Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Wydział Filozofii Chrześcijańskiej
Instytut Psychologii
Kinga Wojcieszek nr albumu: 3372
Dobrostan a wybrane aspekty systemu wartości
Well-being and selected aspects of value system
Rozprawa doktorska
Promotor
dr hab. Jan Cieciuch, prof. UKSW
Warszawa, 2020
2
Spis treści
STRESZCZENIE ...4
SUMMARY ...8
ROZDZIAŁ 1. PROBLEMATYKA WARTOŚCI W PSYCHOLOGII ... 12
1.1. Pojęcie wartości i klasyczne koncepcje wartości w psychologii ... 12
1.1.1. Teoria wartości Allporta ... 12
1.1.2. Teoria wartości Rokeacha ... 14
1.2. Teoria wartości Schwartza ... 17
1.2.1. Definicja wartości ... 17
1.2.2. Struktura i treść wartości ... 18
1.2.3. Empiryczna weryfikacja modelu ... 24
1.3. Aspekty systemu wartości... 28
ROZDZIAŁ 2. WYBRANE UJĘCIA DOBROSTANU ... 32
2.1. Różne sposoby rozumienia dobrostanu ... 32
2.2. Dobrostan hedonistyczny i eudajmonistyczny ... 34
2.3. Wielowymiarowa struktura dobrostanu... 36
2.4. Koncepcja subiektywnego dobrostanu Dienera... 38
2.5. Koncepcja dobrostanu eudajmonistycznego Ryff ... 39
2.6. Dobrostan społeczny w propozycji Keyesa ... 43
2.7. Próba syntezy koncepcji hedonistycznej i eudajmonistycznej – trzyczynnikowa koncepcja dobrostanu Keyesa i Waterman ... 46
2.8. Personalistyczno-egzystencjalna koncepcja Straś-Romanowskiej ... 47
ROZDZIAŁ 3. PROBLEM BADAŃ WŁASNYCH ... 52
ROZDZIAŁ 4. METODA ... 57
4.1. Procedura i próba badana... 57
4.2. Narzędzia ... 58
4.2.1. Wartości deklarowane ... 58
4.2.2. Wartości realizowane... 59
3
4.2.3. Dobrostan ... 60
ROZDZIAŁ 5. WYNIKI ... 63
5.1. Statystyki opisowe ... 63
5.2. Hierarchia deklarowanych preferencji wartości (pomiar kwestionariuszowy) ... 69
5.3. Hierarchia deklarowanych preferencji wartości (pomiar jakościowy) ... 72
5.4. Weryfikacja hipotez ... 82
5.4.1. Związek deklarowanych preferencji wartości mierzonych kwestionariuszowo z dobrostanem ... 82
5.4.2. Związek deklarowanych preferencji wartości mierzonych w pytaniu otwartym z dobrostanem ... 93
5.4.3. Związek wartości realizowanych w działaniu z dobrostanem ... 112
5.4.4. Związek dobrostanu ze spójnością między wartościami deklarowanymi a realizowanymi ... 124
ROZDZIAŁ 6. DYSKUSJA ... 127
6.1. Komentarz do uzyskanych wyników ... 127
6.2. Ograniczenia badań własnych i kierunki dalszych badań ... 137
BIBLIOGRAFIA ... 139
SPIS ZAŁĄCZNIKÓW ... 159
4 STRESZCZENIE
Niniejsza praca doktorska dotyczy relacji między wybranymi aspektami systemu wartości a różnymi aspektami dobrostanu. Wartości są w niej rozumiane zgodnie z modelem Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012), czyli jako przekonania dotyczące pożądanych przez ludzi celów, traktowanych jako motywacja działania (Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2013b;
Schwartz i in., 2012). Wyróżniono następujące aspekty systemu wartości: deklarowane preferencje wartości, wartości realizowane w konkretnych czynnościach oraz spójność wartości deklarowanych z realizowanymi.
Można znaleźć dużą liczbę raportów z badań poświęconych relacji między dobrostanem a deklarowanymi w badaniach kwestionariuszowych preferencjami wartości w modelu Schwartza (Bilsky, Schwartz, 1994; Bobowik, Basabe, Paez, Jimenez, Bilbao, 2011;
Sagiv, Schwartz, 2000; Sortheix, Schwartz, 2017). Zatem w zakresie związków dobrostanu z deklarowanymi preferencjami wartości mierzonymi kwestionariuszowo prezentowane badania są replikacją. Novum dotyczy analizy związków dobrostanu z deklarowanymi preferencjami wartości mierzonymi niekwestionariuszowo (w pytaniu otwartym); związków dobrostanu z wartościami realizowanymi w działaniu oraz związków między dobrostanem a spójnością wartości deklarowanych z realizowanymi.
W pracy uwzględniono następujące aspekty i modele dobrostanu: (1) Subiektywny dobrostan Dienera (1984), który jest emocjonalno-poznawczą oceną stanu siebie w różnych domenach życia. Ta ocena obejmuje: ogólną satysfakcję z życia, oceny różnych domen życia oraz pozytywne i negatywne emocje związane z doświadczeniami życia. (2) Dobrostan eudajmonistyczny Ryff (1989), która w swojej koncepcji zaproponowała sześć wymiarów dobrostanu: samoakceptację, osobisty rozwój, cel życiowy, autonomię, panowanie nad
5 otoczeniem i pozytywne relacje z innymi ludźmi. Dobrostan w tej propozycji to proces realizowania własnego potencjału, sposób prowadzenia tzw. „dobrego życia”. (3) Dobrostan społeczny Keyesa (1998, 2002), który opisuje społeczne aspekty dobrostanu eudajmonistycznego (Keyes 1998; Ryff, 1989). Keyes (1998, 2002) w swoim ujęciu dobrostanu społecznego zaproponował pięć wymiarów: integracja społeczna, akceptacja społeczna, wkład społeczny, koherencja społeczna, aktualizacja społeczna. (4) Trójwymiarowa koncepcja dobrostanu Keyesa i Waterman (2003), którzy podejmując próbę połączenia różnych tradycji wyróżnili trzy wymiary: dobrostan psychologiczny, rozumiany jako realizacja potencjału człowieka, zaczerpnięty z koncepcji Ryff (1989); dobrostan społeczny, rozumiany jako percepcja i ocena społeczeństwa oraz własnego w nim funkcjonowania, zaczerpnięty z koncepcji Keyesa (1998); dobrostan emocjonalny, rozumiany jako ocena własnego szczęścia i satysfakcji z życia, doświadczanie uczuć pozytywnych, zbliżony do ujęcia hedonistycznego.
(5) Personalistyczno-egzystencjalna koncepcja Straś-Romanowskiej (1995, 2002, 2004, 2005), w której dobrostan określany jest jako jakość życia i jest ujmowany na czterech wymiarach:
psychofizycznym, psychospołecznym, podmiotowym, metafizycznym.
Postawiono hipotezy dotyczące relacji między wybranymi aspektami systemu wartości a różnymi aspektami dobrostanu. Hipoteza 1. dotyczy związków między mierzonymi kwestionariuszowo deklarowanymi preferencjami wartości a różnymi aspektami dobrostanu.
Hipoteza 2. dotyczy związków deklarowanych preferencji wartości w odpowiedzi na pytanie otwarte z różnymi aspektami dobrostanu. Hipoteza 3. dotyczy związków wartości realizowanych w codziennym życiu z różnymi aspektami dobrostanu. Hipoteza 4. dotyczy związku dobrostanu ze spójnością wartości deklarowanych z wartościami realizowanymi.
Dodatkowo zweryfikowano podobieństwo między hierarchiami wartości z pomiaru kwestionariuszowego i jakościowego.
6 W grupie N = 170 osób wieku od 18 do 80 lat (średnia wieku 39 lat, 78% kobiet) przeprowadzono badania składające się z trzech etapów. Pierwszy etap obejmował pomiar kwestionariuszowy preferencji wartości deklarowanych oraz pomiar jakościowy preferencji wartości deklarowanych. Drugi etap miał formę dzienniczka, dotyczył wartości realizowanych i trwał tydzień. Osoby badane zostały poproszone o wybór trzech ważnych dla nich czynności każdego dnia, krótkie ich opisanie oraz odpowiedź na kilkanaście pytań o wartości realizowane w tych wybranych działaniach. Ostatni, trzeci etap składał się z pomiaru dobrostanu oraz powtórnego pomiaru kwestionariuszowego deklarowanych preferencji wartości.
Preferencje wartości deklarowanych zostały zmierzone na dwa sposoby: za pomocą zrewidowanej wersji Portrait Value Questionnaire (PVQ-R2; Schwartz i in, 2012; w polskiej adaptacji Cieciucha, 2013b) oraz poprzez pytanie otwarte. Wartości realizowane zostały zmierzone metodą dzienniczka z pytaniem otwartym dotyczącym czynności oraz kwestionariuszowym pomiarem realizowanych w nich wartości (z użyciem krótkiej wersji PVQ, czyli PVQ-S; Beierlein, Davidov, Cieciuch, Rammstedt, Schwartz, 2014). Dobrostan został zmierzony za pomocą następujących narzędzi: Psychological Well-Being Scales (Ryff, 1989) w polskiej adaptacji Karaś i Cieciucha (2018); The Satisfaction with Life Scale, (Diener, Emmons, Larson, Griffi, 1985, w polskiej adaptacji Juczyńskiego (2009); Mental Health Continuum – Short Form (Keyes, 2005, Keyes, 2009; Keyes, 2013a; Keyes, 2013b) w polskiej adaptacji Karaś, Cieciucha, Keyesa (2014); Kwestionariusz Poczucia Jakości Życia (Straś- Romanowska, Oleszkowicz, Frąckowiak, 2004).
Zweryfikowano spójność między preferencjami wartości deklarowanych w pomiarze kwestionariuszowym oraz pomiarze jakościowym. Uzyskane dane wskazują, że jest dość duża zgodność między pomiarem kwestionariuszowym a jakościowym w zakresie wartości najwyżej i najniżej usytuowanych w hierarchii. Najbardziej preferowanymi wartościami deklarowanymi
7 zarówno w pomiarze kwestionariuszowym jak i pomiarze jakościowym są życzliwość–
niezawodność oraz życzliwość–troskliwość. Najniżej w hierarchii wartości w obu pomiarach jest władza nad ludźmi.
Okazało się, że każdy aspekt dobrostanu jest istotnie wyjaśniany przez deklarowane preferencje wartości mierzone kwestionariuszowo, choć związki nie są duże. Najlepiej wyjaśniany jest dobrostan psychologiczny, psychospołeczny oraz metafizyczny, a najsłabiej jest wyjaśniany dobrostan emocjonalny i psychofizyczny. Tak jak zakładano, deklarowane preferencje wartości z grup przekraczania siebie oraz otwartości na zmiany są szczególnie istotne dla dobrostanu, ale nie różnicują zbyt wyraźnie dobrostanu hedonistycznego od eudajmonistycznego. Dodatkowo dość ważną wartością dla dobrostanu społecznego i metafizycznego okazała się tradycja (z grupy zachowawczości).
W zakresie związku wartości realizowanych z dobrostanem okazało się, że realizacja wartości z grupy przekraczania siebie jest związana pozytywnie z dobrostanem eudajmonistycznym, a realizacja wartości z grupy otwartości na zmianę wiąże się pozytywnie zarówno z dobrostanem hedonistycznym, jak i eudajmonistycznym. Dodatkowo okazało się, że realizacja zachowawczości wiąże się pozytywnie z dobrostanem eudajmonistycznym.
Przenalizowano również związek wymiarów dobrostanu z częstotliwością wystąpienia każdej z kategorii czynności, wymienionych przez badanych w dzienniczkowym pytaniu otwartym. Okazało się, że z dobrostanem wiąże się częstość wskazywania spotkań z innymi ludźmi jako ważnych zachowań w ciągu kolejnych badanych dni.
Pozytywnie zweryfikowano związek różnych aspektów dobrostanu ze spójnością między wartościami deklarowanymi a realizowanymi. Spójność między deklaracją a realizacją wartości przekraczania siebie, otwartości na zmianę i zachowawczości wiąże się pozytywnie z dobrostanem eudajmonistycznym.
8 SUMMARY
This dissertation concerns relations between some aspects of value system and various aspects of well-being. Values are defined according to Schwartz’s model (1992; Schwartz et al., 2012) as beliefs about goals that are desired by people and treated as motivation for action (Cieciuch, 2013; Schwartz et al., 2012). The following aspects of value system were analyzed:
declared preferences of values, values realized in specific activities on a daily basis and the consistency between declared and realized values.
There are a significant number of research reports that concern the relation between well-being and values declared in questionnaires as important in Schwartz’s model (Bilsky, Schwartz, 1994; Bobowik, Basabe, Paez, Jimenez, Bilbao, 2011; Sagiv, Schwartz, 2000; Sortheix, Schwartz, 2017). Therefore, in terms of relations between well-being and preferences of values measured using questionnaires, this research is a replication. Novum refers to (a) the analysis of relations between well-being and preferences for declared values that are not measured using questionnaires (but with open questions); (b) relations between well-being and values realized in action as well as (c) relations between well-being and the consistency between declared and realized values.
The following aspects and models of well-being were included in this thesis:
(1) Diener’s subjective well-being (1984), that is, a cognitive and emotional assessment of the state of oneself in different domains of life. This assessment covers: general life-satisfaction, rates of various life domains as well as positive and negative emotions related to life experiences; (2) Eudaimonic well-being (Ryff, 1989), which proposed six dimensions of well- being: self-acceptance, personal growth, purpose in life, autonomy, environmental mastery, and positive relationships. Well-being in this proposal is a process of realizing one’s own potential with the aim of conducting a ‘good life’; (3) Social well-being (Keyes, 1998; 2002),
9 which concerns social aspects of eudaimonic well-being (Keyes, 1998; Ryff, 1989). Keyes (1998, 2002), in his frame of social well-being, proposed five dimensions: social integration, social acceptance, social contribution, social coherence and social actualization; (4) The three-dimensional concept of well-being (Keyes & Waterman, 2003) that is, a trial of integration of different traditions, distinguished through three dimensions: 1) psychological well-being defined as the realization of human potential, taken from Ryff’s concept (1989), 2) social well-being defined as perception and rating of society and one’s own functioning within it, taken from Keyes’s concept (1998), and 3) emotional well-being defined as the rate of one’s own happiness and life satisfaction as well as experiencing of positive emotions, which is similar to the hedonic approach; (5) Personalistic-existential well-being labeled as quality of life is captured by Straś-Romanowska (1995, 2002, 2004, 2005) within four dimensions: psychophysical, psychosocial, subjective and metaphysical.
Hypotheses formulated in this dissertation concern the relations between selected aspects of value system and various aspects of well-being. Hypothesis 1 concerns relations between declared preferences of values measured using a questionnaire and well-being.
Hypothesis 2 concerns relations between preferences of values declared in open question and well-being. Hypothesis 3 concerns relations between the realization of values in everyday life and well-being. Hypothesis 4 concerns the relation between well-being and the consistency of declared and realized values. Additionally, the similarity was verified between the hierarchy of values measured using a questionnaire and declared in the open question.
With a group of N = 170 persons aged from 18 to 80 (mean age was 39;
78% of participants were women), the research was carried out in three stages. The first stage included questionnaire measurement of value preferences and qualitative measurement of declared preferences of values. The second stage used a diary format, focusing on realized
10 values and lasted one week. Participants were asked for a choice of three activities (each day) that were important to them, were instructed to give a short description of them and answer over a dozen questions about values realized in these selected activities. The third stage consisted of measurement of well-being and, again, questionnaire measurement of declared preferences of values.
Declared preferences of values were measured in two ways: using a revised version of the Portrait Value-Questionnaire (PVQ-R2; Schwartz et al., 2012; in Polish adaptation of Cieciuch, 2013b) and through an open question. Realized values were measured by a diary method with an open question concerning activities and questionnaire measurement of values realized within these activities by using the short version of the PVQ (PVQ-S;
Beierlein, Davidov, Cieciuch, Rammstedt, Schwartz, 2014). Well-being was measured by the following questionnaires: Psychological Well-Being Scales (Ryff, 1989) adapted to Polish by Karaś & Cieciuch (2018); The Satisfaction with Life Scale, (Diener, Emmons, Larson, Griffi, 1985, in Polish adaptation by Juczyński (2009); Mental Health Continuum – Short Form (Keyes, 2005;
Keyes, 2009; Keyes, 2013a; Keyes, 2013b) adapted to Polish by Karaś, Cieciuch and Keyes (2014); Kwestionariusz Poczucia Jakości Życia (Questionnaire on the Sense of Quality of Life), (Straś-Romanowska, Oleszkowicz, Frąckowiak, 2004).
The consistency between preferences of values declared in the questionnaire and measured by qualitative method was verified. It turned out that there is high compliance between quantitative and qualitative measurement in terms of values situated in the highest and the lowest place in the hierarchy. The most preferred values declared both in the questionnaire and in the qualitative method remain benevolence-dependability and benevolence-caring. The lowest position in the hierarchy of values in both measurements is held by power-dominance.
11 It turned out that each aspect of wellbeing is significantly explained by declared preferences of values measured by the questionnaire, although the correlations are not large.
Psychological, psychosocial and metaphysical well-being is best explained by values.
Emotional and psychophysical well-being is explained the weakest by values. As it was assumed, declared preferences of values from the groups self-transcendence and openness to change are specifically important for wellbeing, but they do not differentiate clearly between hedonic and eudaimonic well-being. Additionally, a quite significant value for well- being (social and metaphysical) appeared to be tradition (from the group conservation).
In terms of the relation between realized values with well-being, it turned out that realization of self-transcendence is positively related with eudaimonic well-being. Realization of openness to change is positively related to both hedonic and eudaimonic well-being.
Additionally, it turned out that realization of conservation is positively related to eudaimonic well-being.
Analyses were also performed that concerned relations between dimensions of well- being with the frequency of occurrence of each category of activities in the daily diary.
It turned out that indicating for meeting other people as important behaviour is related to higher well-being.
The relation between the aspects of well-being and the consistency of declared and realized values was positively verified. The consistency between declaration and realization of self-transcendence, openness to change and conservation is positively related to eudaimonic well-being.
12 ROZDZIAŁ 1. PROBLEMATYKA WARTOŚCI W PSYCHOLOGII
1.1. Pojęcie wartości i klasyczne koncepcje wartości w psychologii
Pojęcie wartości i preferencji wartości znajduje się w kręgu zainteresowania przedstawicieli wielu nauk, m.in. filozofii, antropologii, psychologii, socjologii, ekonomii, teologii. Rezultatem naukowych rozważań i analiz jest wiele ujęć tego zjawiska, nie zawsze spójnych i możliwych do uzgodnienia. w ramach psychologii również istnieją różne sposoby rozumienia wartości. w pracy zostaną zaprezentowane trzy propozycje interpretacji tego konstruktu, będące podstawą największej liczby badań: teoria wartości Allporta (1963), teoria wartości Rokeacha (1973) oraz teoria wartości Schwartza (1992; Schwartz i in, 2012).
Największy nacisk zostanie położony na teorię Schwartza, ponieważ została ona zbudowana na dwóch poprzednich, jest dzisiaj najczęściej wykorzystywana w badaniach i badania własne oparte zostały właśnie na niej.
1.1.1. Teoria wartości Allporta
Pierwszy model wartości w psychologii został opracowany przez Allporta (Allport, Vernon, 1931; Allport, Vernon, Lindzey, 1951). Allport i Vernon (1931) proponują uwzględnienie w definicji wartości dwóch elementów i definiują wartości jako:
1) zainteresowania oraz 2) tzw. nastawienia / postawy ewaluatywne. Zainteresowania były traktowane jako element osobowości i odnoszone je do motywacji, ukierunkowującej działanie celowe człowieka. Nastawienia (postawy ewaluatywne) również były elementem szeroko rozumianej osobowości, ale bardziej ukierunkowywały ocenę rzeczywistości (dlatego nazywano je ewaluatywnymi) niż działanie. w konsekwencji wartości rozumiane jako zarówno
13 zainteresowania, jak i nastawienia były jedną z kluczowych charakterystyk całościowo rozumianej osobowości (Cieciuch i in., 2015).
Allport ze współpracownikami wyróżnili sześć możliwych typów wartości (za: Cieciuch, 2013a). Były to: 1) typ teoretyczny – główną wartością jest prawda, intelektualizm, krytycyzm, indywidualizm; 2) typ ekonomiczny – naczelną wartością są wartości użytkowe, oszczędność, praktyczność, utylitaryzm; 3) typ estetyczny – naczelną wartością jest forma, harmonia, dążenie do nadania zachowaniom odpowiedniej, pięknej formy; 4) typ społeczny – koncentracja na miłości do drugiego człowieka, któremu okazywany jest szacunek, świadczona pomoc; 5) typ polityczny – naczelną wartością jest władza, siła, kierowanie innymi ludźmi, niekoniecznie w sferze czysto politycznej; 6) typ religijny – naczelną wartością jest poczucie jedności z całością rzeczywistości i dążenie do niej poprzez duchowy rozwój.
Według Allporta dominujący u danego człowieka typ wartości określał to, jaki człowiek jest i jak się zachowuje. Ponieważ wartości były rozumiane również jako nastawienia, to dominujący u danego człowieka typ wartości określał również percepcję, sposób spostrzegania i interpretacji świata przez danego człowieka. Wątek związku wartości z percepcją był w literaturze dalej rozwijany (Balcetis, Dunning, 2006), a kluczowe było założenie, że postrzeganie jest procesem, w którym aktywny podmiot częściowo konstruuje to, co spostrzegane, przy czym na jego konstruowanie mają wpływ postawy, potrzeby i właśnie wartości.
Przekonanie, że u danego człowieka dominuje jakiś jeden typ wartości był podstawą wprowadzonego przez Allporta i Vernona (1931) ipsatywnego sposobu pomiaru wartości.
Ipsatywność oznacza, że wynik każdej z sześciu skal (wartości teoretyczne, ekonomiczne, polityczne, społecznej, religijne i estetyczne) zależy od wyników uzyskanych w pozostałych
14 skalach. Osoba uzyskując wysoki wskaźnik danej wartości, zarazem uzyskuje niższy wskaźnik dla innych typów wartości (Allport, Vernon, 1931 za: Cieciuch, 2013a).
Allport (1937, 1961) sytuuje wartości w ramach koncepcji osobowości. Takie ujęcie pozostanie w psychologii już na stałe. w różnych późniejszych ujęciach osobowości, wartości pełnią istotną rolę. Wskazywane było ich znaczenie dla wyjaśniania zachowania, a także tego, czego człowiek doświadcza i jak odbiera świat (Domurat, 2009). Ponadto system wartości pojawiał się nie tylko jako element struktury osobowości, ale pewien jego kształt uznawany bywał za przejaw dojrzałości osobowości (Oleś, 1989).
1.1.2. Teoria wartości Rokeacha
Kolejną propozycją rozumienia wartości w psychologii była koncepcja Rokeacha (1973), który ujmuje wartości w kategoriach przekonań. Rokeach definiuje wartości jako trwałe przekonania, że dany sposób zachowania lub stan finalny egzystencji jest osobowo lub społecznie lepszy od przeciwstawnego sposobu postępowania. Autor przedstawił podział wartości na ostateczne i instrumentalne. Wartości ostateczne zdefiniowane zostały jako najważniejsze, ponadsytuacyjne cele życia człowieka, np. mądrość, wolność osobista. z kolei wartości instrumentalne zostały zdefiniowane jako pożądane sposoby zachowania, mające służyć osiąganiu wartości ostatecznych, np. refleksyjność, uczynność (Rokeach, 1973).
Dodatkowo Rokeach dokonał podziału wartości ostatecznych na osobowe (np. sukcesy życiowe, zdrowie) i społeczne (np. pokój na świecie, równość ludzi). z kolei w ramach wartości instrumentalnych wyróżnił wartości moralne (np. uczciwość, odpowiedzialność) i sprawnościowe (np. pomysłowość, logiczność myślenia). Wartości wg Rokeacha w każdym indywidualnym przypadku konkretnego człowieka przyjmują postać hierarchii, w której pewne wartości są nadrzędne wobec innych. Do pomiaru takiej hierarchi wartości stworzył
15 Skalę wartości Rokeacha (Rokeach Value Survey, RVS, za: Brzozowski, 1989). Skala umożliwia osobny pomiar wartości ostatecznych oraz instrumentalnych.
Katalog wartości, uwzględniony w modelu Rokeacha oraz mierzony jego narzędziem, powstał w dwóch etapach. Pierwszy etap polegał na utworzeniu jak najdłuższej listy różnych wartości preferowanych przez ludzi, a drugi polegał na pogrupowaniu tych wartości i wyeliminowaniu wartości zbliżonych lub tożsamych, choć nazywanych różnymi określeniami.
w pierwszym etapie uwzględniono różnorodne źródła. w przypadku wartości ostatecznych były to: literatura filozoficzna, religijna i inna nawiązująca do problematyki wartości, a także eksploracyjne badania empiryczne. Konstruując katalog wartości instrumentalnych Rokeach wybrał z listy 555 pozytywnych i negatywnych cech osobowości sporządzonej przez Andersona (1968 za: Cieciuch, 2013a) te, które odnosiły się do pozytywnej samocharakterystyki. Następnymi etapami w konstrukcji katalogu wartości były: eliminacja terminów synonimicznych, eliminacja terminów łączących się na zasadzie pojęciowej lub podrzędności pojęć, a także eliminacja wartości właściwych grupom charakteryzowanym przez płeć, wiek, status społeczno-ekonomiczny, religię, orientację polityczną itp.
Ostatecznie Rokeach wyróżnił 36 wartości, przy czym połowę stanowiły wartości ostateczne, a połowę – wartości instrumentalne. Do 18 wartości ostatecznych należą:
bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo rodziny, dojrzała miłość, dostatnie życie, mądrość, poczucie dokonania, poczucie własnej godności, pokój na świecie, prawdziwa przyjaźń, przyjemność, równowaga wewnętrzna, równość, szczęście, świat piękna, uznanie społeczne, wolność, zbawienie, życie pełne wrażeń. z kolei wśród 18 wartości instrumentalnych znajdują się: ambitny, czysty, intelektualista, kochający, logiczny, niezależny, obdarzony wyobraźnią, odpowiedzialny, odważny, opanowany, o szerokich horyzontach, pogodny, pomocny, posłuszny, uczciwy, uprzejmy, uzdolniony, wybaczający.
16 Metoda pomiaru wartości zaproponowana przez Rokeacha (Brzozowski, 1989) polega na tym, że osoba badana otrzymuje listę wartości, które powinna porangować. Taki pomiar systemu wartości jest oparty na założeniu, że ludzie znają swoje wartości, czyli swoje przekonania na temat tego, co jest dla nich ważne. Takie podejście zgadza się z ujęciem wartości jako zainteresowań w propozycji Allporta i Vernona (1931).
Na listach wartości zaproponowanych przez Rokeacha znajduje się 36 pozycji. Tę dużą liczbę wartości w badaniach próbowano pogrupować w szersze znaczeniowo wiązki.
Stosowana była zwykle analiza czynnikowa. w takich analizach uzyskiwano podział na wartości społeczne oraz wartości indywidualne, a także podział na wartości kompetencyjne i wartości moralne. Podział wartości na grupy podejmie później w swoim modelu Schwartz (1992).
Pomiar wartości zaproponowany przez Rokeacha (Brzozowski, 1989) był pomiarem bezpośrednim (Cieciuch, 2013a). Bezpośredniość pomiaru polega na tym, że ludziom prezentowana jest lista nazw wartości. Problemem w tym wypadku jest to, że ludzie mogą nadawać różne znaczenia nazwom wartości. w związku z tym, w badaniach pojawiały się zróżnicowane interpretacje wartości, czasami nawet sprzeczne. Rangowanie abstrakcyjnych wartości zależy bowiem od kontekstu rozważanych sytuacji, a człowiek może brać pod uwagę różne wartości zależnie od kontekstu sytuacyjnego (Oleś, 2002). Inaczej jest, gdy ktoś rozważa daną wartość w kontekście życia rodzinnego, inaczej – gdy analizuje ją w perspektywie życia zawodowego itd. w modelu wartości Schwartza (1992) została zaproponowana próba rozwiązania tego problemu.
17 1.2. Teoria wartości Schwartza
1.2.1. Definicja wartości
Wartości w psychologii są obecnie najczęściej rozumiane zgodnie z modelem Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012). Teoria Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012) została pozytywnie zweryfikowana w wielu analizach empirycznych w setkach badań na wszystkich kontynentach (Bilsky, Janik, Schwartz, 2011; Cieciuch, 2013a; Cieciuch, Schwartz, Davidov, 2015; Cieciuch, Zaleski, 2011; Davidov, Schmidt, Schwartz, 2008).
Schwartz (1992) definiując wartości, wyróżnia sześć takich ich właściwości, które są wspólne większości ich ujęć w psychologii. w jego ujęciu wartości: 1) są przekonaniami powiązanymi z emocjami; 2) dotyczą pożądanych przez ludzi celów, traktowanych jako motywacja działania; 3) są niezależne od kontekstu sytuacyjnego; 4) uczestniczą w procesie oceny zdarzeń oraz przy wyborze działań; 5) tworzą hierarchię wartości, będącą względnie stałym systemem preferencji danego człowieka; 6) wpływają na zachowanie, przy czym wpływ ten wywiera nie jedna wartość, ale ich cały system (por. Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2017).
Wartości definiuje Schwartz (1992) jako poznawczą reprezentacją motywacyjnego, godnego pożądania, ponadsytuacyjnego celu. w ten sposób w definicji wartości zawarty jest aspekt poznawczy (poznawcza reprezentacja) i motywacyjny (motywacyjny cel).
Tworząc katalog wartości, Schwartz zmodyfikował, rozszerzył i udoskonalił model Rokeacha (Cieciuch, 2013a). z pracy Rokeacha (1973) przejął następujące elementy:
1) przekonanie o potrzebie pogrupowania szczegółowych wartości w większe grupy;
2) intuicję dotyczącą jakiejś systemowości układu wartości, ponieważ Rokeach wskazywał na relację między nimi; 3) zasadę konfliktu wartości, czyli tezę, że pewne wartości są ze sobą zgodne, a inne skonfliktowane, przy czym Schwartz (1992) przeniósł tę tezę z obszaru konfliktu przeżywanego przez jednostkę, do systemu wartości w ogóle, który zawsze jest tak
18 zorganizowany, że pewne wartości są ze sobą zgodne, a inne sprzeczne (Schwartz, 1992;
Schwartz i in., 2012).
1.2.2. Struktura i treść wartości
Istotą modelu Schwartza (1992) jest rozróżnienie na indywidualną hierarchię wartości i uniwersalną strukturę wartości (Cieciuch, 2013a). Struktura wartości, nazywana zwykle kołem wartości, opisywana jest kilkoma podstawowymi regułami. Wszystkie wartości można rozmieścić na kontinuum koła. Owo kontinuum może być podzielone na różnego rodzaju mniejsze obszary. Wartości, które sąsiadują ze sobą na kole, są możliwe do współrealizowania, ponieważ są reprezentacją poznawczą zbliżonych celów. Wartości, które leżą po przeciwległych stronach koła, nie są możliwe do współrealizowania, ponieważ są reprezentacjami poznawczymi sprzecznych celów. Obok jednej wartości są usytuowane wartości podobne do niej pod względem motywacji. Jednoczesna realizacja takich wartości leżących blisko siebie na kole jest możliwa. Wartości przeciwstawne są ulokowane po przeciwnych stronach koła, a pomiędzy tymi przeciwieństwami są wartości coraz mniej podobne do jednego z członów przeciwieństwa, a coraz bardziej podobne do drugiego (Cieciuch, 2013a). z takiej kołowej struktury wartości wynikają istotne konsekwencje (Cieciuch i in., 2015):
1. Katalog ludzkich wartości jest skończony. Koło można wprawdzie dzielić na mniejsze części, ale nie można katalogu wartości wpisanego w koło wydłużać tak, jak linii prostej. Lista wartości Rokeacha i inne katalogi wartości, w których relacje między wartościami nie były ściśle określone, można wydłużać lub skracać poprzez dopisywanie lub wykreślanie mniej lub bardziej arbitralne.
19 2. Możliwy jest podział kontinuum wartości na jakąś liczbę mniejszych lub większych
grup, według określonych kryteriów.
3. Kołowa struktura wartości odzwierciedla wzajemne relacje podobieństwa elementów sąsiadujących na kole i niepodobieństwa (lub sprzeczności) elementów leżących naprzeciwko siebie na kole.
4. Kołowa struktura wartości jest rodzajem macierzy do odnajdywania znaczenia innych wartości. Jeśli analizowana jest wartość nieobecna w katalogu Schwartza, to zgodnie z tym modelem powinna być możliwość jej ulokowania w którymś miejscu na kole. To ulokowanie oznaczałoby – zgodnie z powyższymi regułami – precyzyjne określenie jej relacji z innymi wartościami.
W teorii Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012) kluczowe jest to, że ulokowanie wartości na kole odbywa się na podstawie motywacyjnego podłoża wartości. Zatem dla Schwartza treść kontinuum wartości stanowi motywacja, która jest podstawą wartości i powoduje zgodność lub skonfliktowanie danych wartości ze sobą (Cieciuch, 2013a). Wartości tworzą zatem kołowe kontinuum motywacyjne.
W ujęciu Schwartza (1992) wyróżnione wartości ulokowane na kole można opisać na dwóch wymiarach: przekraczanie siebie – umacnianie siebie oraz otwartość na zmiany – zachowawczość. Taka struktura oznacza, że wartości, które znajdują się blisko siebie na kole, są podobne do siebie pod względem motywacji i możliwe do współrealizowania w jednym działaniu (np. uniwersalizm i życzliwość tworzą grupę przekraczanie siebie). Natomiast wartości leżące naprzeciwko siebie na kole (np. bezpieczeństwo i kierowanie sobą) należą do przeciwnych biegunów danego wymiaru (w tym przykładzie bezpieczeństwo należy do zachowawczości, a kierowanie sobą – do otwartości na zmiany). Różnica w motywacyjnej
20 treści tych wartości sprawia, że wzajemnie się wykluczają i nie są możliwe do jednoczesnego realizowania w jednym zachowaniu (np. bezpieczeństwo i kierowanie sobą).
W klasycznej wersji swojego modelu Schwartz (1992) wyróżnił 10 wartości. Definicje tych wartości znajdują się w tabeli 1.
Tabela 1
Dziesięć wartości w teorii Schwartza (1992) (źródło: Cieciuch, 2013a)
Wartość Definicja
Kierowanie sobą (self-direction, SD) Niezależność w myśleniu i działaniu i wyborach, twórczość, wolność
Stymulacja (stimulation, ST) Zmienność, nowość, podniecenie Hedonizm (hedonism, HE) Przyjemność, zmysłowe zaspokojenie Osiągnięcia (achievement, AC) Osobisty sukces osiągnięty dzięki własnym
kompetencjom, zgodnie ze społecznymi standardami, ambicja
Władza (power, PO) Status i prestiż społeczny, dominacja nad innymi ludźmi, kontrola ludzi i zasobów
Bezpieczeństwo (security, SE) Harmonia, porządek i stabilizacja w całym społeczeństwie i relacjach międzyludzkich, bezpieczeństwo własne, bezpieczeństwo rodziny, bezpieczeństwo narodowe
Przystosowanie (conformity, CO) Ograniczanie własnych działań, dążeń, impulsów, które mogłyby krzywdzić lub denerwować innych ludzi, naruszać społeczne oczekiwania lub normy Tradycja (tradition, TR) Akceptacja i podtrzymywanie zwyczajów, idei
i tradycji własnej kultury, religii lub rodziny;
respekt w stosunku do tradycji, pokora
Życzliwość (benevolence, BE) Dbanie o dobro bliskich osób, członków rodziny, grupy, przyjaciół
Uniwersalizm (universalism, UN) Zrozumienie, szacunek i tolerancja w stosunku do wszystkich ludzi; dobro wszystkich ludzi i przyrody
21 Przekraczanie siebie zawiera: uniwersalizm i życzliwość. Do umacniania siebie należą:
osiągnięcia i władza. Zachowawczość obejmuje bezpieczeństwo, przystosowanie i tradycję.
Otwartość na zmiany zawiera kierowanie sobą i stymulację. Hedonizm należy zarazem do otwartości na zmiany i umacniania siebie. Model kołowy został przedstawiony na rysunku 1.
Rysunek 1. Kołowy model wartości według koncepcji Schwartza (1992)
Relacje między wartościami w strukturze kołowej były punktem wyjścia do wprowadzania modyfikacji w modelu, polegających na uszczegółowieniu wyróżnionych wartości (Schwartz i in., 2012). w zrewidowanym podziale kontinuum wartości (Schwartz i in., 2012) zastosowano dwie powiązane ze sobą procedury. Pierwszą z nich było zwiększenie jednorodności wyróżnianych wartości, a drugą zwiększenie liczby wartości, co było konsekwencją tezy o kontinuum wartości oraz pierwszej procedury (Cieciuch, 2013a). Aby opisać całą przestrzeń koła, wyróżniono i opisano kolejne wartości, zilustrowane w kole jako wąskie kliny.
22 Nowe wartości zostały ulokowane w kole na dwa sposoby. Pierwszym z nich był podział danej wartości na bardziej szczegółowe (np. podział kierowania sobą na kierowanie sobą w myśleniu i kierowanie sobą w działaniu). Drugim sposobem było wprowadzenie danej wartości między dotychczasowo wyróżniane wartości (np. wprowadzenie wartości pokora między wartości przystosowanie i życzliwość). Modyfikacje te wyrastały z tezy o kołowym kontinuum wartości. w ten sposób wyróżniono 19 wartości. Warto jednak podkreślić, że zmodyfikowany model nie jest propozycją zastąpienia katalogu 10 wartości (Schwartz, 1992) katalogiem 19 wartości (Schwartz i in., 2012). Modyfikacja oznacza: 1) wprowadzenie bardziej szczegółowego podziału kołowego kontinuum na 19 oddzielnych wartości, ułożonych zgodnie z tym, co wskazuje teoretycznie przewidywalna struktura kołowa oraz 2) zwrócenie uwagi na możliwość również innych podziałów, ponieważ kontinuum może być dzielone na więcej wartości zdefiniowanych wąsko lub na mniej zdefiniowanych szeroko (Cieciuch, 2013a;
Cieciuch, 2013b).
Na katalog 19 wartości w zmodyfikowanym modelu Schwartza (Schwartz i in., 2012) składają się: osiągnięcia, hedonizm, stymulacja, kierowanie sobą w działaniu, kierowanie sobą w myśleniu, uniwersalizm – tolerancja, uniwersalizm ekologiczny, uniwersalizm społeczny, życzliwość – troskliwość, życzliwość – niezawodność, pokora, przystosowanie do innych, przystosowanie do reguł, tradycja, bezpieczeństwo społeczne, bezpieczeństwo osobiste, prestiż, władza nad zasobami i władza nad ludźmi. Wartości w modelu zmodyfikowanym (Schwartz i in., 2012) zostały scharakteryzowane w tabeli 2, a ich układ na rysunku 2.
23 Tabela 2
Charakterystyka 19 wartości w modelu zmodyfikowanym (Schwartz i in., 2012; opracowanie na podstawie Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2013b)
4 grupy wartości Wartości w modelu zmodyfikowanym
Otwartość na zmianę (openness to change)
Kierowanie soną w myśleniu (self-direction-thought, SDT) – niezależność myślenia; wolność w poszukiwaniu i wyborze własnych idei oraz rozwijaniu własnych umiejętności;
kształtowanie własnego poglądu na świat
Kierowanie sobą w działaniu (self-direction-action, SDA) – niezależność w podejmowaniu decyzji i realizacji wybranych przez siebie celów; wolność w wyborze działań
Stymulacja – (stimulation, ST) - zmienność, nowość, podniecenie
Umacnianie siebie (self-enhancement)
Hedonizm (hedonism, HE) - przyjemność, zmysłowe zaspokojenie
Osiągnięcia (achievement, AC) – osobisty sukces osiągnięty zgodnie ze społecznymi standardami
Władza nad ludźmi (power-dominance, POD) – władza nad ludźmi, sprawowanie kontroli nad ludźmi
Władza nad zasobami (power-resources, POR) – władza nad zasobami, sprawowanie kontroli nad materialnymi
i społecznymi zasobami
Zachowawczość (conservation)
Prestiż (face, FAC) – podtrzymywanie i ochrona swojego publicznego wizerunku, status społeczny, unikanie upokorzenia Bezpieczeństwo osobiste (security-personal, SEP) –
bezpieczeństwo w najbliższym, bezpośrednim otoczeniu Bezpieczeństwo społeczne (security-social, SES) – bezpieczeństwo i stabilność w społeczeństwie Przystosowanie do reguł (conformity-rules, COR) – podporządkowanie się regułom, prawu (też formalnym wymaganiom osób sprawujących władzę)
Przystosowanie do ludzi (conformity-interpersonal, COI) – unikanie krzywdzenia i denerwowania innych ludzi Tradycja (tradition, TR) – akceptacja i podtrzymywanie zwyczajów, idei i tradycji własnej kultury, religii lub rodziny;
respekt w stosunku do tradycji
Przekraczanie siebie (self-transcendance)
Pokora (humility, HU) – uznanie małej istotności swojego miejsca w świecie i historii
Życzliwość – niezawodność (benevolence-dependebility, BED) – bycie niezawodnym, godnym zaufania członkiem grupy Życzliwość-troskliwość (benevolence-caring, BEC) – troska o dobro innych członków grupy
Uniwersalizm społeczny (universalism-societal concern, universalism-concern, UNC) – dążenie do równości, sprawiedliwości i dobra wszystkich ludzi
Uniwersalizm ekologiczny (universalism-nature, UNN) – ochrona środowiska naturalnego, ochrona przyrody Uniwersalizm-tolerancja (universalism-tolerance, UNT) – akceptacja i zrozumienie innych osób, różniących się od danej osoby
24 Rysunek 2. Koło wartości Schwartza w modelu zmodyfikowanym (Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2013b).
1.2.3. Empiryczna weryfikacja modelu
W celu zweryfikowania kołowej struktury wartości, stosowano zwykle skalowanie wielowymiarowe (multidimensional scaling; MDS; Bilsky i in., 2011; Cieciuch, Schwartz, 2012;
Schwartz i in., 2012; Schwartz i in., 2001). Metoda ta pozwala dokonać analizy relacji między zmiennymi za pomocą graficznego przedstawienia tych zależności w przestrzeni określonej przez daną liczbę wymiarów. Badacz sprawdza czy ulokowanie punktów reprezentujących itemy lub wartości odpowiada porządkowi kołowemu zakładanemu teoretycznie.
Dodatkowym wskaźnikiem dobroci dopasowania jest Stres-1.
25 Zgodnie z teorią Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012), oczekiwano odtworzenia się kołowego kontinuum wartości w skalowaniu wielowymiarowym. Oczekiwano, że blisko siebie usytuują się wartości, które są motywacyjnie zbieżne, a naprzeciwko siebie – te, które są motywacyjnie sprzeczne, według wcześniej przedstawionych zasad podobieństwa i sprzeczności (konfliktu). Dodatkowo oczekiwano, że zbiór punktów który powstanie w ramach analizy, wypełni przestrzeń, nie pozostawiając obszarów pustych. Analizy empiryczne potwierdziły te oczekiwania i model został potwierdzony w kilkudziesięciu krajach (Bilsky, i in., 2011; Schwartz, 1992, 1994, 2006; Schwartz i in., 2001). Zarazem jednak okazało się, że w konfirmacyjnej analizie czynnikowej w klasycznym modelu nie zawsze można wyróżnić 10 wartości. w Europejskim Sondażu Społecznym można wyróżnić jedynie siedem wartości w danych zebranych za pomocą skróconej wersji kwestionariusza (PVQ-21; Davidov i in., 2008), co oznaczało redukcję 10 wartości do 7, ale połączyły się wartości sąsiadujące (np.
uniwersalizm i życzliwość tworząc przekraczanie siebie). Taki wynik nie był zatem sprzeczny z kołowym modelem. Warto dodać, że są w literaturze również badania, w których wykazano możliwość podziału wartości na więcej niż 10 typów w danych zebranych do pomiaru 10 typów za pomocą kwestionariusza PVQ-40 (Cieciuch, Schwartz, 2012). w tym przypadku – zgodnie z modelem kołowym – niektóre wartości dzieliły się na mniejsze znaczeniowo (np. podział bezpieczeństwa na bezpieczeństwo osobiste i społeczne).
W 2012 r. został zrealizowany program badawczy (Schwartz i in., 2012), który miał na celu bardziej precyzyjny podział kołowego kontinuum wartości, czyli podział na 19 wąsko zdefiniowanych wartości, wymienionych w tabeli 2 i przedstawionych na rysunku 2. Badania weryfikujące rozróżnialność 19 wartości zostały zrealizowane z użyciem zmodyfikowanego kwestionariusza (PVQ-57) w dziewięciu krajach (Schwartz i in., 2012). Okazało się, że 1) każda z 19 wąsko zdefiniowanych wartości jest wewnętrznie spójna, 2) wszystkich 19 wartości są
26 odróżnialne między sobą, 3) wyróżnione 19 wartości formują strukturę kołową (Schwartz i in., 2012). Zmodyfikowany model został przedstawiony na rysunku 2, a wyniki skalowania wielowymiarowego potwierdzające model w dziewięciu krajach (Schwartz i in., 2012) zostały pokazane na rysunku 3. Rysunek 4 przedstawia hierarchiczną strukturę czynnikową wartości w zmodyfikowanym modelu: 19 wartości składa się na 10 wartości, które z kolei tworzą cztery grupy wartości wyższego rzędu (Cieciuch, Davidov, Vecchione, Schwartz, 2014).
Rysunek 3. Skalowanie wielowymiarowe 19 wartości (Schwartz, Cieciuch i in., 2012) (Skróty wartości zostały wyjaśnione w tabeli 2.)
27 Rysunek 4. Hierarchiczna struktura wartości - wyniki konfirmacyjnej analizy czynnikowej 19 wartości w dziewięciu krajach (skróty zostały wyjaśnione w tabeli 2; Cieciuch, Davidov, Vecchione, Schwartz, 2014).
28 1.3. Aspekty systemu wartości
W niniejszej pracy rozróżniono deklarowane preferencje wartości oraz wartości realizowane w działaniu, a także wzięto pod uwagę spójność między tymi aspektami systemu wartości.
Pytanie, na które najczęściej odpowiadają osoby badane w badaniach nad wartościami odnosi się do deklarowanych preferencji wartości (Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2011; Schwartz, 2015; Schwartz i in., 2012; Skimina, Cieciuch, 2017). Wydobywane są deklaracje wartości, które układają się w hierarchię. Badanie takich preferencji wartości to pomiar tego, co człowiek deklaruje, że jest dla niego ważne. w dotychczasowych badaniach najczęściej stosowany był kwestionariusz, który mierzył hierarchię deklarowanych preferencji wyróżnionych wcześniej wartości. Wiele badań na temat związków wartości z różnymi zmiennymi, w tym z zachowaniem – skupia się deklarowanych preferencjach wartości (Bardi, Schwartz, 2003; Beierlein i in., 2016; Benish-Weisman, 2015; Bogg i in., 2008; Daniel i in., 2015; de Groot, Steg, 2008; Fries i in., 2005; Gaunt, 2005; Goodwin i in, 2002; Lönnqvist i in., 2013; Mai, Olsen, 2015; Molero Jurado i in., 2017; Nordfjærn, Brunborg, 2015; Rechter, Sverdlik, 2016; Sagiv, Roccas, Cieciuch, Schwartz, 2017; Schwartz, Butenko, 2014;Schwartz i in., 2017;; Seddig, Davidov, 2018; Šukys, Majauskienė, 2014).
W literaturze postuluje się uwzględnienie również niekwestionariuszowych pomiarów wartości (Boyd i in., 2015; Conner, Tennen, Fleeson, Barrett, 2009; Hektner, Schmidt, Csikszentmihalyi, 2007; Skimina, Cieciuch, Schwartz, Davidov, Algesheimer,2018b).
Wychodząc naprzeciw tym sugestiom, w niniejszej pracy wartości deklarowane zostały zmierzone zarówno za pomocą kwestionariusza, jak i za pomocą pytania otwartego, w którym badanemu nie narzuca się żadnych kategorii wartości, ale pozwala na swobodną wypowiedź o tym, co dla niego jest ważne.
29 Dużo mniej badań poświęconych jest wartościom rzeczywiście realizowanym przez ludzi. Badania takie zwykle dotyczyły związków wartości z zachowaniem (Daniel i in., 2015;
Roccas, Sagiv, 2017; Seppälä, Lipponen, Bardi, Pirtilä-Backman, 2012; Skimina, Cieciuch, Strus, 2018a).
Warto podkreślić, że wartości – rozumiane jako preferencje, reprezentacje poznawcze motywacyjnego celu – mogą, ale nie muszą być wyrażane w zachowaniu (Cieciuch, 2017;
Roccas, Sagiv, Schwartz, Knafo,, 2002). Co więcej, ludzie różnią się stopniem, w jakim zachowują się zgodnie z wartościami, które deklarują (Cieciuch, Schwartz, 2017). Można zatem wartości analizować nie tylko z perspektywy wartości deklarowanych jako ważne, ale też wartości rzeczywiście realizowanych w codziennym życiu (Schwartz i in., 2017).
Interesującą propozycję badania wartości realizowanych w działaniu przedstawili Skimina i in., 2018b. Autorzy zastosowali podejście zaproponowane przez Fleesona (2001) i wykorzystywane przez niego do badania stanów osobowościowych. Fleeson (2001) definiował osobowościowe stany jako krótkotrwające wyrażenia (ekspresje) cech osobowości z afektywną, behawioralną i poznawczą treścią taką, jak odpowiadająca im cecha (Fleeson, Gallagher, 2009). Skimina i in. (2018b) zaproponowali podobne rozróżnienie w odniesieniu do wartości. Wartości mogą być interpretowane jako cechy wtedy, gdy definiowane są jako preferencje ogólnych celów życiowych (szerokie poznawczo-motywacyjne konstrukty), niezależne od kontekstu sytuacyjnego i czasowego, zróżnicowane w ważności, kierujące percepcją, oceną i zachowaniem (Schwartz, 1992). Wartości mogą też być interpretowane jak stany - kiedy rozumiane są jako to, uznawane jest za ważne w konkretnym zachowaniu, w konkretnym czasie, w określonej sytuacji. w takim ujęciu owe wartości-stany można uznać za jeden z rodzajów wartości realizowanych w działaniu. Skimina i współpracownicy (2018b) wykorzystali metodę próbkowania (experience sampling method, ESM) do pomiaru wartości
30 jako stanów, czyli inaczej mówiąc – wartości realizowanych w działaniu. Osoby badane relacjonowały wiele razy w ciągu dnia przez kilka dni swoje aktualne zachowanie oraz to, co w tym zachowaniu było dla nich ważne. Jest to pierwsze zastosowanie ESM do badania wartości-stanów realizowanych w działaniu. Zauważono też, że w obrębie różnych zachowań jednej osoby istnieje zróżnicowanie w obrębie wartości-stanów realizowanych w codziennych czynnościach. Badania Skiminy, i współpracowników (2018b) wykazały ponadto, że wartości deklarowane nie pokrywają się z wartościami realizowanymi w codziennym życiu. Przykładem może być wartość władzy, która lokuje się zwykle nisko w hierarchii wartości deklarowanych, a która ulokowała się dość wysoko w hierarchii wartości realizowanych (Skimina i in., 2018b).
Swego rodzaju ograniczeniem badań Skiminy i współpracowników (2018b) było to, że badani odpowiadali na pytanie, co robią wtedy, gdy pytała ich o to aplikacja smartfonowa.
Oznacza to, że wiele czynności po prostu było neutralnych w stosunku do wartości.
w niniejszej pracy przyjęto nieco inną strategię, choć opartą na podobnym zamyśle, jaki kierował Skiminą i współpracownikami (2018b). Jednak zamiast pytać badanych w losowo wybranych momentach o to, co robią, zadane zostały im pytania o najważniejsze czynności danego dnia (por. opis w Rozdziale 5 Metoda).
Możliwa jest zatem sytuacja, że człowiek realizuje w działaniach wartości, które deklaruje, ale możliwa jest też sytuacja, gdy w działaniach realizowane są inne wartości niż uważane za ważne w deklaracjach. w związku z tym warto wyróżnić zmienną, którą można nazwać spójnością między deklarowanymi preferencjami wartości a wartościami realizowanymi w działaniach. Dotyczy ona zgodności między tym, jakie wartości ludzie uznają za ważne w życiu, a tym, jakie wartości rzeczywiście realizują w konkretnych czynnościach (Schwartz i in., 2017; Skimina, Cieciuch, Schwartz, Davidov, Algesheimer, 2019). Ludzie różnią się między sobą w zakresie tak rozumianej spójności między wartościami, które deklarują,
31 a tymi, które realizują w codziennym życiu. Jest również wiele źródeł, które mogą sprzyjać rozbieżności (np. okoliczności, kontekst sytuacyjny).
Zmienna tak lub podobnie rozumianej spójności pojawiała się już w literaturze w różnych kontekstach. Na przykład w odniesieniu do celów życiowych (Kasser i Ryan, 1996;
2001) również zostały wyodrębnione podobne aspekty: hierarchia celów oraz stopień ich realizacji. Kasser i Ryan (1996; 2001) sprawdzili również spójność (zbieżność) między hierarchią celów a stopniem ich realizacji. Spójność pojawia się również w Self-Concordance Theory (Sheldon, Eliot, 1999; Sheldon, 2014; Sheldon, Kasser, 1995; Sheldon, Schuler, 2011;
Vasalampi, Salmela-Aro, Nurmi, 2009), gdzie jest rozumiana jako zgodność między celami a wartościami i zainteresowaniami.
Inną propozycją jest takie ujęcie zgodności, w którym porównuje się różne sfery Ja, jak np. koncepcja Rogersa (1961). Autor wyróżnił ja idealne (ideal self) odnoszące się do tego, jakim człowiekiem dana osoba chce być oraz ja realne (real self) dotyczące tego, jakim człowiekiem dana osoba jest, czy jakim się widzi. Podobny i rozbudowany sposób rozumienia spójności został zaproponowany przez Higginsa (1987), który sformułował model struktury Ja.
Autor rozróżnił trzy zakresy Ja (domains of the self): Ja realne (aktualne), Ja idealne oraz Ja powinnościowe. Funkcjonowanie systemu Ja zależy od relacji, jakie zachodzą między Ja realnym, idealnym i powinnościowym. Relacje te są określane przez Higginsa za pomocą pojęcia rozbieżności (self-discrepancy). Pojęcie to opisuje różnicę (odległość) między dwoma stanami Ja (Bąk, 2002; Higgins, 1987; Higgins, Scholer, 2015).
W niniejszej pracy podjęto próbę osobnego zmierzenia wartości deklarowanych, osobnego zmierzenia wartości realizowanych oraz określenia stopnia spójności między nimi.
32 ROZDZIAŁ 2. WYBRANE UJĘCIA DOBROSTANU
2.1. Różne sposoby rozumienia dobrostanu
Dobrostan jest bardzo różnie rozumiany zarówno w literaturze anglojęzycznej (Bornstein, Davidson, Keyes i Moore, 2003; Clarke, Marshall, Ryff, Wheaton, 2001; Diener, Ryan, 2009; Dodge, Paly, Huyton, Sanders, 2012; Edmondson, MacLeod, 2015; Fernandes, Vasconcelos-Raposo, Teixeira, 2010; Forgeard, Jayawickreme, Kern, Seligman, ., 2011; Henn, Hill, Jorgensen, 2016;; King, Napa, 1998; McMahan, Estes, 2011; Ng, Ho, Wong, Smith, 2003;), jak i polskiej (Czapiński, 2004; Czerw, 2014; Heszen-Niejodek, 1996; Karaś, Kłym, Cieciuch, 2013; Kossakowska, 2014; Trzebińska, 2008; Wojciechowska, 2011). Dobrostan jako pojęcie w psychologii pojawiło się w połowie XX wieku (Wojciechowska, Turowski, Bartoń, Czekirda, 2013). Wtedy też podejmowano pierwsze próby operacjonalizacji tego pojęcia. Jest ono jednym z głównych pojęć tzw. psychologii pozytywnej (Czapiński, 2004). w tym nurcie używane są też pojęcia o znaczeniu zbliżonym do dobrostanu, takie jak satysfakcja z życia, przyjemność, szczęście, mocne strony charakteru czy jakość życia (Czapiński, 2004; Czerw, 2014; Lopez i Snyder, 2011; Trzebińska 2008).
Pojęcie dobrostanu znalazło się w oficjalnej definicji pełnego zdrowia psychicznego przyjętej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Według definicji WHO (1948) zdrowie to „stan dobrostanu, w którym jednostka zdaje sobie sprawę z własnych możliwości, potrafi radzić sobie ze stresem życia codziennego, pracować produktywnie i wnosić wkład w społeczeństwo, w którym żyje”. Pełne zdrowie psychiczne to zatem stan obejmujący wysoki poziom różnych aspektów dobrostanu, nie tylko brak choroby (Ryff, Singer, 1996; Sigerist, 1941). Wyróżniane aspekty dobrostanu odnoszą się zwykle do pozytywnych emocji oraz
33 pozytywnego funkcjonowania psychicznego, społecznego, a czasem również duchowego (Straś-Romanowska, 2002, 2005).
Pojęcie dobrostanu pojawiło się zatem w kontekście zdrowia, przy czym zdrowie i choroba zwykle nie były rozumiane zero-jedynkowo (jest lub nie ma), ale jako dwa bieguny jednego kontinuum. Klasyczną propozycją jest w tym zakresie model Antonovskiego (1987), czyli podejście salutogenetyczne. Podejście do zdrowia zaproponowane przez Antonovsky’ego kładzie akcent na zachowanie zdrowia, nie zaś na leczenie choroby i przyjmuje kontinuum od zdrowia do choroby. Każdy człowiek znajduje się gdzieś na tym kontinuum pomiędzy idealnym zdrowiem a skrajną chorobą. Rdzeniem koncepcji jest biologiczno-konstytucjonalne poczucie koherencji, które zawiera trzy podstawowe elementy: 1) zrozumiałość (spostrzeganie świata jako zrozumiałego i przewidywalnego), 2) sterowalność (poczucie jednostki, że może mieć wpływ na świat – sama, z pomocą innych ludzi lub siły wyższej potrafi poradzić sobie w każdej sytuacji) oraz 3) sensowność (wymiar emocjonalno-motywacyjny, poczucie, że ma się w życiu coś, co warte jest zaangażowania, podjęcia wysiłku).
Pojęcie dobrostanu wiąże się z pojęciem jakości życia (Trzebińska, Łuszczyńska, 2002).
w literaturze nastąpiło przejście od rozumienia „jakości życia” jako poziomu zadowolenia z własnych warunków materialnych do szerszego rozumienia, włączającego również realizację psychicznych i społecznych potrzeb jednostki. Współcześnie jakość życia ujmuje się najczęściej w kontekście subiektywnych ocen różnych aspektów funkcjonowania człowieka i jego sytuacji życiowej, jest to zatem ujęcie zbliżone do dobrostanu.
Powstało wiele modeli dobrostanu oraz zjawisk pokrewnych, nazywanych czasem tym samym pojęciem, a czasem innymi pojęciami (jak np. wspomniana powyżej jakość życia).
Podejmowano różne próby konceptualizacji dobrostanu oraz wyłonienia zbioru kluczowych zmiennych składających się na dobrostan. Jednym z przykładów jest rozróżnienie na dwie
34 ramy interpretacyjne, które ukazane się w dystynkcji „dół-góra” (bottom-up) vs „góra-dół”
(top-down) (Diener, Ryan, 2009). Ujęcie „bottom-up” („dół-góra”) oparte jest na założeniu, że dobrostan jest efekt różnych satysfakcji cząstkowych i pozytywnych emocji. Podejście „top- down” (góra-dół”) zakłada, że ogólną podstawą dobrostanu jest jakaś względnie stała właściwość człowieka, która oczywiście może być uwarunkowana różnymi czynnikami, ale jest względnie stała. Tę cechę można w pewien sposób określić jako wewnętrzny homeostat, który zapewnia stabilność dobrostanu psychicznego w zmiennym środowisku życiowym w różnych obszarach życia (Cieślińska, 2013).
2.2. Dobrostan hedonistyczny i eudajmonistyczny
Podziałem dobrostanu powszechnie stosowanym w literaturze jest podział na dobrostan hedonistyczny i eudajmonistyczny (Compton, Smith, Cornish, Qualls, 1996; Deci, Ryan, 2008; Gallagher, Lopez, Preacher, 2009; Henn, i in.,2016; Kállay, Rus, 2014; Karaś, Cieciuch, 2017; Keyes, Annas, 2009; Keyes, Shmotkin, Ryff, 2002; Khumalo, Temane, Wissing, 2011; McGregor, Little, 1998; Ryan, Deci, 2001; Ryff, 1989; Ryff, Keyes, 1995; Waterman, 1993; Waterman i in., 2010; Wojciechowska, 2011). Podział ten wywodzony jest zwykle z dwóch tradycji filozoficznych: hedonistycznej oraz eudajmonistycznej (Karaś, Cieciuch, 2017;
MacMahan, Estes, 2011). Nurt hedonistyczny sięga do dorobku Arystypa z Cyreny, greckiego filozofa w IV w p.n.e., według którego głównym celem życia jest doświadczenie maksymalnej przyjemności. Dobrostan w podejściu hedonistycznym jest poczuciem szczęścia i pomyślności w życiu, które jest osiągane przez poszukiwanie przyjemności i unikanie cierpienia. Ujmując rzecz nieco szerzej - dobrostan jest pozytywnym stanem psychicznym, który przejawia się wysokim poziomem satysfakcji z życia w różnych jego obszarach, przewagą uczuć
35 pozytywnych nad negatywnymi i poczuciem uogólnionego szczęścia (Carr, 2004; Diener, Lucas, 1999; Kahneman,1999; Karaś, Kłym, Wasilewska, Rusiak, Cieciuch, 2012).
Wobec tak sformułowanego hedonistycznego ujęcia dobrostanu pojawiły się głosy krytyczne. Przede wszystkim formułowano zarzut niekompletności tego ujęcia. Wskazywano, że dobrostan obejmuje więcej treści niż pozytywny afekt i życiowa satysfakcja (Keyes, Annas, 2009). Takie ujęcie prowadzi do koncepcji dobrostanu eudajmonistycznego i innej tradycji filozoficznej ze starożytnej Grecji.
Sokrates, Platon i Arystoteles w inny sposób opisywali szczęście. Dla nich, to nie zadowolenie czy przyjemność, ale dobre życie czyni człowieka szczęśliwym. Nurt eudajmonistyczny wywodzi się głównie z myśli Arystotelesa, który krytykował ujęcie hedonistyczne i pojmował istotę szczęścia jako czynienie przez ludzi tego, co jest wartościowe, czyli życie zgodne z naturą człowieka i rozwój jego potencjału (Ryff, 1989; Waterman i in., 2010). w tym ujęciu eksponowano rolę realizacji ważnych życiowo celów i wartości oraz znaczące aktywności, traktując je jako kluczowe składniki psychicznego dobrostanu (Joshanloo, 2014). Dobrostan w nurcie eudajmonistycznym wynika nie tylko z aktualnego przeżywania zadowolenia, ale przede wszystkim z działania człowieka, ukierunkowanego na realizację własnego potencjału (Karaś i in., 2012; Keyes, Annas, 2009; Ryan, Patrick, Deci, Williams, 2008; Ryff, 1989; Waterman i in., 2010; Wojciechowska, 2011). Realizowanie tych potencjałów prowadzi do wysokiej jakości życia i do dobrostanu (Ryff, 1989, 1995). Definiując dobrostan eudajmonistyczny, zwracano uwagę na to, że jest to stan uczuć, przeżyć i doświadczeń współwystępujących z realizacją własnego potencjału, swego rodzaju
„nagroda” za uczynienie życia sensownym i wartościowym, osiąganie celów, które same w sobie są wartościowe. w tej charakterystyce wprowadzano też treści odnoszące się do procesów autonomii i świadomości (Ryan i in., 2008). Podsumowując, w ujęciu
36 eudajmonistycznym pojawiają się następujące komponenty dobrostanu: realizacja własnego rzeczywistego potencjału (Ryff, Keyes, 1995); aktualizowanie osobistego potencjału (Deci, Ryan, 2008); doświadczanie celu lub znaczenia w życiu (Ryff, 1989); poczucie sensu życia i spełnienia (Deci, Ryan, 2008; Ryan, Deci, 2001); działanie w zgodzie z własną wewnętrzną naturą i głęboko uwewnętrznionymi wartościami (Waterman, 1993); realizacja potrzeb zakorzenionych w ludzkiej naturze, która prowadzi do rozwoju człowieka (Fromm, 1947).
Można zauważyć obszar wspólny dla omówionej wcześniej definicji poczucia koherencji i rozumienia pewnych aspektów eudajmonistycznego ujęcia dobrostanu.
W literaturze pojawiają się sugestie, że dobre życie niekoniecznie wiąże się z pozytywnymi emocjami (Peterson, Park, Sweeney, 2008; Ryff, Keyes, 1995). Niektórzy nawet sugerowali taką zależność, że wysoki poziom niektórych elementów właściwych dobrostanowi eudajmonistycznemu może być - przynajmniej przejściowo -związany z niskim poziomem dobrostanu hedonistycznego (Park, 2005; Shmotkin, 2005).
2.3. Wielowymiarowa struktura dobrostanu
W literaturze znajdują się jednowymiarowe i wielowymiarowe modele dobrostanu.
Ujęcie jednowymiarowe koncentruje się zwykle na afektywnym wymiarze dobrostanu, zbliżonym do hedonistycznego (Bradburn, 1969; Flugel, 1925). Jedną z propozycji jest koncepcja dobrostanu Dienera (1984). Diener (1984) oprócz aspektu afektywnego uwzględnił również aspekt poznawczy, jednak proponuje on jeden ogólny wskaźnik satysfakcji z życia, która w związku z tym jest jedynym wymiarem dobrostanu.
Wśród wielowymiarowych ujęć są przede wszystkim ujęcia z kręgu eudajmonistycznego.
Jedną z najpopularniejszych wielowymiarowych koncepcji dobrostanu jest koncepcja Ryff (1989), mająca swe korzenie w tradycji eudajmonistycznej (Karaś, Cieciuch, 2017). Ryff (1989)
37 wyróżniła aspekty pozytywnego funkcjonowania psychicznego, które mogą zostać uznane za różne aspekty dobrostanu. Na podstawie rozległego przeglądu literatury z zakresu psychologii klinicznej, rozwojowej, problematyki zdrowia psychicznego, zaproponowała sześć wymiarów dobrostanu: samoakceptację (self-acceptance), osobisty rozwój (personal growth), cel życiowy (purpose in life), autonomię (autonomy), panowanie nad otoczeniem (environmental mastery) i pozytywne relacje z innymi ludźmi (positive relations with others). Inne wielowymiarowe ujęcie zostało zaproponowane przez Keyesa (1998, 2002) w jego modelu aspektów dobrostanu społecznego. Zdefiniował on dobrostan społeczny jako percepcję i ocenę własnego funkcjonowania w społeczeństwie i ocenę społeczeństwa jako uporządkowanego i przewidywalnego. Keyes (1998, 2002) wyróżnił następujące wymiary tak rozumianego dobrostanu społecznego: integracja społeczna (social integration), akceptacja społeczna (social acceptance), wkład społeczny (social contribution), koherencja społeczna (social coherence), aktualizacja społeczna (social actualization). Próba integracji różnych ujęć dobrostanu w modelu wielowymiarowym zaowocowała powstaniem trójwymiarowej koncepcji dobrostanu Keyesa i Waterman (2003). Koncepcja ta wykorzystuje dorobek teorii klinicznych i rozwojowych oraz rozważania nad modelem zdrowia. w ramach tej koncepcji uwzględniono wymiary należące do: dobrostanu emocjonalnego (wywodzącego się z koncepcji hedonistycznej), dobrostanu psychologicznego (z koncepcji eudajmonistycznych) oraz dobrostanu społecznego (z koncepcji eudajmonistycznych). Wśród wielowymiarowych ujęć jest też personalistyczno-egzystencjalna koncepcja poczucia jakości życia Straś- Romanowskiej (1995, 2002, 2004, 2005). Jakość życia ujmowana jest tutaj na czterech wymiarach (Straś-Romanowska, 2005): psychofizycznym, psychospołecznym, podmiotowym, metafizycznym. Wymienione koncepcje zostaną poniżej omówione bardziej szczegółowo.
