UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO W WARSZAWIE. Wydział Społeczno-Ekonomiczny. Bartosz Gromko. Nauki o polityce

UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO W WARSZAWIE

Wydział Społeczno-Ekonomiczny

Bartosz Gromko 3518

Nauki o polityce

Relacje Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Włoskiej Partii Komunistycznej w latach1948-1990

Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Antoniego Dudka

Warszawa 2021

1

Wykaz skrótów

AAN - Archiwum Akt Nowych ACS - Archivio Centrale dello Stato

ADAODiZPTVPSA - Archiwum Dokumentacji Aktowej, Ośrodek Dokumentacji i Zbiorów Programowych TVP SA

AFG - Archivio Fondazione Gramsci

AIPN - Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej AMAER - Archivio del Ministero degli Affari Esteri AMSZ - Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych APCI - Archivio Partito Comunista Italiano

BP - Biuro Polityczne CC - Comitato Centrale

CGIL - Confederazione Generale Italiana del Lavoro KC - Komitet Centralny

KOR - Komitet Obrony Robotników

KPZR - Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego MSW - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

MSZ - Ministerstwo Spraw Zagranicznych PCI - Partito Comunista Italiano

PPR - Polska Partia Robotnicza PPS - Polska Partia Socjalistyczna PSI - Partito Socialista Italiano

PZPR - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

RAI - Radiotelevisione Italiana / Radio i Telewizja Włoska WłPK - Włoska Partia Komunistyczna

2

Wstęp

Tematem niniejszej dysertacji są relacje Włoskiej Partii Komunistycznej (WłPK) i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) w latach 1948-1990. Przedmiot badań stanowiły przede wszystkim stosunki polityczne pomiędzy obiema partiami, ale także relacje na innych płaszczyznach powiązanych z polityką. Były to zwłaszcza stosunki ekonomiczne, kulturalne, ideologiczne i propagandowe. Wybraną cezurę czasową wyznaczają lata istnienia PZPR tzn. okresem od grudnia 1948 r. do stycznia 1990 r.

Podjęcie tego tematu pozwoliło uzupełnić wiedzę na temat zimnowojennych relacji pomiędzy partiami komunistycznymi z dwóch stron Żelaznej Kurtyny. Pozwoliło również na, przynajmniej częściowe, spełnienie postulatu Francois Fureta o porównaniu dwóch partii komunistycznych funkcjonujących w dwóch różnych rzeczywistościach: u władzy w ustroju autorytarnym oraz w roli opozycji w demokracji liberalnej¹. Praca ta w zamierzeniu odpowiada także na postulaty badawcze takich naukowców jak Valero Riva, nawołujący do badania archiwów państw środkowoeuropejskich w celu uchylenia kulis finansowania i współpracy włoskiej partii komunistycznej ze wschodnimi partiami komunistycznymi².

Włoska Partia Komunistyczna była największą pod względem liczby członków partią komunistyczną Zachodu. W przeciwieństwie do innych partii komunistycznych w tej części Europy (np. Francuskiej Partii Komunistycznej - FPK) była też największą partią lewicową w swoim kraju. Z jednej strony stanowiła część międzynarodowego ruchu komunistycznego i utrzymywała przyjazne stosunki z państwami tzw. realnego socjalizmu, zaś z drugiej strony była głęboko zakorzeniona w zachodniej kulturze i tożsamości. Podczas Praskiej Wiosny widziała w reformach Alexandra Dubčeka odbicie własnych dążeń do pogodzenia socjalizmu z demokracją³. Po 1968 r. i potępieniu inwazji wojsk Układu Warszawskiego ze strony przywódców WłPK, relacje z państwami biorącymi udział w interwencji przetrwały, chociaż zostały nadszarpnięte. WłPK nadal utrzymywała uprzywilejowane kontakty z przedstawicielami władz, ale coraz częściej interesowała się sytuacją dysydentów. Dla wielu

1 F. Furet, Przeszłość pewnego złudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX w., Warszawa 2018, s. 12.

2 Riva V., Bigazzi F., Oro da Mosca, I finanziamenti sovietici al PCI dalla Rivoluzione d'Ottobre al crollo dell'URSS, Milano 1999, s. 23.

3 F. Caccamo, Il Pci, la sinistra italiana e la primavera di Praga, in Primavera di Praga, risveglio europeo, red.

F. Caccamo, P. Helan, M. Tria, Firenze 2011, s. 147-148.

3

opozycjonistów z państw wschodniej Europy WłPK stała się w latach 70. swego rodzaju punktem odniesienia. Świadczą o tym listy Jiřego Pelikana⁴, Karola Modzelewskiego czy Jacka Kuronia zaadresowane do kierownictwa włoskiej partii⁵. W latach 80. do ówczesnego przywódcy WłPK Enrica Berlinguera pisał z prośbą o wsparcie także Wojtek Lamentowicz oraz 28 innych byłych członków PZPR. Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce w 1981 r.

przyjmowane jest przez wielu historyków za datę ostatecznego zerwania WłPK z międzynarodowym komunizmem. Berlinguer w lutym 1982 r., w związku z tym wydarzeniem, ogłosił wyczerpanie się siły napędowej Rewolucji Październikowej w niektórych społeczeństwach wschodu. Szerzej na ten temat piszę w rozdziale dotyczącym pierwszej połowy lat osiemdziesiątych.

W toku badań starałem się udzielić odpowiedzi na szereg pytań badawczych: Jak układały się relacje między WłPK a PZPR od okresu stalinowskiego do upadku komunizmu?

Jak kolejne kryzysy systemu komunistycznego w Polsce wpływały na WłPK i jej postrzeganie socjalizmu w PRL? Jak wyglądała współpraca gospodarcza między obiema partiami i czy PZPR, podobnie jak Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego, Komunistyczna Partia Czechosłowacji i Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec, wspierała WłPK finansowo? Czy kryzysy w relacjach politycznych wpływały na pogorszenie się stosunków również na innych płaszczyznach współpracy? Jak zmieniały się wzajemne relacje na tle dynamicznej sytuacji międzynarodowej i krajowej? Jaki był stosunek polskich komunistów do projektu eurokomunizmu, jak rozwijały się wzajemne stosunki w kontekście potępienia interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji?

Weryfikacji poddane zostały następujące, główne hipotezy badawcze:

1) W okresie od 1948 do 1956 r. wzajemne relacje charakteryzowała zależność obu partii od centrum decyzyjnego w Moskwie. W związku z tym relacje na polu ideologicznym były wątłe, uległy intensyfikacji dopiero w okresie po XX Zjeździe KC KPZR.

2) Wzajemne relacje były najbardziej intensywne w latach 60. i 70. Poważne ochłodzenie stosunków, powstałe po interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, zostało zażegnane wraz z dojściem Edwarda Gierka do władzy.

4 J. Pelikan, Io, esule indigesto. Il Pci e la lezione del '68 di Praga, Milano 1998.

5 A. Friszke, Z ziemi polskiej do włoskiej. List Kuronia do Berlinguera i jego konsekwencje [w:] Przystosowanie i opór. Studia z dziejów PRL, Warszawa 2007, s. 276-283.

4

3) Kolejne kryzysy w PRL miały znaczący wpływ na opracowanie autonomicznego, niezależnego od obowiązującego w Europie Wschodniej, modelu socjalizmu.

4) Relacje te zostały czasowo zawieszone, ale nie skończyły się wraz z potępieniem przez WłPK wprowadzenia stanu wojennego w Polsce w 1981 r.

5) Podstawowa sprzeczność między obiema partiami wynikała zarówno z odmiennych systemów politycznych w jakich przyszło im działać (realny socjalizm vs.

demokracja liberalna), a przede wszystkim z odmiennej roli jaką w nich odgrywała (partia rządząca vs. partia opozycyjna).

W pracy wykorzystałem stosowaną w badaniach politologicznych metodę historyczną.

Jej celem było wyodrębnienie działań politycznych, które następnie stały się przedmiotem wyjaśnień z użyciem analizy funkcjonalnej jako drugiej z zastosowanych metod badawczych.

Jan Ryszard Sielezin ocenia, że metoda historyczna może być metodą wiodącą, gdy na gruncie nauk o polityce „zamierzamy badać genezę zjawisk polityczno-historycznych, funkcje poszczególnych instytucji, traktować łącznie ich aspekty strukturalne, przeprowadzać specjalistyczne studia bibliograficzne – np. elit politycznych – podejmować ujęcia wycinkowe i gromadzić materiał empiryczny, pozwalający uchwycić powtarzalne procesy w większej skali i rozwiązywać typowe problemy o różnym stopniu ogólności”⁶. Tak właśnie jest w przypadku tej pracy. Dzięki metodzie historycznej możliwe będzie, jak pisała Barbara Krauz-Mozer,

„zdobycie potwierdzeń”. Zgodnie z jej metodologiczną wskazówką, historię zamierzam na potrzeby niniejszej rozprawy potraktować jako „zasobną bazę dostarczającą danych empirycznych i doświadczeń z przeszłości, na podstawie których łatwej i trafniej można formułować hipotezy i dokonywać generalizacji indukcyjnych”⁷.

Głównym źródłem archiwalnym wykorzystywanym w badaniach były archiwa obu partii zwłaszcza archiwa Wydziału Zagranicznego KC PZPR przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz Wydziału Zagranicznego (Sezione Esteri) KC WłPK przechowywane w Instytucie Gramsciego, a także dokumenty organów kierowniczych obu partii oraz innych wydziałów. Zbadane zostały także materiały archiwów osobistych członków kierownictwa WłPK w Instytucie Gramsciego (Enrica Berlinguera, Paola Bufaliniego, Alessandra Natty, Giancarla Pajetty, Giorgia Napolitano, Alessandra Pecorariego, Palmira

6 J. R. Sielezin, Badania źródłoznawcze w politologii. Wybrane zagadnienia metodologiczne, Wrocław 2010, s.

21.

7 B. Krauz-Mozer, Po co politologii jest potrzebna historia? [w:] Niemcy, Europa, świat. Studia międzynarodowe.

Księga pamiątkowa poświęcona Profesorowi Erhardowi Cziomerowi, red. I. Stawowa-Kawka, Kraków 2007, s.

42.

5

Togliattiego i innych). Innym istotnym źródłem były archiwa dyplomatyczne Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie oraz Archivio Storico Diplomatico w Rzymie. Z powodu pandemii to drugie archiwum było czasowo zamknięte a następnie dostęp do niego był bardzo ograniczony, dlatego też kwerenda w nim była znacznie utrudniona. Ze względu na charakter badanej epoki i okresy silnego napięcia zimnowojennego kwerenda została przeprowadzona także w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej i Archivio Centrale dello Stato, które przechowują odpowiednio dokumenty polskich i włoskich służb. Kwerenda została przeprowadzona także w archiwach, które można uznać za pomocnicze. Należą do nich archiwa Włoskiej Powszechnej Konfederacji Pracy (CGIL), zawierające materiały dotyczące relacji z zagranicznymi związkami zawodowymi (m. in. Solidarnością); archiwa Federacji Szwajcarskiej⁸, zawierające materiały dotyczące spółek WłPK i komunistów włoskich uciekających w latach powojennych do państw za żelazną kurtyną; Archiwum Dokumentacji Aktowej Ośrodka Dokumentacji i Zbiorów Programowych TVP SA dysponujące teczkami personalnymi włoskich redaktorów Radia Varsavia; Archivio Audiovisivo del Movimento Operaio e Democratico posiadające dokumenty dotyczące szczegółów współpracy propagandowej. Skorzystałem także z zasobów internetowych archiwów Open Society Archives⁹, Central Intelligence Agency¹⁰, archiwum włoskiego senatu¹¹ oraz Archiwum Mitrochina¹². Badaniu zostały poddane także tytuły prasowe obu partii przede wszystkim dzienniki partyjne „Trybuna Ludu” oraz „Unità”, a także czasopisma takie jak „Nowe Drogi”,

„Rinascita” i „Paese Sera”.

Przy opisywaniu relacji pomiędzy partiami nie sposób nie zetknąć się problemem definicji. Przedmiotem badań są bowiem partie działające w różnych systemach politycznych.

W przypadku PRL PZPR funkcjonowała w systemie partyjnym zakładającym istnienie jednej partii hegemonicznej i „stronnictw sojuszniczych” bez legalnych partii opozycyjnych¹³. WłPK, od referendum z czerwca 1946 r. funkcjonowała natomiast w warunkach wielopartyjnej demokracji liberalnej¹⁴. Powstaje zatem pytanie na ile w przypadku PZPR przydatne są klasyczne definicje partii działających w typowych dla zachodnich demokracji systemach

8 https://www.bar.admin.ch/bar/en/home.html

9 https://catalog.osaarchivum.org/

10 https://www.cia.gov/readingroom/historical-collections

11 https://patrimonio.archivio.senato.it/

12 https://digitalarchive.wilsoncenter.org/collection/52/mitrokhin-archive

13 W. Skrzydło, Systemy partyjne w ustroju socjalistycznym, „Rocznik Lubelski”, nr 12 1969, s. 49-64;

Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2003, s. 156; J. Karpiński, Ustrój komunistyczny w Polsce, Warszawa 2005, s. 36.

14 P. Farneti, Il sistema dei partiti in Italia (1946-1979), Bologna 1993.

6

wielopartyjnych, z jakim mamy do czynienia w przypadku Włoch. Partie definiuje się ze względu na jedną, charakterystyczną cechę lub biorąc pod uwagę grupę charakterystycznych elementów związanych z daną organizacją polityczną. Edmund Burke definiował partię jako

„zespół ludzi krzewiących wspólnym staraniem sprawę narodową”. Duverger określał mianem partii „wspólnotę o określonej strukturze wewnętrznej”. Dla Maxa Webera partie stanowiły stowarzyszenia dobrowolnie rekrutujące członków, które rywalizowały o zdobycie władzy w ramach danego systemu politycznego. Podobnie definiował je Giovanni Sartori według którego

„partia polityczna jest grupą polityczną, która występuje pod oficjalnym szyldem w wyborach (wolnych lub nie) i jest w stanie wystawić w nich kandydatów na stanowiska publiczne¹⁵” czy Anthony Downs, dla którego partia polityczna to „grupa ludzi, którzy dążą do przejęcia kontroli nad aparatem rządowym przez wygranie legalnych wyborów”.¹⁶ W poniższej pracy definicje sformułowane przez klasycznych myślicieli i politologów stanowiły ważny punkt odniesienia jednak na pierwszy plan wysuwa się marksistowsko-leninowskie podejście do roli i definicji partii politycznej.

Według Włodzimierza Lenina partia komunistyczna miała stanowić awangardę ruchu robotniczego. Musiała zatem organizować i ukierunkowywać żywiołowy ruch robotniczy, który bez partii nie byłby w stanie skutecznie podważyć obowiązujących zasad społeczeństwa burżuazyjnego. Ponadto partia powinna obejmować przede wszystkim ludzi, których zawodem miała być działalność rewolucyjna. Struktura partii powinna być silnie scentralizowana a jej skład opierać się miał na wąskiej, elitarnej grupie przywódczej. Partia miała stawiać cele i przewodzić klasie robotniczej¹⁷.

Wariant myśli komunistycznej, do której odwoływała się Włoska Partia Komunistyczna został stworzony przez Antoniego Gramsciego. Próba nadania myśli Gramsciego kształtu jednolitej doktryny została podjęta dopiero w latach 40 i 50. Zajmowało się tym kierownictwo WłPK z Togliattim na czele dobierając często te elementy jego spuścizny, które legitymizowały bieżące decyzje polityczne. Wymagało to niejednokrotnie zupełnie subiektywnej selekcji spośród szerokiego i nie zawsze spójnego materiału jaki pozostawił po sobie Antonio Gramsci¹⁸. Gramsci uważał, że warunkiem zwycięstwa proletariatu jest wytworzenie własnej,

15 G. Sartori, Parties and Party Systems. A Framework for Analysis, Colchester 2005, s. 56

16 Cyt. za: Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, red. W. Sokół, M.

Żmigrodzki, Lublin 2003, s. 14.

17 L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu. Tom 2: Rozwój, Warszawa 2009, s. 396- 409.

18 A. D’Orsi, Gramsciana. Saggi su Antonio Gramsci, Modena 2014, s. 13-17.

7

odrębnej od burżuazyjnej kultury i osiągnięcie „hegemonii” duchowej i kulturowej¹⁹. Jak twierdził Leszek Kołakowski, według Gramsciego:

Głównym zadaniem klasy robotniczej jest wyzwolenie się duchowe z kultury burżuazyjnej i kościelnej oraz takie utrwalenie własnych wartości kulturalnych, iż będzie ona zdolna faktycznie przyciągnąć do siebie wszystkie warstwy uciskane oraz intelektualistów. Hegemonia kulturalna jest uprzednim, i to zasadniczym, warunkiem zdobycia władzy politycznej. Innymi słowy - klasa robotnicza nie może zwyciężyć, jeśli jej pogląd na świat, jej system wartościowania, nie stanie się uprzednio dorobkiem innych klas, z którymi może się ona politycznie sprzymierzać, jeśli nie stanie się ona przewodnikiem duchowym społeczeństwa - na podobieństwo burżuazji, która także opanowała społeczeństwo duchowo, zanim je opanowała politycznie²⁰.

Rozważania Gramsciego wynikały z przekonania, że nie da się powtórzyć modelu rewolucyjnego w państwach zachodnich posiadających już rozwinięte społeczeństwo obywatelskie. Przejęcie jego instytucji miało być niezbędnym krokiem do emancypacji proletariatu²¹. Gramsci w partii widział w mniejszym stopniu awangardę a w większym

„organiczny wyraz” klasy robotniczej²². Chociaż nie odrzucał koncepcji „awangardy” to zawężał ją do najbardziej elitarnej, profesjonalnej grupy przywódczej²³. Partia, według Gramsciego, miała być zdyscyplinowaną organizacją, narzędziem i wyrazem robotniczej woli nadania istniejącej rzeczywistości proletariackiego porządku²⁴. W przypadku PRL, gdzie to partia sprawowała władzę, jej dominująca pozycja i rola jako awangardy proletariatu były jawne i uwzględnione w zasadach ustrojowych państwa jako „kierownicza rola partii” chociaż w konstytucji taki zapis pojawił się dopiero w 1976 r²⁵.

Według kategoryzacji Duvergera²⁶ należy obie omawiane partie w opisywanym okresie zakwalifikować jako partie masowe tzn. takie które odwoływały się do szerokich mas członków i zabiegały o ich poparcie a członkostwo w partii nie było obwarowane zbyt wieloma

19 Idem, Główne nurty marksizmu. Tom 3: Rozkład, Warszawa 2009, s. 396- 409.

20 L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu. Tom 3…, s. 245.

21 M. Wróblewski, Hegemonia I władza. Filozofia polityczna Antoniego Gramsciego i jej współczesne kontynuacje, Toruń 2016, s. 52.

22 W.L. Adamson, Hegemony and revolution. A Study of Antonio Gramsci’s Political and Cultural Theory, Berkeley-Los Angeles-London, 1980, s. 55.

23 J.V. Femia, Gramsci’s political thought, Oxford 1987, s. 152.

24 A. Gramsci, Il Partito comunista [w:] Gramsci. Scritti scelti, red. M. Gervasoni, Roma-Bari, s.204.

25 J. Karpiński, op. cit., s. 52-53.

26 M. Duverger, Les Partis politiques, Paris 1951.; Współczesne partie..., s. 14.

8

warunkami, toteż partie te zrzeszały w szczytowym momencie miliony członków. Warto zwrócić uwagę, że zarówno PZPR jak i WłPK w okresie poprzedzającym (pod innymi nazwami odpowiednio jako Komunistyczna Partia Polski, której PPR oraz PZPR były kontynuatorkami oraz jako Komunistyczna Partia Włoch) kwalifikowały się do kategorii partii kadrowych działających w warunkach nielegalności a następnie w warunkach wojennych. Ich zmilitaryzowana, elitarna i silnie scentralizowana struktura zmieniła się po II Wojnie Światowej jednak zachowując w obu przypadkach wiele cech nieodłącznie związanych z marksistowsko- leninowską wizją partii politycznej. Obie partie organizacyjnie opierały się na zasadzie centralizmu demokratycznego, tzn. pionowej, silnie scentralizowanej strukturze kontroli.

Zakres niniejszej pracy nie pozwala przybliżyć całego stanu badań dotyczącego obu partii. Skupię się zatem na przedstawieniu bibliografii dotyczącej ich działalności na arenie międzynarodowej więcej miejsca poświęcając publikacjom dotyczącym włoskich komunistów, które dla polskiego czytelnika mogą być nieznane. Temat stanu badań nad włoską partią komunistyczną rozwinąłem w dedykowanym temu zagadnieniu artykule²⁷.

Jedną z ważniejszych kwestii związanych z historią i ewolucją włoskiej partii jest stopień jej zależności od Moskwy. Kwestia ta przyciągała w szczególnym stopniu uwagę historyków. Dzięki otwarciu archiwów moskiewskich w latach 90. XX wieku powstał szereg interesujących publikacji na ten temat otwierających trwającą właściwie do dziś dyskusję.

Przełomowe były badania Victora Zaslavskiego i Eleny Agi Rossi²⁸, którzy udowadniali, że jeden z mitów założycielskich powojennej WłPK, tzw. Svolta di Salerno²⁹, nie był wynikiem autonomicznej decyzji Togliattiego, lecz wytycznych Józefa Stalina. Również dyrektor Instytutu Gramsciego prof. Silvio Pons wiele miejsca poświęcał w swoich badaniach temu zagadnieniu³⁰. W swoich publikacjach nawiązywał wielokrotnie do międzynarodowych związków WłPK w związku z czym jego dorobek jest szczególnie istotny dla niniejszej dysertacji.

27 B. Gromko, Stan badań nad Włoską Partią Komunistyczną. Wyzwania i postulaty badawcze, „Pamięć i Sprawiedliwość”, nr 32, 2018, s. 392-415.

28 E. A. Rossi, V. Zaslavsky, Togliatti e Stalin. Il PCI e la politica estera staliniana negli Archivi di Mosca, Bologna 1998.

29 Zob. Rozdział 1.

30 Zob. m.in. S. Pons, Berlinguer e la fine del comunismo, Torino 2006; idem, L’impossibile egemonia. L’URSS e il PCI e le origini della guerra fredda (1943–1948), Roma 1999; idem, Stalin, Togliatti and the Origins of the Cold War in Europe, „Journal of Cold War Studies”, nr 2, 2001, s. 3-27; idem, I comunisti italiani e gli altri.

Visioni e legami internazionali nel mondo del Novecento, Torino 2021; idem, La rivoluzione globale. Storia del comunismo internazionale 1917 – 1991, Torino 2012, s. 184.

9

W ostatnich latach w języku polskim ukazało się bardzo niewiele publikacji dotyczących WłPK. Ostatnia synteza historii włoskiej partii autorstwa Piotra Radzikowskiego ukazała się w 1996 r. i stanowi ogólny, nie pozbawiony pewnych uproszczeń, zarys³¹. Bardzo pomocna przy badaniach nad historią WłPK jest zwięzła monografia Albertiny Vittorii³², uwzględniająca bardzo bogaty dorobek bibliograficzny. Obie te pozycje stanowią użyteczne narzędzie w zarysowywaniu historii WłPK w poniższej pracy. Pozostałe syntezy historii WłPK opracowane były m. in. przez Alda Agostiego³³. Nie sposób w tym miejscu nie wymienić pięciu tomów autorstwa Paola Spriano³⁴. Dzieło to kontynuowane było w latach dziewięćdziesiątych przez Renza Martinelliego i Giovanniego Gozziniego³⁵.

W kwestiach związanych z finansowaniem włoskiej partii i jej powiązań handlowych z państwami Wschodu nie do przecenienia jest pozycja autorstwa Valeria Rivy³⁶. W tym kontekście interesujący jest także artykuł Francesca Bottoniego opisujący relacje handlowe włoskich komunistów z Węgierską Republiką Ludową³⁷. Duży wkład do badań nad relacjami handlowymi pomiędzy WłPK a PZPR wniosły natomiast prace Marii Pasztor i Dariusza Jarosza dotyczące stosunków polsko-włoskich w czasie zimnej wojny³⁸. Zwłaszcza w ostatnich latach zaczęły pojawiać się publikacje odnoszące się do relacji WłPK z państwami „realnego socjalizmu”, które można uznać za szczególnie inspirujące w kontekście niniejszej dysertacji.

Stefano Santoro opisywał relacje WłPK z Rumuńską Partią Komunistyczną³⁹ oraz porównał stosunki jakie łączyły WłPK z polskimi i rumuńskimi komunistami⁴⁰. Bardzo użyteczna dla prowadzonych badań są też publikacje Valentine Lomellini, która opisała i porównała politykę

31 P. Radzikowski, Od stalinizmu do socjaldemokracji. Komunizm włoski 1945–1991, Kielce 1996.

32 A.Vittoria, Storia del PCI 1921–1991, Roma 2006.

33 A. Agosti, Storia del Partito comunista italiano 1921–1991, Bari 2000.

34 P. Spriano, Storia del Partito Comunista Italiano, t. 1: Da Bordiga a Gramsci, Torino 1967; t. 2: Gli anni della clandestinità, Torino 1969; t. 3: I fronti popolari, Stalin, la guerra, Torino 1970; t. 4: La fine del fascismo. Dalla riscossa operaia alla lotta armata, Torino 1973; t. 5: La resistenza, Togliatti e il partito nuovo, Torino 1975.

35 R. Martinelli, Storia del Partito Comunista Italiano, t. 6: Il „Partito nuovo” dalla Liberazione al 18 aprile, Torino 1995; G. Gozzini, R. Martinelli, Storia del Partito Comunista Italiano, t. 7: Dall’attentato a Togliatti all’VIII congresso, Torino 1998.

36 V. Riva, F. Bigazzi, Oro da Mosca, I finanziamenti sovietici al PCI dalla Rivoluzione d’Ottobre al crollo dell’URSS, Milano 1999.

37 S. Bottoni, „Mutually Beneficial” Business. Inter-Party Hungarian-Italian Economic Relations during the Cold War, „NEB Yearbook 2014–2015”, red. R. Kiss, Z. Horvath, Budapest 2016, s. 245–270.

38 M. Pasztor, D. Jarosz, Skazani na podległość. Z dziejów stosunków polsko-włoskich 1945–1958, Warszawa 2013; M. Pasztor, D. Jarosz, Nie tylko FIAT. Z dziejów stosunków polsko-włoskich 1945-1989, Warszawa 2018;

M. Pasztor, D. Jarosz, Interesy nie tylko polityczne: stosunki polskich władz partyjnych i państwowych z partiami komunistycznymi Europy Zachodniej w latach 1949-1953, „Studia Humanistyczno-Społeczne”, 2016, nr. 12, s.

37.

39 S. Santoro, Il Partito comunista italiano e la Romania negli anni Sessanta e Settanta, „Studi Storici” nr 4, 2007, s.1119-1148); idem, Comunisti italiani e Romania socialista: un rapporto controverso, „Storia e Futuro” nr 26, 2011.

40 Idem, Partito comunista italiano e “socialismo reale”. I casi romeno e polacco, „Storicamente”, nr 9, 2013,

10

włoskich komunistów i socjalistów względem dysydentów w państwach socjalistycznych⁴¹. Kwestie te poruszał także Andrzej Friszke⁴² i Bartłomiej Kapica⁴³. Należy wspomnieć także o publikacji Francesca Bonicelliego Veriny traktującej o polityce WłPK wobec wprowadzenia w Polsce stanu wojennego, jednak trzeba zauważyć, że opiera się ona na bardzo ograniczonej dokumentacji źródłowej⁴⁴. Istotnym materiałem są także wspomnienia Giancarla Pajetty⁴⁵ , Giuseppe Boffy⁴⁶ i Carla Galuzziego⁴⁷.

Niniejsza praca została podzielona na pięć rozdziałów według układu chronologiczno- problemowego. Struktura ta pozwalała prześledzić ewolucję wzajemnych relacji i zarysować cechy charakterystyczne poszczególnych etapów historycznych. W rozdziale pierwszym przybliżyłem okres od zjednoczenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej do mniej więcej XX Zjazdu KPZR w 1956 r. Skupiłem się również na zarysie historycznym włoskich i polskich komunistów. Poza relacjami politycznymi traktuje on o tym jak w okresie zimnej wojny układały się relacje handlowe, propagandowe i kulturalne. W tej części pracy zająłem się odpowiedzią na pytanie jak wyglądały relacje w okresie, kiedy centrum decyzyjne międzynarodowego ruchu komunistyczne znajdowało się w Moskwie.

Rozdział drugi dotyczy relacji w epoce Władysława Gomułki, to znaczy od 1956 do 1970 r. Również w tym rozdziale poza relacjami politycznymi przybliżyłem relacje ekonomiczne, kulturowe, naukowe i propagandowe. Jest to także najobszerniejszy rozdział całej dysertacji. Przyczyną tego stanu rzeczy jest intensyfikacja relacji międzypartyjnej w epoce odprężenia między blokami. Intensyfikacja dotyczyła każdej z omawianych płaszczyzn współpracy. Drugą przyczyną jest fakt, że epoka Gomułki obfitowała w wydarzenia polityczne, w które mocno zaangażowane były obie partie takie jak wspomniany XX Zjazd Partii w 1956 r. czy inwazja wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację w 1968 r. Istotnymi

41 V. Lomellini, L’ appuntamento mancato. La sinistra italiana e il dissenso nei regimi comunisti (1968–1989), Milano 2010; eadem, The Dialogue that Never Blossomed? The Complex Relations between the Italian Left and Eastern Dissent [w:] A. Varsori, Europe in the International Arena during the 1970s, Bruxelles 2011; eadem, Reassessing the Communist utopia? Eurocommunists at the mirror of „developed socialism” [w:] History of Communism in Europe, t. 2, Bucharest 2011.

42A. Friszke, Z ziemi polskiej do włoskiej. List Kuronia do Berlinguera i jego konsekwencje [w:] idem, Przystosowanie i opór. Studia z dziejów PRL, Warszawa 2007, s. 276-283.

43 B. Kapica, Spotkanie Adama Michnika..., s. 353; idem, Stosunek Włoskiej Partii Komunistycznej...,. s. 23-29.

44 F.B. Verrina, Italian Communist Party and the political crisis in Poland. Eurocommunism in face of the collapse of real socialism, Milano 2016.

45 G. C. Pajetta, Le crisi che ho vissuto, Roma 1982.

46 Boffa G., Memorie dal comunismo. Storia confidenziale di quarant’anni che hanno cambiato volto all’Europa, Milano 1998.

47 Galluzzi C., La svolta. Gli anni cruciali del Partito Comunista Italiano, Milano 1983.

11

zagadnieniami poruszanymi w tym rozdziale będą także kwestie ideologiczne, dotyczące m.in.

różnic w pojmowaniu narodowych dróg do socjalizmu.

W rozdziale trzecim przybliżyłem relacje polityczne, ekonomiczne, kulturalne i propagandowe w epoce Edwarda Gierka. Ponadto została w nim poruszona kwestia eurokomunizmu i stosunku polskich komunistów do tego projektu. Jest to także ostatni rozdział zawierający podrozdziały dotyczące relacji pozapolitycznych. W rozdziale czwartym przyjrzałem się okresowi od sierpnia 1980 r. do śmierci Berlinguera w 1984 r. W tych latach w wyniku szoku, który wywołało na włoskich komunistach wprowadzenie w Polsce stanu wojennego, relacje ekonomiczne i kulturalne zamarły a przynajmniej trudno doszukać się śladu takiej działalności w archiwach obu partii. W relacjach między partiami doszło wówczas do fundamentalnych zmian. Okres ten stanowił koniec stosunków opartych na modelu „bratnich partii”. Zostało także wstrzymane wsparcie finansowe dla WłPK, płynące do tej pory z Moskwy i ze stolic państw socjalistycznych W ostatnim, piątym rozdziale poruszyłem kwestię relacji między partiami w schyłkowym okresie ich historii, w epoce zmian zainspirowanych przez Michaiła Gorbaczowa i istotnych transformacjach dziejowych. Rozdział ten dotyczy istotnych przemian w polityce WłPK wobec państw socjalistycznych i opozycji, które nabrały szczególnej wagi w okresie od strajków 1988 do wyborów kontraktowych i przemian demokratycznych w Polsce.

Rozdział I

Cień Kominformu, stalinizm i destalinizacja (1948- 1956)

1. Zarys historii Włoskiej Partii Komunistycznej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej

21 stycznia 1921 r. grupa radykalnie usposobionych socjalistów opuściła teatr Goldoniego w Livorno, w którym od 15 stycznia odbywał się XVII kongres Włoskiej Partii Socjalistycznej. Kongres był burzliwy a jego rezultat właściwie wcześniej ustalony.

Najbardziej nieprzejednana część WłPS, tzw. czyści komuniści (comunisti puri), na polecenie międzynarodówki komunistycznej chciała opuścić reformatorów i założyć partię rewolucyjną na wzór bolszewicki¹. Wśród „ojców założycieli” KPW byli m. in. Antonio Gramsci, Angelo Tasca, Palmiro Togliatti, Amadeo Bordiga i Umberto Terracini². Gramsci do dziś jest jej najpopularniejszym przedstawicielem i symbolem, mimo że jego rzeczywisty wkład w działalność organizacyjną partii zakończył się wraz z jego aresztowaniem w 1926 r. Pierwszym sekretarzem partii został Amadeo Bordiga. Niemal od razu po powstaniu KPW musiała przełknąć gorycz porażki wyborczej. W maju 1921 KPW uzyskała jedynie 300 tys. głosów podczas gdy w tym czasie Włoska Partia Socjalistyczna uzyskała ich 1 600 tys.³. Włoskim komunistom, pomimo przeciętnych wyników wyborczych, udało się stworzyć zdyscyplinowaną i zwartą organizację. Nie mieli jednak szansy wpłynąć na historię Włoch w pierwszych latach istnienia swojej partii. Zaledwie rok później faszyzm zakończył swój zwycięski marsz po władzę. Między lutym a kwietniem 1922 r. niemal cały Komitet Centralny KPW został aresztowany, włączając samego Bordigę⁴.

Mimo to partia nie tylko funkcjonowała, ale w jej szeregi wstępowali nowi członkowie.

Na początku wydawała 3 dzienniki:” L’Ordine Nuovo”, „Il Lavoratore” a od 1924 roku zaczęła ukazywać się „l’Unità”, jeden z najdłużej funkcjonujących dzienników we Włoszech. Cała organizacja partyjna podporządkowana była żelaznej dyscyplinie i wytycznym z centrum. Ten model organizacyjny sprzyjał działalności w warunkach ciągłego starcia z faszyzmem,

1 A. Agosti, Storia del Partito Comunista Italiano. 1921-1991, Bari 1991, s. 11.

2 P. Spriano, Storia del Partito Comunista Italiano, t. I, Da Bordiga ..., s. 12.

3 Ibidem, s. 19.

4 A. Agosti, Storia del... , s. 24.

13

przypominającego pełzającą wojnę domową. Uważa się, że w tych latach KPW była znacznie lepiej niż socjaliści przystosowana do działalności o charakterze półtajnym. Wobec tego łatwo zajmowała regiony, w których socjaliści, nie posiadając tak skutecznych form organizacji terenowej, ulegali silniejszemu żywiołowi faszystowskiemu. Fenomen tak szybkiego wzrostu liczebnego partii, kosztem WłPS, spowodował z kolei, że komuniści popadli w pewien rodzaj samozadowolenia czy samooszukiwania. Nie docenili zupełnie faszyzmu przewidując jego szybki upadek⁵. Wraz z wprowadzeniem „ustaw nadzwyczajnych” w latach 1925-1926 zniesiono wolność prasy, wolność słowa i wolność osobistą oraz zdelegalizowano partie polityczne, z wyjątkiem Narodowej Partii Faszystowskiej. Uchylono immunitet parlamentarzystów niefaszystowskich. 8 listopada 1926 r. Antonio Gramsci został aresztowany. Większość pozostałych przywódców partii (z wyjątkiem Togliattiego, który przebywał w Moskwie jako delegat KPW) również. Organizacja partyjna została niemal całkowicie zniesiona. Dla włoskich komunistów rozpoczął się długi okres działania w podziemiu, z którego wyszli dopiero w 1943 roku, w zupełnie nowych warunkach politycznych i jako zupełnie inna partia. Tymczasem w KPW pojawiły się dwa ośrodki dowodzenia:

emigracyjny w Paryżu i krajowy, tajny⁶. Wkrótce relacje z Kominternem uległy pogorszeniu.

Jeden z głównych założycieli partii Angelo Tasca popełnił błąd biorąc stronę Bucharina w jego sporze ze Stalinem. Został wydalony z partii, a Togliatti, jak później sam stwierdził, został zmuszony do przyjęcia pozycji prostalinowskiej, którą od tej pory konsekwentnie zajmował.

W wyniku rywalizacji o władzę w Moskwie, poza Tascą, również czterech innych członków Biura Politycznego zostało usuniętych⁷. Partia weszła w swój okres stalinowski pomimo sprzeciwu wyrażonego zza krat m. in. przez Gramsciego i Terraciniego. Byli oni przeciwni m.in. stawianiu znaku równości między socjaldemokracją a faszyzmem. Gramsci był z tego powodu izolowany przez Togliattiego. Nie mając żadnego wpływu na życie polityczne swojej partii skupił się na pisaniu. Jego prace były po wojnie, nie bez pewnej dozy cynizmu, publikowane przez Togliattiego i stały się podstawą filozofii politycznej nie tylko włoskich komunistów⁸. Gramsci zmarł niedługo po wyjściu z więzienia w 1937 r.

W latach 30. sytuacja KPW w kraju wydawała się tylko pogarszać. Faszyzm święcił tryumfy, kampania w Etiopii i proklamowanie Imperium wyniosło Mussoliniego na szczyt popularności we wszystkich klasach społecznych. W obliczu takiego rozwoju sytuacji KPW

5 Ibidem, s. 26.

6 P. Spriano, Storia del Partito Comunista Italiano, t. II, s. 36.

7 A. Agosti, Storia del..., s. 56.

8 A. D’Orsi, Gramsciana. Saggi su Antonio Gramsci, Modena 2014, s. 11.

14

zdecydowała się na nietypowy i kontrowersyjny ruch. W odezwie opublikowanej w „Stato Operaio” przywódcy włoskich komunistów próbowali odwołać się do sympatyków faszyzmu.

Wśród postulatów znalazły się: zagwarantowana pensja minimalna, ziemia dla chłopów, progresywny podatek, powszechne prawo wyborcze, zniesienie senatu i utworzenie milicji narodowej w miejsce wojska⁹. Liczono, że taki program trafi także do socjalistów i katolików.

W rzeczywistości nie trafił nawet do komunistów, którzy masowo zapełniali wówczas faszystowskie więzienia i nie rozumieli, dlaczego ich partia czyni dyplomatyczne wybiegi w kierunku znienawidzonego wroga. Plan nie powiódł się a niedługo potem wybuchła wojna domowa w Hiszpanii, w której włoscy komuniści wzięli aktywny udział po stronie Republiki.

W Brygadach Międzynarodowych walczyło ok. 3 tys. włoskich komunistów m. in. Luigi Longo (późniejszy Sekretarz Generalny KC WłPK) czy Giuseppe Di Vittorio (po wojnie założyciel Włoskiej Powszechnej Konfederacji Pracy). Togliatti został doradcą Komunistycznej Partii Hiszpanii z ramienia Kominternu¹⁰. Wówczas chrzest bojowy przeszło wielu partyzantów, którzy potem wykorzystali bojowe doświadczenie w Brygadach Garibaldiego we Włoszech.

Należy zwrócić uwagę, że także doświadczenia polskiego komunizmu przed II Wojną Światową związane były z nielegalną działalnością, strukturami konspiracyjnymi, więzieniami itd. Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, która później przekształciła się w Komunistyczną Partię Polski (KPP) powstała 16 grudnia 1918 r. z połączenia Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy oraz PPS – Lewica. Ugrupowanie to stało się nielegalne już w 1919 r. i w nowo powstałym państwie polskim było pod stałym nadzorem policji¹¹. Tym bardziej, że w wojnie polsko-bolszewickiej partia ta stanęła po stronie bolszewików i zakładała zalążki rewolucyjnego rządu mającego objąć władzę (Komitet Rewolucyjny Polski – Komrewpol)¹². Podobnie jak to miało miejsce w przypadku KPW polscy komuniści byli rozdarci walkami frakcyjnymi. W 1928 r. wskutek programu uchwalonego przez III Międzynarodówkę KPP stała się praktycznie jej agenturą w Polsce.¹³ Mówiąc o polskim ruchu komunistycznym w międzywojniu warto zwrócić uwagę, że także wielu polskich komunistów walczyło podczas

9 P. Neglie, Fratelli in camicia nera: Comunisti e fascisti dal corporativismo alla CGIL: 1928-1948, Bologna 1996, s. 76.

10A. Kolpakidi, La barricata spagnola (1936-1939) [w:] La storia dimenticata del PCI. red. S. Bertelli, F. Bigazzi , Milano 2001, s. 114.

11 K. Sacewicz, Ruch komunistyczny na ziemiach polskich w latach 1918-1923 w świetle materiałów operacyjnych i opracowań agend Ministerstwa Spraw Wewnętrznych II RP, „Echa Przeszłości”, nr 13, 2012, s. 235-260.

12 A. Miodowski, Nieudana próba ustanowienia w Polsce systemu rządów sowieckich (lipiec-sierpień 1920 r.),

„Białostockie Teki Historyczne”, t. 11, 2013, s. 159-179.

13 A. Czubiński, Komunistyczna Partia Polski: (1918-1938). Zarys historii...; G. Simoncini, The Communist Party of Poland 1918-1929. A study in Political Ideology, New York 1993;

Historia Komunistycznej Partii Polski w świetle faktów i dokumentów, red. J. A. Reguła, Warszawa 1994.

15

wojny domowej w Hiszpanii po stronie wojsk republikańskich w XIII Brygadzie Międzynarodowej im. Jarosława Dąbrowskiego¹⁴. Kontakty nawiązane wówczas z włoskimi komunistami walczącymi w Hiszpanii (m. in. Luigim Longą) były widoczne także w latach powojennych w postaci kurtuazyjnej korespondencji czy okazjonalnych życzeń.

W czasie wielkiej czystki w 1937 r. wszyscy członkowie Biura Politycznego, którzy znajdywali się w Moskwie zostali aresztowani przez NKWD. Także KPW nie uniknęła czystek, które przed wojną dotknęły wiele innych partii komunistycznych, których przedstawiciele

„chronili się” w Moskwie. Gdy wymagał tego Stalin KPW oczyszczała się z domniemanych trockistów. W czasie terroru lat 1937-1938 Togliatti oczyścił nie tylko szeregi własnej partii, przyłożył także rękę do likwidacji Polskiej Partii Komunistycznej (co nie było bez znaczenia w późniejszych relacjach między obiema partiami) składając podpis pod rezolucją decydującą o jej rozwiązaniu¹⁵. W 1938 został także rozwiązany Komitet Centralny włoskiej partii, oskarżony przez Moskwę o nie dość skuteczną walkę z trockizmem i oddalanie się od linii wytyczonej przez WKP(b). Czystki sparaliżowały praktycznie działalność KPW i odcięły ją od wpływu na wydarzenia w kraju. Kolejnym ciosem były konsekwencje paktu Ribbentrop- Mołotow, który odbił się na całym międzynarodowym komunizmie. Fakt podpisania paktu pomiędzy ojczyzną światowego proletariatu a III Rzeszą był nie do pogodzenia z walką z faszyzmem we Włoszech. Włoscy komuniści zostali zmuszeni przez Stalina do retorycznych akrobacji i przekonywania o „wojnie imperialistycznej”.

Postawa KPW zmieniła się diametralnie po inwazji niemieckiej na ZSRR.

Spowodowało to natychmiastowe utworzenie koalicji antyfaszystowskiej wraz z WłPS i organizacją Giustizia e Libertà (antyfaszystowski ruch o profilu liberalno-socjalistycznym).

Wojna partyzancka to jeden z wielu mitów założycielskich Włoskiej Partii Komunistycznej (WłPK - nazwa przyjęta po 1943 r.). Po wojnie tożsamość włoskich komunistów zbudowana była na micie, że stworzyli oni ruch oporu, który od początku konsekwentnie walczył z faszystami. W rzeczywistości działalność partyzancka (w której komuniści stanowili znaczącą siłę, ale licznie reprezentowani byli również socjaliści, katolicy i inni) rozpoczęła się na dobre w 1943, kiedy Włochy Mussoliniego znajdowały się już w poważnym kryzysie gospodarczym, politycznym i militarnym.

14 J. Pietrzak, Polscy uczestnicy hiszpańskiej wojny domowej, „Folia Historica”, nr 97, 2016, s. 65-86.

15 F. Bigazzi, Il compagno Ercoli e la liquidazione dei comunisti polacchi, [w:] La storia dimenticata del PCI, red.

S. Bertelli, F. Bigazzi, Milano 2001, s. 183.

16

Włoska Partia Komunistyczna poparła rząd Pietra Badogliego i współpracowała z niekomunistycznymi siłami politycznymi w odbudowie kraju. Według oficjalnej wersji partyjnej historii Togliatti wymusił na Stalinie zgodę na włączenie WłPK w procesy mające na celu demokratyzację Włoch a włoscy komuniści zrzekli się dążenia do rewolucji. W rzeczywistości to Stalin zadecydował o tym, że komuniści poparli rząd Badoglio w momencie, który uznał za zgodny z własnymi celami strategicznymi. Tzw. Svolta di Salerno również była wynikiem jednostronnej decyzji Stalina. Pod tym pojęciem kryje się fundamentalna zmiana w polityce komunistów, polegająca na uprzywilejowaniu jedności narodowej w celu pokonania Niemców, okupujących wówczas Włochy i sprzymierzonej z Niemcami marionetkowej Republiki Socjalnej. Nie ma, co prawda dowodów, że ta decyzja była sprzeczna z wolą Togliattiego, ale przez wiele lat uważano, że to przywódca WłPK był jej głównym propagatorem w imię wartości demokratycznych.

Warunki działania Włoskiej Partii Komunistycznej (WłPK) w porównaniu do sytuacji przedwojennej przybrały zupełnie nową formę. Przed wojną partia była w zasadzie rozbita, działała w warunkach konspiracyjnych z kilkoma ośrodkami emigracyjnymi, głównie w Paryżu i Moskwie. Zasadniczo zmieniła się sytuacja partii a także jej cele i możliwości. Prestiż związany z działalnością jej członków w antyfaszystowskim ruchu oporu a także prestiż ZSRR jako zwycięskiego mocarstwa przysparzał jej wielu zwolenników czyniąc z niej największą komunistyczną partię na zachodzie¹⁶. Stalin w obecnych warunkach chciał przede wszystkim uniknąć zadrażnienia sytuacji czy kolejnej po Grecji wojny domowej. WłPK od marca 1944 roku realizowała zatem strategię dojścia do władzy środkami demokratycznymi. W czasie spotkania Togliattiego ze Stalinem 4 marca została ustalona strategia polityczna WłPK. Włoscy komuniści mieli porzucić antymonarchistyczne uprzedzenia i obrać kurs na wejście w skład rządu Pietra Badoglia, przyjmując tym samym strategię „jedności narodowej”¹⁷. Nie jest do końca jasna natura relacji Togliattiego ze Stalinem w następnych latach. Pomimo, że modus operandi przyjęty przez WłPK stał w zgodzie z wizją przywódcy ZSRR, Togliatti znalazł się kilkukrotnie w ogniu krytyki. Niemniej polityka „unarodowiania” (nazionalizzazione) partii komunistycznych po II Wojnie Światowej, także w odniesieniu do WłPK nie była jedynie zabiegiem retorycznym, ani „pudrowaniem” partii a wyciągała wnioski z porażek Kominternu¹⁸.

16 E. A. Rossi, V. Zaslavsky, Togliatti e Stalin..., s. 72.

17 S. Pons, La rivoluzione globale..., s. 184.

18 S. Pons, I comunisti italiani ..., s. 85.

17

Wraz z zaostrzaniem się konfliktu zimnowojennego zmieniła się narracja Moskwy, rozpoczęło się zwarcie szeregów w międzynarodowym komunizmie. Wobec postępujących procesów integracyjnych na zachodzie Stalin zdecydował się stworzyć nowe narzędzie walki z amerykańskim „imperializmem” w postaci międzynarodowej organizacji zrzeszającej niektóre partie komunistyczne - Kominformu¹⁹. Zarówno włoscy jak i francuscy komuniści zostali skrytykowani na konferencji założycielskiej tej organizacji, która odbyła się w Szklarskiej Porębie²⁰. Do wyreżyserowanego ataku użyto delegatów jugosłowiańskich: Milovana Djilasa i Edvarda Kardeljego. Powodem wątpliwości było właśnie wykorzystanie struktur demokratycznych jako odpowiedniej platformy do walki o socjalizm²¹. Jugosłowianie i Sowieci zarzucali Włochom, że dali się wykorzystać burżuazji, uczestnicząc w rządzie gromadzącym wszystkie antyfaszystowskie siły²². Należy odnotować, że do ataku na komunistów włoskich i francuskich w dosyć zawoalowany sposób przyłączył się obecny na konferencji w charakterze gospodarza Władysław Gomułka, chociaż historyk rosyjskiGrant Adibekov stawia go, obok Rudolfa Slánskego, jako jednego z tych, którzy się od tego powstrzymali²³. Gomułka stwierdzał że: „w Polsce i w krajach wyzwalanych przez Armię Radziecką partie rewolucyjno-demokratyczne miały zasadniczo dogodniejsze warunki dla organizowania własnego aparatu państwowego, aniżeli partie robotnicze w krajach, w których znalazły się armie anglosaskie — tym niemniej jednak, jak się nam wydaje i w tych ostatnich istniały wówczas poważne możliwości istotnych zmian w składzie odradzającego się aparatu państwowego, szczególnie tam, gdzie partie robotnicze zorganizowały szeroką walkę narodowo-wyzwoleńczą i miały do dyspozycji uzbrojone oddziały partyzanckie” tzn. we Włoszech i Francji²⁴.

WłPK stała się partią masową, która według oficjalnych szacunków liczyła po wojnie ok. 1,7 mln członków²⁵. Zrezygnowano z formuły elitarnej partii zawodowych rewolucjonistów i WłPK przyjmowała w swoje szeregi członków niezależnie od wiary i poglądów

19 M. J. Zachariasz, Powołanie Kominformu w 1947 r.: przyczyny, przebieg, skutki, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 31, 1996, s. 95-115; U źródeł ‘zimnowojennego’ podziału świata – powstanie i działalność Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominformu) w latach 1947-1950 [w:] Polska w podzielonym świecie po II wojnie światowej (do 1989 r.), red. M. Wojciechowski, Toruń 2002, s.

91-126.

20 F. Romero, Storia della guerra fredda, L’ultimo conflitto per l’Europa, Torino 2009, s. 57.

21 S. Pons, Togliatti e Stalin..., s. 209.

22 P. Radzikowski, Od stalinizmu..., s. 45.

23 G. Adibekov, Kominform i poslevoennaja Evropa: 1947-1956 , Moskwa 1994; G. Averardi, Le carte del PCI.

Dai Taccuini di Eugenio Reale la genesi di Tangentopoli, Manduria-Bari-Roma, s. 29.

24 Cyt. za.: M. J. Zachariasz, Powołanie Kominformu..., s.106.

25 A. Vittoria, La storia..., s. 59.

18

filozoficznych, otwierając się także na niemarksistów o ile znali „klasyków marksizmu- leninizmu”²⁶. Chociaż partia włączyła się w proces demokratycznej odbudowy kraju, decydując się na współpracę z partiami „burżuazyjnymi” to wiele grup wewnątrz WłPK nie zgadzało się z linią wytyczoną w Salerno i dążyło do wprowadzenia komunizmu drogą rewolucyjną.

Jednocześnie WłPK przyjęła krytykę i pozostała w ścisłym sojuszu z ZSRR, w 1948 przyłączając się do nagonki na Jugosławię²⁷. Powojenny okres w historii partii charakteryzuje m. in. podział na dwie dusze. Jedna postulowała marsz do władzy przez instytucje i powolne budowanie tzw. „demokracji progresywnej”. Druga uważała uczestnictwo w demokratycznym życiu Włoch jedynie za środek a nie cel, którym była rewolucja w rozumieniu leninowskim²⁸. Wiele dyskusji wywołuje również kwestia ramienia zbrojnego WłPK i utrzymywania potencjału rewolucyjnego przez jej najbardziej radykalnych, stalinowskich przedstawicieli (np.

Pietra Secchię, kierującego wówczas pionem organizacyjnym partii). W 1948 roku WłPK, znajdująca się z socjalistami w Bloku Ludowym, przegrała wybory z Frontem Narodowym, któremu przewodziła Chrześcijańska Demokracja. Przegrana skazała WłPK na pozostanie w opozycji aż do końca swojego istnienia. Przed wyborami napięcie społeczne przypominało prolog do wojny domowej. W starciu przedwyborczym bipolarna logika zimnej wojny wpływała na wewnętrzną sytuację polityczną Włoch i obie strony traktowały wybory w kategoriach manichejskiej walki dobra ze złem. Chrześcijańska Demokracja porównywała wybory do drugiej bitwy o Lepanto. W wielu włoskich kościołach wznoszono modlitwy za zwycięstwo Chadecji. Atmosferę dodatkowo podgrzewały informacje o zamachu stanu w Czechosłowacji czy aresztowaniu kardynała Mindszentyego na Węgrzech.

Przegrane wybory były ciosem dla Frontu Ludowego. Nie przyniosły też trwałego uspokojenia nastrojów. Kolejnym punktem zapalnym stał się plan Marshalla, który propaganda WłPK przedstawiała jako zagrożenie dla niezależności Włoch. Prawdziwy test stabilności politycznej przyszedł wraz z zamachem na Togliattiego dokonany 14 lipca 1948 r. przez faszyzującego studenta Antonia Pallantę. Niemal natychmiast doszło do spontanicznego strajku generalnego a po kraju krążyły plotki o zbrojnej rewolucji. Niebagatelną rolę w uspokojeniu nastrojów odegrały m. in. apele Togliattiego o „nietracenie głowy”²⁹. Wielu byłych partyzantów - komunistów, nadal z bronią w ręku, dopuszczało się rzeczywistych i

26R. Martinelli, Gli statuti del PCO. 1921/1979, [w:] Il Partito comunista italiano. Struttura e storia dell’organizzazione 1921/1979, red. M. Ilardi, A. Accornero, Milano 1982, s. 68.

27 A. Vittoria, La storia..., s. 67.

28 G.C. Marino, Autoritratto del Pci staliniano 1946-1953, Roma 1991, s. 7.

29 Więcej na temat kampanii wyborczej i wyborów we Włoszech w 1948 r. zob: M. Avagliano, M. Palmieri, 1948.

Gli italiani nell’anno della svolta, Bologna 2018, s. 299-304.

19

wyolbrzymionych przez włoskie służby przestępstw i naruszenia porządku. Do rewolucji ani kolejnej wojny domowej ostatecznie nie doszło, ale wielu członków WłPK uciekało, przy wymiernej pomocy swojej partii, do państw bloku wschodniego, głównie do Czechosłowacji, ale także do innych państw socjalistycznych. Kilkoro z nich znalazło również schronienie i pracę w Warszawie w redakcji Radia Varsavia (patrz rozdział 2, podrozdział Radio Varsavia).

Pomimo tych wydarzeń i ewidentnie rewolucyjnych nastrojów panujących w niektórych kręgach partyjnych kierownictwo WłPK odwoływało się do włoskiej konstytucji jako do gwaranta praw demokratycznych a nie jedynie tworu burżuazyjnego³⁰. Lojalność wobec ustawy zasadniczej była jedną z cech odróżniających włoskich komunistów od Francuskiej Partii Komunistycznej. Prawdopodobnie nadal wielu towarzyszy, zwłaszcza przedstawicieli bazy partyjnej, widziało w przystąpieniu do demokratycznego życia Włoch jedynie zabieg taktyczny. Wielu włoskich komunistów uznawało politykę swojej partii jedynie za zasłonę dymną w oczekiwaniu na wybuch rewolucji. Do dziś nie ma zgody, co do istnienia i faktycznego przeznaczenia zbrojnego ramienia partii. Faktem jest, że do powstania o charakterze rewolucyjnym nigdy nie doszło a w kolejnych latach WłPK na stałe wpisywała się we włoski system polityczny porzucając perspektywę zdobycia władzy przemocą. Sam Togliatti po powrocie do zdrowia we wrześniu 1948 roku powiedział przed Komitetem Centralnym:

Część towarzyszy pomyślała, że 18 kwietnia miała miejsce porażka, po której można się podnieść jedynie z szerokim ruchem o charakterze insurekcyjnym, zmiatając bronią wroga, któremu, środkami i nam znanymi, udało się odnieść zwycięstwo na polu wyborczym […] Pozostał, w pewnych warstwach partii, sentyment, coś mrocznego, i w tym musi być poszukiwana przyczyna odnotowanych braków³¹.

Wraz z narastającym napięciem międzynarodowym i początkiem Zimnej Wojny włoscy komuniści wzmagali dyscyplinę partyjną i przesuwali się coraz bliżej w stronę moskiewskiego centrum. WłPK nie ominęły wydalenia z partii członków posądzanych o herezje i titoizm, nawet jeśli kampania przeciwko Jugosławii nie była tak silna jak życzyli sobie tego Sowieci.

Dostosowując się do linii Kominformu WłPK nie wysuwała już tak zdecydowanie haseł o włoskiej drodze do socjalizmu. Sam Togliatti stwierdził, że nie ma i nie może być różnic między „socjalizmem zachodnim” a „socjalizmem wschodnim”³². Pomimo porażki wyborczej

30 G. Gozzini, R. Martinelli, Storia..., s. 56.

31 Il discorso del compagno Togliatti al Comitato Centrale del P. C. I, “l’Unità”, 26 IX 1948, s. 4.

32 G. Gozzini, R. Martinelli, Storia...,, s. 12.

20

w 1948 r. WłPK przybywało zwolenników. Rosła w siłę także odnowiona w 1949 r. organizacja młodzieżowa, która błyskawicznie zgromadziła 400 tys. członków³³.

Rok 1956 był z pewnością jednym z ważniejszych etapów w historii WłPK.

Destalinizacja nie była dla włoskiej partii łatwym procesem. Co prawda już w 1954 r. Togliatti podkreślał wartość koncepcji „pokojowego współistnienia” i odwoływał się do wartości nie klasowych, lecz ogólnoludzkich ale dwa lata później bardzo ostrożnie podchodził do kwestii raportu Chruszczowa³⁴. W lutym 1956 r. Togliatti przebywał w Moskwie, gdzie został dopuszczony do podstawowych tez referatu przed wystąpieniem Chruszczowa, jak również do prac przygotowawczych Prezydium. Po powrocie wtajemniczył w sprawę jedynie Sekretariat, który znajdował się pod jego kontrolą, pozostawiając poza gronem poinformowanych Dyrekcję, w której zasiadało wielu jego rywali³⁵. Z biegiem czasu i pod naciskiem własnej partii Togliatti w czerwcu 1956 r. otworzył poważną dyskusję nad błędami i wypaczeniami nie tylko Stalina, ale także całej „nowej klasy” w ZSRR. Jego wywiad dla pisma „Nuovi Argomenti” wywołał żywą dyskusję nie tylko w łonie WłPK, ale został również przyjęty z niezadowoleniem przez bratnie partie, głównie KPZR, której kierownictwo poczuło się dotknięte sformułowaniami o „biurokratycznej degeneracji” (degenerazione burocratica)³⁶. Innym sformułowaniem użytym w tym wywiadzie, które miało ukierunkować wizję międzynarodowego komunizmu według WłPK był policentryzm (policentrismo). Togliatti kwestionował sensowność istnienia jednego ośrodka kierowniczego i proponował bardziej kolektywną formę relacji również z uwzględnieniem nowych sił w krajach postkolonialnych.

Silvio Pons zwraca uwagę, że paradoksalnie pomimo początkowych wątpliwości co do formy destalinizacji przyjętej przez Chruszczowa Togliatti stał się jednym z głównych protagonistów reorganizacji międzynarodowego ruchu komunistycznego po śmierci Stalina i zniesieniu Kominformu³⁷.

Za kolejny paradoks można uznać stosunek Togliattiego do zrewoltowanych w 1956 r.

Węgier. Sądzi się, że opublikowanie skróconej wersji jego wywiadu dla „Nuovi Argomenti”

na łamach węgierskiego czasopisma „Szabad Nep”, głównego organu prasowego Węgierskiej Partii Pracujących, mogło stać się jednym z katalizatorów gorącej dyskusji na temat

33 Ibidem, s. 72.

34 S. Pons, I comunisti italiani e gli altri. Visioni e legami internazionali nel mondo del Novecento,op.cit., s. 140.

35 J. Haslam, I dilemmi della destalinizzazione: Togliatti, il XX Congresso del PCUS e le sue conseguenze (1956) [w:] Togliatti nel suo tempo, op.cit., s. 218.

36 Ibidem, s. 223.

37 S. Pons, I comunisti italiani..., s. 144.

21

destalinizacji na Węgrzech³⁸. Tymczasem lider WłPK dostrzegł w tych wydarzeniach śmiertelne zagrożenie dla obozu socjalistycznego.

Międzynarodowy świat komunistyczny podzielił się na tych, którzy w węgierskim zrywie widzieli manifestację kontrrewolucji lub trudną konieczność oraz na tych którzy postrzegali go jako walkę o wolność. Ten podział przenosił się także na włoski ruch robotniczy.

Kierownictwo WłPK uznawało zasadę lojalności wobec Moskwy potępiając biorących udział w zbrojnym powstaniu oraz ostrzegając przed faszyzmem i „białym terrorem”³⁹. Z kolei zdominowane przez komunistów związki spod szyldu CGIL pod przywództwem Giuseppe di Vittoria potępiły interwencję. To samo uczyniła część intelektualistów blisko związanych z WłPK, sygnatariusze tzw. Manifestu 101. Z partii wystąpił wówczas Eugenio Reale zakładając redakcję „Corrispondenza Socialista”⁴⁰. Także Włoska Partia Socjalistyczna potępiła interwencję ZSRR tym samym kończąc powojenny sojusz z WłPK. W roku 1956 prestiż partii niezwykle mocno ucierpiał, co odbiło się na liczbach. Między 1956 a 1957 około 200 tys.

członków partii, głównie robotników, opuściło jej szeregi⁴¹. W tym zjawisku nie należy przeceniać roli sytuacji międzynarodowej i kryzysu komunizmu w bloku wschodnim. Nie należy zakładać, że wszyscy, którzy opuścili wówczas szeregi partii zrobili to w geście poparcia dla narodu węgierskiego. Jak udowadnia Alessandro Iandolo, powołując się na przeprowadzone wówczas ankiety, większość członków WłPK uznawała interwencję za usprawiedliwioną. Iandolo wyjaśnia, że wysoka liczba robotników, jaka odeszła wówczas z WłPK nie była spowodowana sprzeciwem wobec agresywnej polityki ZSRR, wobec której byli oni w najlepszym razie obojętni (zjawisko to powtarza się także w odniesieniu do wydarzeń w Polsce przede wszystkim do poznańskiego czerwca). Prawdziwą przyczyną według badacza była poprawiająca się sytuacja robotników we wchodzących w boom gospodarczy Włoszech, a co za tym idzie ich odrywanie się od ideologii komunizmu⁴².

Podstawową różnicą w sytuacji omawianych partii w tym okresie był fakt, że polscy komuniści mieli władzę w swoim kraju zagwarantowaną przez obecność Armii Czerwonej.

Polska Partia Robotnicza (PPR) tworzyła zalążki nowej państwowości w Polsce używając

38 J. Haslam, I dilemmi..., s. 226-227.

39 I testimoni del „terrore bianco”, „Unità”, 6 XI 1956, s. 2.

40 Współpracownik Eugenio Realego Giuseppe Averardi wspomina, że Reale czuł się odpowiedzialny: „Nie powinienem był czekać aż przydarzą się Węgry, żeby się obudzić. Wiedziałem, znałem jak żyje się w Polsce, na Węgrzech, w Czechosłowacji” cyt. za G. Averardi, Le carte..., s. 40.

41 G. Galli, A. Prandi, Patterns of Political Participation in Italy, New Heaven 1970, s. 36, cyt. za A. Iandolo, Unforgettable 1956? The PCI and the crisis of Communism in Italy, op.cit., s. 259.

42 A. Iandolo, Unforgettable 1956..., s. 262.

22

instytucjonalnych fasad, tworzonych i nadzorowanych w Moskwie (jak np. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego). Komuniści w Polsce działali pod dyktando Stalina, który to zezwalał na okresowe „luzowanie” terroru i prześladowań wobec konkurencyjnych ośrodków politycznych albo zarządzał „dokręcanie śruby” (jak w przypadku tzw. „zwrotu październikowego” w 1944 r.) Wraz z zaostrzaniem się zimnej wojny zaostrzała się także dyscyplina wśród polskich komunistów, o czym przekonał się Władysław Gomułka, odsunięty od PPR i aresztowany w 1951 r.

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza została utworzona w wyniku połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej w grudniu 1948 r. Przyjmuje się, że w tym samym roku rozpoczęło się w świecie komunistycznym zacieśnianie szeregów i odchodzenie od narodowych dróg do socjalizmu, czy szerokich frontów ludowych. Zarówno zachodnie jak i wschodnie partie komunistyczne były atakowane za odchylenia prawicowo-nacjonalistyczne.

W Polsce rozpoczęto implementację elementów systemu stalinowskiego takich jak plany sześcioletnie, kolektywizację czy styl socrealistyczny. Swoją działalność kontynuował również aparat terroru, który rozszerzał aktywność na całe klasy społeczne⁴³. Jak już wspomniano w obu partiach panował system centralizmu demokratycznego. W Polsce dodatkowo wykształcił się olbrzymi system nomenklatury, który wyniósł nową uprzywilejowaną klasę społeczną mającą dostęp do rzadkich dóbr (w tzw. sklepach za żółtymi firankami), wysokich stanowisk itd. W PZPR najwyższą pozycję w strukturze zajmował Komitet Centralny rządzący w okresie między zjazdami. Najważniejszą władzę sprawował odbywający się co 4-5 lat Zjazd, który wybierał organy kierownicze partii: KC, Centralną Komisję Kontroli Partyjnej oraz Centralną Komisję Rewizyjną. Na czele partii stał I Sekretarz, kierujący pracami najwęższego kolektywu kierowniczego tj. Biura Politycznego oraz Sekretariatu (władza wykonawcza PZPR). Do zadań Biura Politycznego należało realizowanie uchwał KC i Zjazdu⁴⁴. Na organizmy kierownicze WłPK składały się Komitet Centralny, Dyrekcja i Sekretariat. Skład Dyrekcji wybierany był przez Komitet Centralny, natomiast członkowie Sekretariatu byli „desygnowani” przez Dyrekcję. Organizmem kontrolnym była Centralna Komisja Kontroli, a organ doradczy stanowiła Rada Narodowa, w której zasiadali członkowie KC i Centralnej Komisji Kontroli.

Sekretarz Generalny, wice-sekretarze i Dyrekcja wybierani byli na wspólnym posiedzeniu Centralnej Komisji Kontroli i Komitetu Centralnego. Od 1945 r. Zjazdy odbywały się co 2 lata, na VIII Zjeździe w 1956 r. okres pomiędzy Zjazdami wydłużono do 3 lat, a od 1975 r. do 4 lat.

43 A. Kemp-Welch, Polska pod rządami komunistów 1944-1989, Kraków 2008, s.48.

44 Statut Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Warszawa 1954.