znaczna część dłu- goletnich, zasłużonych pracowników pionu meryto- rycznego: Anna i Adam Kotasowie, Genowefa i Stefan Kotliccy, Teresa Migier, Łucja Musiał, Anna Różkow- ska, Alina Siewniak-Madej, Maria Tabor; a kilka lat później: Jadwiga Ślósarz, Halina Kmiecik, Janina Soboń-Podgórska. Ten ubytek kadrowy poprzedziła w końcu lat osiemdziesiątych czarna seria w historii Oddziału, kiedy w krótkim odstępie czasu umiera sze- reg pracowników, pośród nich: Karol Bojkowski, Bro- nisława Nurkiewicz, Maria Skupień. Przez cały okres lat dziewięćdziesiątych liczebność kadry sukcesywnie maleje. W 1993 r. ze względu na ciężką chorobę od- chodzi Józef Porzycki, nowym kierownikiem Oddzia- łu zostaje Albin Zdanowski.

Zmienia się zakres prowadzonych prac badaw- czych. Zakończony zostaje okres wierceń, ku końco- wi zmierzają prace związane z Lubelskim Zagłębiem Węglowym (od 2000 r. pracownię w Lublinie przej- muje centrala PIG w Warszawie). W znacznej mierze zmniejsza się zakres prac prowadzonych na obszarze północno-wschodniego obrzeżenia GZW, mimo że sukcesem zakończona zostaje prospekcja utworów paleozoicznych w oko- licach Myszkowa, gdzie zespół pracowników Oddziału pod kierunkiem Kazimierza Piekar- skiego udokumentował w 1993 r. złoże mie- dziowo-molibdenowo-wolfram0we. Rozwija się natomiast tematyka badań geośrodowisko- wych i hydrogeologicznych, coraz bardziej znaczącą pozycją (pod koniec lat dziewięćdzie- siątych już dominującą) jest udział w opraco- waniach map seryjnych PIG w skali 1:50000 (geologicznych, hydrogeologicznych, geologi- czno-gospodarczych, pó źniej geośrodowisko- wych). Jest to jednocześnie okres wielu podsu-

głębia Lubelskiego i Lwowsko-Wołyńskiego, wydanej w 2007 r. Współpraca z ośrodkami ukraińskimi doty- czy również badań utworów paleozoicznych podłoża Karpat. Istotne znaczenie miało tu opracowanie i wy- danie w 2008 r. atlasu geologicznego podłoża Karpat i Zapadliska Przedkarpackiego. Aktywność naukową Oddziału potwierdza zorganizowanie: 4. Europejskiej Konferencji Węglowej w Ustroniu (2000 r.), Między- narodowych Warsztatów Naukowych – „Azotany wód podziemnych Europy” w Wiśle (2002 r.), X Konferen- cji „Stratygrafia plejstocenu Polski” w Rudach (2003 r.), LXXVI Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Rudach (2005 r.) i Konferencji na- ukowej „Prekambr i paleozoik regionu krakowskie- go” w Krakowie (2010 r.). Ponadto Oddział rozwija również działalność w zakresie edukacji geologicznej, czego wyrazem są organizowane od 1999 r. coroczne konkursy plastyczne i wiedzy geologicznej (od kilku lat ogólnopolskie, o charakterze międzynarodowym) oraz liczne opracowania ścieżek geologicznych i Geo- parku Góra św. Anny.

Istotne znaczenie ma szereg zmian organizacyjnych dostosowujących Oddział do nowych zadań służby geologicznej. Z końcem 2004 r. zlikwidowano zakła- dy, a w ich miejsce powstały wpierw 4, a następnie od 2006 r. 3 pracownie: Służby Geologicznej, Służby Hydrogeologicznej i Regionalnych Badań Podstawo- wych. W 2007 r. nowym dyrektorem Oddziału zostaje Lidia Razowska-Jaworek. W 2008 r. ma miejsce dalsze uproszczenie struktury merytorycznej Oddziału na dwa piony: Państwowej Służby Geologicznej i Państwowej Służy Hydrogeologicznej, które funkcjonują do dnia dzisiejszego.

Po 90 latach istnienia górnośląska placówka Państwowego Instytutu Geologicznego, zatrud- niająca obecnie 47 pracowników, nadal wypełnia swe funkcje związane z regionem, chociaż skarb tego regionu – nazwany kiedyś „czarnym złotem”

– nie jest już główną osią prowadzonych badań.

Przyszłość wyznacza nowe zadania służbie geo- logicznej, także i te związane z górnictwem i węglem kamiennym. Ten nierozłączny związek przypomina stojąca przed gmachem Oddziału monumentalna bryła piaskowca karbońskiego, wyszukana kilkanaście lat temu w łaziskich la- sach przez pierwszego z autorów. u

Fot. J. J ur eczka

z 6 4 z l at o 2 0 1 1

Uczestnicy jednej z wycieczek Xiii Międzynarodowego kongresu karbonu i Permu z wizytą w oddziale (zdjęcie ze zbiorów PiG)

Bryła piaskowca karbońskiego przed gmachem oddziału

7

a tylko starsze osady kambryjskie rozwijały się lokalnie w warunkach lądowych. Zasięg zbiornika morskiego, który utworzył się na Brunovistulicum z początkiem kambru, ulegał w okresie późnego kambru oraz w ordo- wiku stopniowemu zawężaniu idąc od południa i po- łudniowego-wschodu na północ i północny zachód.

W wyniku tego osady ordowickie i prawdopodobnie sylurskie tworzyły się tylko w północnej i północno- -zachodniej części Brunovistulicum. W skałach ka- ledońskiego kompleksu strukturalnego oznaczono bogate zespoły mikroskamieniałości organicznych określane jako akrytarchy (Acritarcha), które stanowi- ły podstawę do określenia ich przynależności straty- graficznej (wieku). Skamieniałości dolnokambryjskich trylobitów stwierdzono tylko w skałach rozpoznanych w otworze Goczałkowice IG1.

Na przełomie syluru i dewonu (około 420–405 mln lat temu) nasiliły się ruchy tektoniczne, związane z końcowymi fazami kaledońskich procesów tekto- nicznych, które doprowadziły do ustąpienia (regresji) morza z przeważającej części obszaru Brunovistu- licum oraz do zdyslokowania (zuskokowania) i czę- regionu i określono jako blok górnośląski. Blok ten

stanowi część większej jednostki tektonicznej – zde- finiowanej jako Brunovistulicum, którą tworzy wraz z blokiem Brna położonym już na terytorium Czech.

Jednostka tektoniczna Brunovistulicum rozciąga się od okolic Brna – Wrocławia na zachodzie po Opole na północy i Kraków na południowym-wschodzie, a jej granice wyznaczają wielkoskalowe (ciągnące się na przestrzeni kilkuset kilometrów) strefy uskoko- we głęboko zakorzenione w litosferze, przeważnie o charakterze przesuwczym lub nasuwczym. Północ- ną i północno-wschodnią granicę Brunovistulicum stanowi strefa uskokowa Kraków – Lubliniec oddzie- lająca tę jednostkę od bloku małopolskiego, granicę zachodnią wyznacza strefa uskokowa (nasunięciowa) morawsko-śląska i masyw czeski, a od południa roz- łam perypieniński i Karpaty wewnętrzne.

Jednostka tektoniczna Brunovistulicum, w skład której wchodzi blok górnośląski, charakteryzuje się piętrową budową. Jej fundament tworzą prekambryj- skie (archaiczne i proterozoiczne) skały krystaliczne:

magmowe (granity, dioryty, gabra), metamorficzne (gnejsy, łupki krystaliczne, amfibolity)

oraz anchimetamorficzne – słabo prze- obrażone metamorficznie iłowce, mu- łowce, piaskowce i zlepieńce. Skały te na przestrzeni setek milionów lat – od oko- ło 2,7 mld do 540 mln lat temu – przeszły złożoną ewolucję tektoniczną i termicz- ną. Uległy silnym deformacjom fałdowym i przeobrażeniom metamorficznym. Ich wiek określono metodami radiometrycz- nymi (izotopowymi). Na prekambryj- skim fundamencie krystalicznym zalega paleozoiczna pokrywa utworzona z róż- nego wieku i typu skał osadowych. Roz- wój tej pokrywy odbywał się etapowo, w wyniku czego w jej profilu wyróżniane są dwa kompleksy strukturalne, z których starszy określany jest jako kaledoński, a młodszy jako waryscyjski.

Kaledoński kompleks strukturalny Brunovistulicum reprezentowany jest przez: iłowce, mułowce, piaskowce, zle pieńce, rzadko wapienie należące do kambru, ordowiku i syluru. Skały tego wieku osiągnięto głębokimi otworami wiertniczymi w okolicach Brna (Repu- blika Czech), między Bielsko-Białą – Go- czałkowicami a Krakowem – Olkuszem oraz w rejonie Sosnowca – Siewierza.

Wspomniane skały osadowe tworzyły się głównie w środowisku morskim,

regionalne badania geologiczne Górnego Śląska

g zbigniew Buła

J edną z dziedzin nauk geologicznych jest geologia regionalna, której celem jest określenie zasadni- czych rysów budowy geologicznej większych ob- szarów (regionów) Ziemi, zazwyczaj na tle ich ogólnej historii geologicznej.

Region górnośląski, ze względu na obecność w je go obszarze złóż węgla kamiennego (Górnośląskie Zagłę- bie Węglowe), złóż cynku i ołowiu (rejony: Bytomia, Chrzanowa, Olkusza, Zawiercia) oraz przejawów poli- metalicznej mineralizacji molibdenowo-wolframowo- miedziowej (m.in. rejon Myszkowa), był przedmiotem zakrojonej na szeroką skalę, wieloletniej prospekcji geologicznej, szczególnie zintensyfikowanej w II po- łowie XX wieku. Prace geologiczne – obejmujące wykonanie otworów wiertniczych i robót górniczych – przeprowadzone w ramach poszukiwania, rozpo- znania i eksploatacji w/w kopalin użytecznych oraz pojedyncze głębokie otwory wiertnicze osiągające podłoże Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, dostar- czyły bogatego materiału badawczego w postaci pró- bek skał. Badania tych skał, przeprowadzone różnymi metodami stosowanymi w naukach geologicznych, pozwoliły na określenie ich wieku oraz genezy. Na ich podstawie ustalono, że w regionie górnośląskim występują skały, które tworzyły się w różnych erach i okresach wyróżnianych w dziejach Ziemi. Udoku- mentowano tu obecność skał: prekambryjskich, pale- ozoicznych, mezozoicznych oraz kenozoicznych.

Poznanie wieku i genezy skał występujących w ob- szarze Górnego Śląska stworzyło z kolei podstawy do określenia ogólnych rysów jego regionalnej budowy geologicznej. W Oddziale Górnośląskim Państwowe- go Instytutu Geologicznego tą problematyką zajmo- wali się Stanisław Bukowy i Adam Kotas, a obecnie:

Zbigniew Buła, Monika Jachowicz-Zdanowska i Ry- szard Habryn. Cechy budowy geologicznej regionu górnośląskiego przedstawiono w licznych artykułach i pracach monograficznych, opublikowanych na prze- strzeni ostatnich 50 lat przez wielu autorów w różnych periodykach geologicznych, zarówno krajowych jak i zagranicznych. Do ważniejszych, w pełni ujmujących aktualny stan wiedzy o budowie geologicznej regionu górnośląskiego, należą prace i artykuły autorstwa:

Z. Buły (2000); Z. Buły i J. Żaby (2005); Z. Buły, J. Żaby i R. Habryna (2008). Kartograficzny obraz budowy geologicznej prekambru i paleozoiku w obszarze Gór- nego Śląska przedstawiono na mapach geologicznych zawartych w atlasach opracowanych pod redakcją J. Jureczki (2005) oraz Z. Buły i R. Habryna (2008).

W wyniku dotychczas przeprowadzonych badań geologicznych ustalono, że region górnośląski usy- tuowany jest w obrębie jednostki geologicznej (tek- tonicznej), której nazwę odniesiono właśnie do tego

z 6 4 z l at o 2 0 1 1

Profil stratygraficzny podłoża skalnego obszaru Górnego Śląska

8

wych. W iłowcach i mułowcach często spotykane są skamieliny i zwęgliny fragmentów roślin karbońskich oraz ich systemów korzeniowych, a także skamienia- łości fauny słodkowodnej – małży. Najmłodsze osady karbońskie występujące na Brunovistulicum repre- zentowane są przez piaskowce, zlepieńce i mułowce zaliczane do stefanu i określane jako arkoza kwaczal- ska. Występują one lokalnie w rejonie Chrzanowa.

Na przełomie karbonu i permu (około 300 mln lat temu) na Brunovistulicum nasiliły się ruchy tekto- niczne związane z końcowym etapem waryscyjskich procesów tektonicznych. Najsilniej zamanifestowały się one w części zachodniej tej jednostki tektonicznej, gdzie skały karbońskie, dewońskie i starsze zostały sfałdowane i wzajemnie na siebie ponasuwane oraz – już we wczesnym turneju, a w części południowej

i wschodniej dopiero w późnym wizenie i zakończyła się na początku wczesnego namuru. Wyraźne oznaki wycofywania się (regresji) morza z obszaru Bruno- vistulicum zaznaczają się we wczesnym namurze.

Wówczas zapoczątkowana została depozycja lądo- wych osadów węglonośnych (zawierających pokłady węgla), które rozwijały się do końca westfalu w części wschodniej Brunovistulicum, w obrębie bloku gór- nośląskiego. Osady te tworzą jednostkę geologiczno- -złożową określaną mianem Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Reprezentujące profil osadów węglono- śnych: pokłady węgla, łupki węglowe, iłowce, mułow- ce, piaskowce i zlepieńce powstały w: torfowiskach i bagnach, jeziorach, korytach rzek, równiach zalewo- ściowego zerodowania skał tworzących wówczas tę

jednostkę geologiczną.

Morze wkracza ponownie na Brunovistulicum w późnym dewonie dolnym, obejmując swym zasię- giem niemal cały obszar tej jednostki tektonicznej, za wyjątkiem jej skrajnie południowej części (między Brnem a Bielsko-Białą). W utworzonym tu basenie sedymentacyjnym w dewonie i karbonie rozwijały się osady reprezentujące waryscyjski kompleks struk- turalny. W dewonie zaznacza się wyraźnie zróżnico- wanie środowiska sedymentacji osadów. W części północno-zachodniej Brunovistulicum, w głębszych strefach zbiornika morskiego, osadzały się piaskowce, mułowce i iłowce, którym towarzyszą skały magmowe, stanowiące przejaw rozwijającego się wówczas wulka- nizmu. W tym samym czasie i okresie późniejszym – karbonie dolnym (turneju i wczesnym wizenie) – w południowej i wschodniej części Brunovistulicum, w przybrzeżnych i szelfowych strefach zbiornika mor- skiego osadzały się wapienie, dolomity i margle zawie- rające skamieniałości fauny morskiej: ramieniono- gów, małży, korali oraz mikroszczątków organicznych – konodontów o znaczeniu stratygraficznym. We wczesnym karbonie na Brunovistulicum rozwinęła się sedymentacja osadów o charakterze fliszowym, okre- ślanych również jako kulm. Osady te reprezentowane są przez powtarzające się rytmicznie pakiety skał pia- skowcowo-iłowcowo-mułowcowych, zawierających skamieniałości fauny morskiej – głównie ramieniono- gów i małży. Ich sedymentacja rozpoczęła się najwcze-

śniej w północno-zachodniej części Brunovistulicum u ^{s. 14}

z 6 4 z l at o 2 0 1 1

schemat podziału tektonicznego Brunovistulicum i bloku małopolskiego

schematyczna mapa geologiczna paleozoiku oraz prekambru Brunovistulicum i południowo-zachodniej części bloku małopolskiego – odkryta po karbon

9

Z wykonanych prac wynika, że część kopalń została zlikwidowana przedwcześnie (m.in.: „Dębieńsko”,

„Żory”, „Morcinek” i „Jan Kanty”), co potwierdza re- aktywacja niektórych z nich. Ponadto oszacowano zasoby perspektywiczne węgla kamiennego poza ob- szarami istniejących złóż. Było to pierwsze obliczenie tego rodzaju potencjalnych zasobów, uwzględniające współczesne kryteria bilansowości oraz technolo- giczne możliwości podziemnej eksploatacji węgla ka- miennego. Wyniki wymienionych prac mają istotne znaczenie z punktu widzenia polityki energetycznej państwa i są wykorzystywane przez właściwe agendy rządowe oraz podmioty gospodarcze prowadzące eks- ploatację węgla.

Przedstawiony zakres prac nie wyczerpuje tematy- ki badawczej związanej z węglem kamiennym; między innymi nadal – chociaż w mniejszym stopniu – wy- konywane są prace o charakterze dokumentacyjnym lub eksperckim, dotyczące poszczególnych złóż węgla.

Wykonywane są także prace z pogranicza geologii su- rowcowej i środowiskowej. Ich przykładem jest in- wentaryzacja płytkiej i powierzchniowej eksploatacji węgla kamiennego w GZW, mająca istotne znaczenie z punktu widzenia ochrony powierzchni ziemi. Obsza- ry płytkiej eksploatacji zajmują tu znaczną powierzch- nię (ok. 175 km

) i często są sytuowane na terenach silnie zurbanizowanych, gdzie stanowią poważne za- grożenie dla infrastruktury powierzchniowej.

Metan pokładów węgla

Z pokładami węgla kamiennego często współwy- stępuje metan, który przez dziesięciolecia postrze- gany był głównie jako zagrożenie dla eksploatacji.

Od dwudziestu kilku lat metan pokładów węgla jest uznawany również jako ważny surowiec energetycz- ny, aczkolwiek do tej pory niemal nie wykorzysty- wany. Pierwsze szacunkowe obliczenia jego zasobów w polskich zagłębiach węglowych wykonano w Od- dziale Górnośląskim na początku lat 90. ubiegłego wieku. Od tej pory prowadzone są liczne prace ba- dawcze związane z tym surowcem, zarówno o cha- rakterze naukowym, jak i utylitarnym, połączone z poszukiwaniem i dokumentowaniem złóż oraz obliczeniem zasobów. Udokumentowane bilansowe między innymi opracowanie szeregu specjalistycz-

nych atlasów map GZW i LZW, w tym pierwszego w historii badań GZW atlasu geologiczno-złożowego, obejmującego cały obszar zagłębia – jego polską i cze- ską część.

Z utylitarnego punktu widzenia istotne znaczenie mają badania wystarczalności bazy zasobowej węgla kamiennego, a także problematyka ochrony złóż tego surowca. Obecnie w 141 złożach posiadamy ponad 44 mld ton zasobów bilansowych węgla kamiennego, w tym blisko 35 mld ton w GZW. Wydaje się, że przy obecnym wydobyciu (około 70 mln ton rocznie), zaso- by te wystarczą na setki lat, nawet zakładając znaczą- cy wzrost wielkości wydobycia. Nic bardziej mylnego!

Ilość zasobów przemysłowych, które faktycznie są przedmiotem eksploatacji jest dziesięciokrotnie niż- sza i dla części kopalń zapewnia wydobycie najwyżej na kilkanaście lat.

Obecnie mamy 31 kopalń węgla kamiennego (w tym jedną w LZW), nie licząc jednej kopalni w budo- wie i jednej w trakcie reaktywacji. W przyszłości ko- nieczna będzie rozbudowa części kopalń oraz budowa nowych. Z tych powodów w ostatnich latach prze- prowadzono szereg szczegółowych analiz bazy zaso- bowej poszczególnych kopalń oraz

dokonano weryfikacji ich zasobów przemysłowych. Ustalono opty- malną ilość zasobów możliwych do wydobycia oraz przedstawiono sza- cunkową ocenę ich wystarczalno- ści. Wykonane analizy wykazały, że w perspektywie kilkunastu lat zaso- by węgla kamiennego złóż eksplo- atowanych będą istotną barierą dla rozwoju energetyki opartej na tym surowcu. Dlatego podjęto również prace studialne nad zasobami prze- mysłowymi w złożach do tej pory nieeksploatowanych. Przedmio- tem badań w kontekście potencjal- nych zasobów przemysłowych były również złoża kopalń zamkniętych.

Na początku był węgiel -

badania surowców mineralnych

g Janusz Jureczka

Początki prac złożowych

Dziesiątki lat, niemal wiek cały, upłynęły od cza- su, gdy podjęto decyzję o usytuowaniu zamiejscowej placówki Państwowego Instytut Geologicznego na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, zwa- nego wówczas Polskim Zagłębiem Węglowym. Dla odrodzonego Państwa Polskiego ten silnie uprzemy- słowiony region z rozwiniętym górnictwem węgla ka- miennego miał podstawowe znaczenie gospodarcze.

Obszar zagłębia, scalony z trzech części, które do 1914 r. funkcjonowały w odrębnych organizmach pań- stwowych – Rosji, Niemiec i Austro-Węgier, wymagał podjęcia pilnych prac geologicznych z zakresu karto- grafii powierzchniowej i bilansu zasobów surowców naturalnych. Obok węgla kamiennego występowały tu między innymi: rudy cynku i ołowiu (praktycznie jedyny rejon występowania w Polsce), rudy żelaza (dzisiaj już tylko o znaczeniu historycznym), cenne rodzaje dolomitów wykorzystywane w hutnictwie, wapienie i margle dla przemysłu cementowego, ben- tonity i glinki ogniotrwałe (obecnie również o znacze- niu historycznym), piaski formierskie, a także szereg innych bardziej pospolitych kopalin (kamienie drogo- we i budowlane, kruszywa naturalne, surowce ilaste ceramiki budowlanej). Najważniejszy był jednak wę- giel kamienny. I właśnie węgiel kamienny był główną osią badań zarówno niewielkiej, przedwojennej Stacji Terenowej PIG w Dąbrowie Górniczej, jak i rozwija- jącego się w okresie powojennym Oddziału Górno- śląskiego PIG w Sosnowcu. Z czasem badaniami złóż węgla kamiennego, obok Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (GZW), objęto również Lubelskie Zagłę- bie Węglowe (LZW).

węgiel kamienny

Obecnie nie prowadzi się już poszukiwań doku- mentujących nowe złoża węgla kamiennego, aczkol- wiek tematyka badawcza związana z tym surowcem nadal stanowi istotną część prac Oddziału Górno- śląskiego. Prace te obejmują szerokie spektrum re- gionalnych badań złożowych, zarówno w aspektach naukowych, jak i utylitarnych, a także łączących te dwa kierunki badań. Przykładem takich działań jest

z 6 4 z l at o 2 0 1 1

kopalnie węgla kamiennego w Górnośląskim zagłębiu węglowym

odkrywkowa kopalnia węgla kamiennego „Paryż” w Dąbrowie Górniczej – lata trzydzieste XX w. (fot. st. Doktorowicz-Hrebnicki)

10

Istotne znaczenie ma opracowanie dokładnych map geologiczno-strukturalnych utworów paleozoicznych obszarów perspektywicznych dla tych rud. Między in- nymi na podstawie badań geochemicznych wykona- no ocenę możliwości występowania polimetaliczne- go złoża w utworach paleozoicznych rejonu Mysłowa w gminie Koziegłowy. Stwierdzone przejawy mine- ralizacji wykazują podobieństwo do mineralizacji porfirowych złóż rud miedzi. Analogiczne badania wykonano także dla rejonu Doliny Będkowskiej.

W ich wyniku stwierdzono anomalie geochemiczne podobne do anomalii występujących w otoczeniu złoża Myszków. Badania geochemiczno-petrogra- ficznych możliwości występowania złoża porfirowe- go wykonano również dla rejonów Cianowic (na pół- noc od Krakowa) oraz Nowej Wsi Żareckiej (okolice Myszkowa). W obu przypadkach potwierdzono moż- liwość wystąpienia mineralizacji typu porfirowego.

Potencjalne możliwości wystąpienia rud polimetalicz- zasoby metanu w GZW wynoszą 90 mld m

, a zaso-

by perspektywiczne poza obszarami złóż ok. 106 mld m

. Porównując te wielkości z rocznym zużyciem gazu ziemnego w Polsce (ok. 14 mld m

) łatwo ocenić waż- ność tego surowca dla gospodarki i bezpieczeństwa energetycznego kraju.

W ostatnich latach w Oddziale dla złóż metanu pokładów węgla wykonano szereg opracowań związa- nych z weryfikacją bazy zasobowej w polskich zagłę- biach węglowych, w tym – mapy zalegania pokładów metanowych oraz mapy średniej metanonośności poszczególnych grup pokładów. Część tych prac była związana z przygotowaniem materiałów kon- cesyjnych przez Ministerstwo Środowiska dla firm prowadzących prace poszukiwawczo-rozpoznawcze.

Podstawowe znaczenie miało też wykonanie komple- mentarnego opracowania dotyczącego oszacowania zasobów perspektywicznych. Ponadto wykonano kil- kanaście projektów prac geologicznych na poszuki- wanie i rozpoznawanie złóż oraz innych opracowań

i ekspertyz geologiczno-złożowych, w tym także dla oceny możliwości zastosowania wierceń horyzon- talnych. Wykonane ekspertyzy geologiczno-złożowe były podstawą do uzyskania optymalnej lokalizacji otworów wiertniczych i przeprowadzenia testów otworowych umożliwiających ocenę produktywności formacji węglonośnych.

rudy polimetaliczne

W pierwszej połowie lat 90. XX wieku sukcesem zakończyły się prowadzone przez Oddział wieloletnie prace poszukiwawcze za złożami rud polimetalicz- nych na obszarze północno-wschodniego obrzeżenia GZW. W okolicach Myszkowa zostało udokumento- wane niezwykle cenne i unikatowe (jedyne w Polsce) złoże miedziowo-molibdenowo-wolframowe o zaso- bach 551 mln ton. Do czasów obecnych trwają dalsze prace związane z określeniem możliwości występo- wania kolejnych złóż tego typu. Prace te mają głównie charakter analityczny, a ich podstawą jest uzyskany w trakcie wcześniejszych wierceń materiał skalny.

nych występują również w innych rejonach północno- -wschodniego obrzeżenia GZW – Żarek i Pilicy.

Przyszłość nadal z węglem, czy bez kopalń?

Bez wątpienia węgiel kamienny pozostanie pod- stawowym nośnikiem energii w Polsce, przynajmniej w perspektywie nadchodzących 20-25 lat. Dla zrów- noważenia krajowego popytu i podaży na ten su- rowiec konieczne będą dalsze prace związane ze zwiększeniem jego bazy zasobowej, w tym głównie w zakresie zasobów o znaczeniu przemysłowym.

Szczególnie istotne jest zbadanie możliwości przedłu- żenia żywotności części kopalń, poprzez poszerzenie ich bazy zasobowej o pokłady zalegające poniżej głę- bokości dokumentowania lub w sąsiedztwie eksplo- atowanych złóż. Innym rozwiązaniem jest budowa nowych kopalń węgla kamiennego lub otwieranie niektórych kopalń zlikwidowanych. Pilną potrzebą jest tu opracowanie wielokryterialnej waloryzacji złóż i obszarów perspektywicznych węgla kamiennego u ^{s. 14}

z 6 4 z l at o 2 0 1 1

Mapa geologiczna karbonu polskiej i czeskiej części Górnośląskiego zagłębia węglowego

Mapa głębokości zalegania stropu strefy pokładów metano- wych w centralnej części Górnosląskiego zagłębia węglowe- go

rejony perspektywiczne dla rud miedziowo-molibdenowo-wolframicznych

11

w których wykonywane są pomiary, obserwacje i ba- dania hydrogeologiczne wód podziemnych. Obecnie sieć obejmuje 70 punktów badawczych.

W ramach działalności PSH funkcjonuje ró- wnież Zespół ds. badań zasięgów zanieczyszczeń zaistniałych w wyniku zdarzeń incydentalnych, awarii lub katastrof. Prace tego zespołu są także prowa- dzone w naszym regionie. Latem 2010 r. zespół ten wykonywał interwencyjne badania zdarzenia, po zgłoszeniu potencjalnego zanieczyszczenia wód podziemnych w okolicy Choronia (k. Częstochowy) z powodu składowania pojemników z substancjami chemicznymi w nieczynnym wyrobisku wapienia.

W wyniku prowadzonych badań stwierdzono mo- żliwość pojawienia się zanieczyszczeń wód w stud- niach gospodarskich w okresie kilku miesięcy od zdarzenia. Z końcem roku okazało się, że rzeczywiście nastąpiło zanieczyszczenie wód w jednej z okolicznych studni, o czym szeroko informowała lokalna prasa.

kartografia hydrogeologiczna

Kolejnym, i zarazem jednym z najważniejszych cyklicznych zadań hydrogeologów w Oddziale jest wykonywanie, nadzór i koordynacja map hydrogeo- logicznych. Od kilkunastu lat realizowana jest Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50000, która jest seryjną mapą tematyczną sporządzoną w cięciu arkuszowym. Zawiera komputerową bazę danych (GIS) z informacją przestrzenną i opisową dotyczącą warunków występowania i właściwości hydrogeolo- gicznych poziomów wodonośnych. W Oddziale wykonano 80 arkuszy, przede wszystkim z rejonu Górnego Śląska i obszarów przyległych. Baza GIS Mapy hydrogeologicznej Polski składa się z trzech warstw informacyjnych:

• Mapy hydrogeologicznej Polski głównych użytkowych poziomów wodonośnych, która przed- stawia zasięg występowania jednostek hydrogeologi- nie, warto tu wspomnieć publikację: „Problemy hy-

drogeologiczne Górnośląskiego Zagłębia Węglowego”

(G. Kotlickiej, J. Pałysa i A. Różkowskiego) z 1964 r.

Prace J. Pałysa „O genezie solanek w górnym karbonie na Górnym Śląsku”(1966) i „Pochodzenie słonych wód w karbonie ważniejszych zagłębi węglowych Europy na tle ich geologicznego rozwoju” (1971) przedstawiły niezwykle dokładnie hipotezy dotyczące powstania solanek, których prawidłowość została potwierdzona przez specjalistyczne badania składu izotopowego wód dopiero w ostatnim dziesięcioleciu. Badania hydro- geologiczne prowadzone w Oddziale Górnośląskim od lat 80. ubiegłego wieku można podzielić na dwa rodzaje: działalność służby hydrogeologicznej oraz prace naukowo-badawcze.

Państwowa służba Hydrogeologiczna Od 2001 r., na mocy ustawy Prawo wodne, powołana została Państwowa Służba Hydrogeolog- iczna (PSH), w ramach której realizowane są zadania państwa w zakresie rozpoznawania, bilansowania i ochrony wód podziemnych na potrzeby ich racjonal- nego wykorzystania przez społeczeństwo i gospodarkę.

Do najważniejszych zadań realizowanych przez tę służbę w regionie górnośląskim należy: prowadzenie monitoringu stanu chemicznego wód podziemnych w regionie i w strefach granicznych Rzeczpospolitej Polskiej, rozpoznawanie i dokumentowanie Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, wykonywanie ocen stanu wód podziemnych w zakresie ich jakości i ilości oraz bilans wodno-gospodarczy z uwzględnieniem od- działywań wód podziemnych z wodami po- wierzchniowymi.

W celu właściwej realizacji powyższych zadań niezwykle istotne jest utrzymywanie sieci obserwacyjno-badawczej wód pod- ziemnych w regionie górnośląskim. Sieć ta, założona i nadzorowana przez pracowników PIG, składa się ze specjalnie odwierconych otworów i piezometrów oraz zaadopto wa- nych nieczynnych studni i wybranych źródeł,

Hydrogeologia w oddziale Górnośląskim PiG

g Lidia razowska-Jaworek

W ody podziemne, występujące w porach i szczelinach skał skorupy ziemskiej, są o wiele cenniejszym źródłem wody pitnej niż wody powierzchniowe, ponieważ dzięki występowaniu nad nimi warstw osadów, nie są tak podatne na zanieczyszczenia jak wody rzek czy jezior.

Na terenie województwa śląskiego wody podziemne występują w zbiornikach triasowych o powierz- chni 2680 km

, zbiornikach jurajskich i kredowych o powierzchni 2200 km

i karbońskich, będących pod wpływem rozległego i głębokiego drenażu wód przez górnictwo węgla kamiennego. W granicach wojewó- dztwa znajduje się 11 dużych ujęć studziennych wód podziemnych o zatwierdzonych zasobach eksploata- cyjnych przekraczających 10000 m

/dobę. Są to ujęcia:

Bibiela, Gliwice-Łabędy, Karchowice-Zawada, Staszic, Repty Śląskie-Miedary, Boruszowice, Tworóg, Łazy Błędowskie, Wierzchowisko, Łobodno i Olsztyn-Mi- rów.

Badaniem wód podziemnych zajmuje się jedna z dziedzin geologii – hydrogeologia, która obejmuje zarówno szereg zagadnień teoretycznych, jak i ściśle związanych z gospodarką, w tym przede wszystkim:

dynamikę wód podziemnych, zajmującą się analizą ru- chu wody w środowisku skalnym i zasobami tych wód i hydrogeochemię, która bada skład, genezę i procesy zmian składu chemicznego wód podziemnych, w tym głównie ich zanieczyszczenie.

Historia badań

Państwowy Instytut Geologiczny (PIG) prowa- dzi badania hydrogeologiczne na terenie Górnego Śląska od lat 30-tych ubiegłego stulecia. Jednym z pierwszych opracowań zawierających informacje na temat zagrożeń wodnych kopalń węgla kamien- nego była „Szczegółowa mapa geologiczna Polskiego Zagłębia Węglowego Arkusz Grodziec w skali 1:25000”

z 1934 r. (S. Doktorowicz-Hrebnicki), natomiast w opracowaniu S. Czarnockiego z 1949 r. pt. „Stosunki hydrogeologiczne w Pols- kim Zagłębiu Węglowym”

opisano szczegółowo wa- runki hydrogeologiczne, a specjalnie w krakows- kim obszarze węglowym.

Najbardziej dynamicz ny ro zwój hydrogeologii w Polsce, i równocześnie w PIG, następuje w la- tach 60. ubiegłego wieku.

Powstaje wtedy wiele prac dotyczących warunków występowania wód podzi- emnych w naszym regio-

Fot. P . Liszka

Fot. M. zembal

Badania jakości wód w ramach monitoringu stanu chemicznego wód podziemnych

z 6 4 z l at o 2 0 1 1

strona tytułowa pracy J. Pałysa o pochodzeniu słonych wód w karbonie (Prace iG, LXii, 1971) oraz strona tytułowa wydawnictwa „Nitrates in gro- undwater in europe (international association of Hydrogeologists selected Papers, 5)

Badanie jakości zanieczyszczo-

nych wód wypływających z za-

topionej kopalni żelaza

12

górniczej na wody podziemne, ale główny nacisk kładzie się na projekty dotyczące wpływu likwidacji i zatopienia kopalń na środowisko wodne. Jed- nym z takich projektów było badanie rozwoju leja depresyjnego oraz zmian hydrogeochemicznych w rejonie zatopionych kopalń rud żelaza w regionie częstochowskim. Dzięki tym badaniom można było ocenić zasięg wpływu odwadniania tych kopalń na poziom wodonośny jury środkowej oraz przed- stawiono po raz pierwszy w Polsce ocenę wpływu zatopienia kopalń na wody podziemne. W rejonie tym stwierdzono znaczne zanieczyszczenie wód pod- ziemnych związkami żelaza i siarczanami.

szacowanie zasobów wód podziemnych Poza wymienionymi zadaniami, w Oddziale wykonywane są wszelkie prace związane z roz- poznawaniem, dokumentowaniem i bilansowa- niem zasobów wód podziemnych. Wykonywane przez Oddział prace obejmują wszystkie zbiorniki wodonośne występujące w naszym regionie, zarówno cznych głównego użytkowego poziomu wodonośnego

wraz z dynamiką, jakością i stopniem zagrożenia zwykłych wód podziemnych, w tym głębokość, miąższość i przewodność hydrauliczna głównego użytkowego poziomu wodonośnego,

• Mapy hydrogeologicznej Polski pierwszego pozio- mu wodonośnego – występowanie i hydrodynamika,

• Mapy hydrogeologicznej Polski pierwszego po- ziomu wodonośnego - wrażliwość i jakość.

Hydrogeologia kopalniana

Ze względu na specyfikę naszego regionu, w Od dziale rozwinęła się hydrogeologia kopalnia na, zajmująca się identyfika-

cją źródeł dopływu wód do ko palń, oceną sto- pnia za grożeń wodnych w kopalniach, wpływem kopal ni ctwa i jego lik- widacji na użytkowe poziomy wo donośne oraz analizą zasięgu i roz- woju kopa l nianych lejów depresyj nych.

Badania wpływu gór- nictwa i jego likwidacji na wody podziemne pro- wadzone są w Oddziale

Górnośląskim od początków lat 60. ubiegłego wieku.

Początkowo były to prace dotyczące analizy zagrożeń wodnych w związku z powstawaniem nowych kopalń, następnie dotyczące zmian położenia zwierciadła wody, zasobów wód podziemnych i ich jakości spo- wodowanych działalnością górniczą. Obecnie, nadal prowadzone są prace analizujące wpływ działalności

czwartorzędowe, jurajskie i triasowe, jak i karbońskie.

Jednym z ostatnio wyko- nanych opracowań była do kumentacja hydrogeolo- giczna dla ujęć wód pod- ziemnych zaopatrujących w wodę miasto Częstochowę i okolice, wykonana w opar- ciu o model numeryczny obejmujący swym zasięgiem ujęcia i obszar ich zasilania.

Modele numeryczne są sto- sowane do rozwiązywania złożonych warunków filtracji wód podziemnych z symulacją ujęć wód podziemnych i rzek, jak również do modelowania migracji i transportu zanieczyszczeń czy ciepła. Modelowanie daje możliwość zapoz- nania się ze skalą zmian zachodzących w systemie wodonośnym w przypadku wystąpienia różnych stanów, np. ekstremalnych. Rezultatem wykonanego modelowania była mapa rozkładu zwierciadła wód podziemnych w badanym obszarze i średni wydatek studni ujęć potrzebny do zapewnienia zaopatrzenia w wodę miasta. Następnie oszacowano czas prze- pływu wody do studni i wykonano mapy izochron.

Po zsumowaniu czasów przepływu wody w warstwie

wodonośnej z czasami przesączania się wód opado- wych do warstwy wodonośnej uzyskano mapę cza su dopływu wód do studni, która posłużyła do zwymia- rowania stref ochrony ujęć wód podziemnych.

Hydrogeochemia

Bardzo ważnym kierunkiem badań w Oddziale jest hydrogeochemia, obejmująca identyfikację i analizę czyn- ników wpływających na for- mowanie się składu chemi- cz nego wód podziemnych, określanie pochodzenia za- nie czyszczeń i prognozowanie ich rozprzestrzeniania, ocenę jakości i zagrożeń przed za- nieczyszczeniem wód podzie- mnych, stopnia podatności na zanieczyszczenia pierw szego

z 6 4 z l at o 2 0 1 1

Fragment Mapy hydrogelogicznej Polski

Fragment Mapy hydrogeologicznej Polski pierwszego poziomu wodonośnego – występowanie i hydrodynamika

Fragment Mapy hydrogeologicznej Polski pierwszego poziomu wodonośnego – wrażliwość i jakość

13

odwzorowanie środowiska przyrodniczego w zakre- sie występowania, zagrożenia i ochrony użytkowych po ziomów wód podziemnych. Efektem końcowym było powstanie komputerowej bazy danych, w której zintegrowano warstwy tematyczne z częścią tabe- laryczną w relacyjną bazę danych typu GIS. Tym samym stwo rzono komputerowe narzędzie pracy, z którego starostwo może korzystać w celu łącznego wyświetlania na ekranie warstw mapy według wy- branego zestawienia oraz wyświetlania zestawień danych przypisanych do atrybutów punktowych przez kliknięcie na obiekt. Niesie to możliwości aktualizo-

wania danych oraz drukowania map i zestawień tabe- larycznych według potrzeb użytkownika. Wykonana praca jest pierwszym projektem cyfrowej bazy hydro- geologicznej stworzonej dla Powiatowych Systemów Informacji Przestrzennej w administracji regionalnej województwa śląskiego.

Podsumowanie

Celem funkcjonowania Państwowej Służby Hydro- geologicznej są działania na rzecz prawidłowego gos- podarowania zasobami wód podziemnych przezna- czonych do konsumpcji, stanowiących podstawę zaopatrzenia w wodę do spożycia ok. 70% ludności Polski. Prowadzone przez zespół regionalny PSH systematyczne obserwacje ilości i jakości wód pod- ziemnych, gromadzone informacje o ilości zasobów i poborze wód podziemnych oraz analizy i prognozy ich zmian, a także wykonywane mapy hydrogeolo- gi czne są głównym źródłem wiedzy niezbędnej dla racjonalnego administrowania i planowania gos- podarki wodnej naszego województwa. Prawidłowo i sprawnie wykonywane zadania PSH umożliwiają m.in. dostarczenie społeczeństwu i gospodarce odpowiedniej ilości wody o dobrej jakości przy jed- noczesnym zapewnieniu skutecznej ochrony za- sobów wód podziemnych. u

poziomu wodonośnego oraz wyznaczanie obszarów narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu.

W badaniach tych wykorzystywane są metody mo- delowania hydrogeochemicznego. W roku 2002 Od dział był organizatorem międzynarodowej kon- ferencji naukowej na temat zanieczyszczenia wód podziemnych azotanami „Nitrates in groundwater in Europe”.

W roku 2012 Oddział organizuje kolejne mię- dzynarodowe seminarium o tematyce hydrochemi- cznej: Calcium and magnesium in groundwaters – distribution and significance (Wapń i magnez w wodach podziemnych – występowanie i znacze- nie), na którym poruszane będą zarówno problemy występowania jak i znaczenia dla zdrowia wapnia i magnezu w wodach podziemnych.

Badania dla administracji lokalnej i regionalnej Oprócz wymienionych prac, zgodnie z prawem i polityką Unii Europejskiej oraz zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, Oddział prowadzi ba-

dania i programy zamówione przez administrację regionalną i lokalną oraz podmioty gospodarcze, w tym m.in.:

• tworzenie informacji o środowisku wodnym i kom puterowej bazy danych jako narzędzia pracy w administracji regionalnej i lokalnej,

• wskazania optymalnej lokalizacji ujęć wód pod- ziemnych i ustalenie wielkości eksploatacji oraz struktury rozmieszczenia poboru wód podziem- nych, głównie dla podmiotów gospodarczych eks- ploatujących wody podziemne,

• programy pozyskania i wykorzystania odnawia- l nych źródeł energii realizowane na szczeblu gminy i powiatu,

• oceny zasobów użytkowej płytkiej geotermii w ob- szarach lokalizacji potencjalnych odbiorców ciepła.

Przykładem tego typu opracowania jest „Studium warunków występowania, zagrożenia i ochrony wód podziemnych na terenie powiatu gliwickiego” wyko- nanego na zlecenie Starostwa Powiatowego w Gli- wicach. Opracowanie miało na celu kartograficzne

z 6 4 z l at o 2 0 1 1

kopalniany lej depresyjny w rejonie Częstochowy

Cyfrowa baza hydrogeologiczna dla Powiatowych systemów informacji Przestrzennej – przykładowa struktura bazy danych:

mapa hydrogeologiczna, zestawienie z danymi obiektu, profil studni

Fragment mapy linii prądu i czasu przepływu wód w warstwie wodonośnej