Teoria wartości Rokeacha

Kolejną propozycją rozumienia wartości w psychologii była koncepcja Rokeacha (1973), który ujmuje wartości w kategoriach przekonań. Rokeach definiuje wartości jako trwałe przekonania, że dany sposób zachowania lub stan finalny egzystencji jest osobowo lub społecznie lepszy od przeciwstawnego sposobu postępowania. Autor przedstawił podział wartości na ostateczne i instrumentalne. Wartości ostateczne zdefiniowane zostały jako najważniejsze, ponadsytuacyjne cele życia człowieka, np. mądrość, wolność osobista. z kolei wartości instrumentalne zostały zdefiniowane jako pożądane sposoby zachowania, mające służyć osiąganiu wartości ostatecznych, np. refleksyjność, uczynność (Rokeach, 1973).

Dodatkowo Rokeach dokonał podziału wartości ostatecznych na osobowe (np. sukcesy życiowe, zdrowie) i społeczne (np. pokój na świecie, równość ludzi). z kolei w ramach wartości instrumentalnych wyróżnił wartości moralne (np. uczciwość, odpowiedzialność) i sprawnościowe (np. pomysłowość, logiczność myślenia). Wartości wg Rokeacha w każdym indywidualnym przypadku konkretnego człowieka przyjmują postać hierarchii, w której pewne wartości są nadrzędne wobec innych. Do pomiaru takiej hierarchi wartości stworzył

15 Skalę wartości Rokeacha (Rokeach Value Survey, RVS, za: Brzozowski, 1989). Skala umożliwia osobny pomiar wartości ostatecznych oraz instrumentalnych.

Katalog wartości, uwzględniony w modelu Rokeacha oraz mierzony jego narzędziem, powstał w dwóch etapach. Pierwszy etap polegał na utworzeniu jak najdłuższej listy różnych wartości preferowanych przez ludzi, a drugi polegał na pogrupowaniu tych wartości i wyeliminowaniu wartości zbliżonych lub tożsamych, choć nazywanych różnymi określeniami.

w pierwszym etapie uwzględniono różnorodne źródła. w przypadku wartości ostatecznych były to: literatura filozoficzna, religijna i inna nawiązująca do problematyki wartości, a także eksploracyjne badania empiryczne. Konstruując katalog wartości instrumentalnych Rokeach wybrał z listy 555 pozytywnych i negatywnych cech osobowości sporządzonej przez Andersona (1968 za: Cieciuch, 2013a) te, które odnosiły się do pozytywnej samocharakterystyki. Następnymi etapami w konstrukcji katalogu wartości były: eliminacja terminów synonimicznych, eliminacja terminów łączących się na zasadzie pojęciowej lub podrzędności pojęć, a także eliminacja wartości właściwych grupom charakteryzowanym przez płeć, wiek, status społeczno-ekonomiczny, religię, orientację polityczną itp.

Ostatecznie Rokeach wyróżnił 36 wartości, przy czym połowę stanowiły wartości ostateczne, a połowę – wartości instrumentalne. Do 18 wartości ostatecznych należą:

bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo rodziny, dojrzała miłość, dostatnie życie, mądrość, poczucie dokonania, poczucie własnej godności, pokój na świecie, prawdziwa przyjaźń, przyjemność, równowaga wewnętrzna, równość, szczęście, świat piękna, uznanie społeczne, wolność, zbawienie, życie pełne wrażeń. z kolei wśród 18 wartości instrumentalnych znajdują się: ambitny, czysty, intelektualista, kochający, logiczny, niezależny, obdarzony wyobraźnią, odpowiedzialny, odważny, opanowany, o szerokich horyzontach, pogodny, pomocny, posłuszny, uczciwy, uprzejmy, uzdolniony, wybaczający.

16 Metoda pomiaru wartości zaproponowana przez Rokeacha (Brzozowski, 1989) polega na tym, że osoba badana otrzymuje listę wartości, które powinna porangować. Taki pomiar systemu wartości jest oparty na założeniu, że ludzie znają swoje wartości, czyli swoje przekonania na temat tego, co jest dla nich ważne. Takie podejście zgadza się z ujęciem wartości jako zainteresowań w propozycji Allporta i Vernona (1931).

Na listach wartości zaproponowanych przez Rokeacha znajduje się 36 pozycji. Tę dużą liczbę wartości w badaniach próbowano pogrupować w szersze znaczeniowo wiązki.

Stosowana była zwykle analiza czynnikowa. w takich analizach uzyskiwano podział na wartości społeczne oraz wartości indywidualne, a także podział na wartości kompetencyjne i wartości moralne. Podział wartości na grupy podejmie później w swoim modelu Schwartz (1992).

Pomiar wartości zaproponowany przez Rokeacha (Brzozowski, 1989) był pomiarem bezpośrednim (Cieciuch, 2013a). Bezpośredniość pomiaru polega na tym, że ludziom prezentowana jest lista nazw wartości. Problemem w tym wypadku jest to, że ludzie mogą nadawać różne znaczenia nazwom wartości. w związku z tym, w badaniach pojawiały się zróżnicowane interpretacje wartości, czasami nawet sprzeczne. Rangowanie abstrakcyjnych wartości zależy bowiem od kontekstu rozważanych sytuacji, a człowiek może brać pod uwagę różne wartości zależnie od kontekstu sytuacyjnego (Oleś, 2002). Inaczej jest, gdy ktoś rozważa daną wartość w kontekście życia rodzinnego, inaczej – gdy analizuje ją w perspektywie życia zawodowego itd. w modelu wartości Schwartza (1992) została zaproponowana próba rozwiązania tego problemu.

17 1.2. Teoria wartości Schwartza

1.2.1. Definicja wartości

Wartości w psychologii są obecnie najczęściej rozumiane zgodnie z modelem Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012). Teoria Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012) została pozytywnie zweryfikowana w wielu analizach empirycznych w setkach badań na wszystkich kontynentach (Bilsky, Janik, Schwartz, 2011; Cieciuch, 2013a; Cieciuch, Schwartz, Davidov, 2015; Cieciuch, Zaleski, 2011; Davidov, Schmidt, Schwartz, 2008).

Schwartz (1992) definiując wartości, wyróżnia sześć takich ich właściwości, które są wspólne większości ich ujęć w psychologii. w jego ujęciu wartości: 1) są przekonaniami powiązanymi z emocjami; 2) dotyczą pożądanych przez ludzi celów, traktowanych jako motywacja działania; 3) są niezależne od kontekstu sytuacyjnego; 4) uczestniczą w procesie oceny zdarzeń oraz przy wyborze działań; 5) tworzą hierarchię wartości, będącą względnie stałym systemem preferencji danego człowieka; 6) wpływają na zachowanie, przy czym wpływ ten wywiera nie jedna wartość, ale ich cały system (por. Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2017).

Wartości definiuje Schwartz (1992) jako poznawczą reprezentacją motywacyjnego, godnego pożądania, ponadsytuacyjnego celu. w ten sposób w definicji wartości zawarty jest aspekt poznawczy (poznawcza reprezentacja) i motywacyjny (motywacyjny cel).

Tworząc katalog wartości, Schwartz zmodyfikował, rozszerzył i udoskonalił model Rokeacha (Cieciuch, 2013a). z pracy Rokeacha (1973) przejął następujące elementy:

1) przekonanie o potrzebie pogrupowania szczegółowych wartości w większe grupy;

2) intuicję dotyczącą jakiejś systemowości układu wartości, ponieważ Rokeach wskazywał na relację między nimi; 3) zasadę konfliktu wartości, czyli tezę, że pewne wartości są ze sobą zgodne, a inne skonfliktowane, przy czym Schwartz (1992) przeniósł tę tezę z obszaru konfliktu przeżywanego przez jednostkę, do systemu wartości w ogóle, który zawsze jest tak

18 zorganizowany, że pewne wartości są ze sobą zgodne, a inne sprzeczne (Schwartz, 1992;

Schwartz i in., 2012).

1.2.2. Struktura i treść wartości

Istotą modelu Schwartza (1992) jest rozróżnienie na indywidualną hierarchię wartości i uniwersalną strukturę wartości (Cieciuch, 2013a). Struktura wartości, nazywana zwykle kołem wartości, opisywana jest kilkoma podstawowymi regułami. Wszystkie wartości można rozmieścić na kontinuum koła. Owo kontinuum może być podzielone na różnego rodzaju mniejsze obszary. Wartości, które sąsiadują ze sobą na kole, są możliwe do współrealizowania, ponieważ są reprezentacją poznawczą zbliżonych celów. Wartości, które leżą po przeciwległych stronach koła, nie są możliwe do współrealizowania, ponieważ są reprezentacjami poznawczymi sprzecznych celów. Obok jednej wartości są usytuowane wartości podobne do niej pod względem motywacji. Jednoczesna realizacja takich wartości leżących blisko siebie na kole jest możliwa. Wartości przeciwstawne są ulokowane po przeciwnych stronach koła, a pomiędzy tymi przeciwieństwami są wartości coraz mniej podobne do jednego z członów przeciwieństwa, a coraz bardziej podobne do drugiego (Cieciuch, 2013a). z takiej kołowej struktury wartości wynikają istotne konsekwencje (Cieciuch i in., 2015):

1. Katalog ludzkich wartości jest skończony. Koło można wprawdzie dzielić na mniejsze części, ale nie można katalogu wartości wpisanego w koło wydłużać tak, jak linii prostej. Lista wartości Rokeacha i inne katalogi wartości, w których relacje między wartościami nie były ściśle określone, można wydłużać lub skracać poprzez dopisywanie lub wykreślanie mniej lub bardziej arbitralne.

19 2. Możliwy jest podział kontinuum wartości na jakąś liczbę mniejszych lub większych

grup, według określonych kryteriów.

3. Kołowa struktura wartości odzwierciedla wzajemne relacje podobieństwa elementów sąsiadujących na kole i niepodobieństwa (lub sprzeczności) elementów leżących naprzeciwko siebie na kole.

4. Kołowa struktura wartości jest rodzajem macierzy do odnajdywania znaczenia innych wartości. Jeśli analizowana jest wartość nieobecna w katalogu Schwartza, to zgodnie z tym modelem powinna być możliwość jej ulokowania w którymś miejscu na kole. To ulokowanie oznaczałoby – zgodnie z powyższymi regułami – precyzyjne określenie jej relacji z innymi wartościami.

W teorii Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012) kluczowe jest to, że ulokowanie wartości na kole odbywa się na podstawie motywacyjnego podłoża wartości. Zatem dla Schwartza treść kontinuum wartości stanowi motywacja, która jest podstawą wartości i powoduje zgodność lub skonfliktowanie danych wartości ze sobą (Cieciuch, 2013a). Wartości tworzą zatem kołowe kontinuum motywacyjne.

W ujęciu Schwartza (1992) wyróżnione wartości ulokowane na kole można opisać na dwóch wymiarach: przekraczanie siebie – umacnianie siebie oraz otwartość na zmiany – zachowawczość. Taka struktura oznacza, że wartości, które znajdują się blisko siebie na kole, są podobne do siebie pod względem motywacji i możliwe do współrealizowania w jednym działaniu (np. uniwersalizm i życzliwość tworzą grupę przekraczanie siebie). Natomiast wartości leżące naprzeciwko siebie na kole (np. bezpieczeństwo i kierowanie sobą) należą do przeciwnych biegunów danego wymiaru (w tym przykładzie bezpieczeństwo należy do zachowawczości, a kierowanie sobą – do otwartości na zmiany). Różnica w motywacyjnej

20 treści tych wartości sprawia, że wzajemnie się wykluczają i nie są możliwe do jednoczesnego realizowania w jednym zachowaniu (np. bezpieczeństwo i kierowanie sobą).

W klasycznej wersji swojego modelu Schwartz (1992) wyróżnił 10 wartości. Definicje tych wartości znajdują się w tabeli 1.

Tabela 1

Dziesięć wartości w teorii Schwartza (1992) (źródło: Cieciuch, 2013a)

Wartość Definicja

Kierowanie sobą (self-direction, SD) Niezależność w myśleniu i działaniu i wyborach, twórczość, wolność

Stymulacja (stimulation, ST) Zmienność, nowość, podniecenie Hedonizm (hedonism, HE) Przyjemność, zmysłowe zaspokojenie Osiągnięcia (achievement, AC) Osobisty sukces osiągnięty dzięki własnym

kompetencjom, zgodnie ze społecznymi standardami, ambicja

Władza (power, PO) Status i prestiż społeczny, dominacja nad innymi ludźmi, kontrola ludzi i zasobów

Bezpieczeństwo (security, SE) Harmonia, porządek i stabilizacja w całym społeczeństwie i relacjach międzyludzkich, bezpieczeństwo własne, bezpieczeństwo rodziny, bezpieczeństwo narodowe

Przystosowanie (conformity, CO) Ograniczanie własnych działań, dążeń, impulsów, które mogłyby krzywdzić lub denerwować innych ludzi, naruszać społeczne oczekiwania lub normy Tradycja (tradition, TR) Akceptacja i podtrzymywanie zwyczajów, idei

i tradycji własnej kultury, religii lub rodziny;

respekt w stosunku do tradycji, pokora

Życzliwość (benevolence, BE) Dbanie o dobro bliskich osób, członków rodziny, grupy, przyjaciół

Uniwersalizm (universalism, UN) Zrozumienie, szacunek i tolerancja w stosunku do wszystkich ludzi; dobro wszystkich ludzi i przyrody

21 Przekraczanie siebie zawiera: uniwersalizm i życzliwość. Do umacniania siebie należą:

osiągnięcia i władza. Zachowawczość obejmuje bezpieczeństwo, przystosowanie i tradycję.

Otwartość na zmiany zawiera kierowanie sobą i stymulację. Hedonizm należy zarazem do otwartości na zmiany i umacniania siebie. Model kołowy został przedstawiony na rysunku 1.

Rysunek 1. Kołowy model wartości według koncepcji Schwartza (1992)

Relacje między wartościami w strukturze kołowej były punktem wyjścia do wprowadzania modyfikacji w modelu, polegających na uszczegółowieniu wyróżnionych wartości (Schwartz i in., 2012). w zrewidowanym podziale kontinuum wartości (Schwartz i in., 2012) zastosowano dwie powiązane ze sobą procedury. Pierwszą z nich było zwiększenie jednorodności wyróżnianych wartości, a drugą zwiększenie liczby wartości, co było konsekwencją tezy o kontinuum wartości oraz pierwszej procedury (Cieciuch, 2013a). Aby opisać całą przestrzeń koła, wyróżniono i opisano kolejne wartości, zilustrowane w kole jako wąskie kliny.

22 Nowe wartości zostały ulokowane w kole na dwa sposoby. Pierwszym z nich był podział danej wartości na bardziej szczegółowe (np. podział kierowania sobą na kierowanie sobą w myśleniu i kierowanie sobą w działaniu). Drugim sposobem było wprowadzenie danej wartości między dotychczasowo wyróżniane wartości (np. wprowadzenie wartości pokora między wartości przystosowanie i życzliwość). Modyfikacje te wyrastały z tezy o kołowym kontinuum wartości. w ten sposób wyróżniono 19 wartości. Warto jednak podkreślić, że zmodyfikowany model nie jest propozycją zastąpienia katalogu 10 wartości (Schwartz, 1992) katalogiem 19 wartości (Schwartz i in., 2012). Modyfikacja oznacza: 1) wprowadzenie bardziej szczegółowego podziału kołowego kontinuum na 19 oddzielnych wartości, ułożonych zgodnie z tym, co wskazuje teoretycznie przewidywalna struktura kołowa oraz 2) zwrócenie uwagi na możliwość również innych podziałów, ponieważ kontinuum może być dzielone na więcej wartości zdefiniowanych wąsko lub na mniej zdefiniowanych szeroko (Cieciuch, 2013a;

Cieciuch, 2013b).

Na katalog 19 wartości w zmodyfikowanym modelu Schwartza (Schwartz i in., 2012) składają się: osiągnięcia, hedonizm, stymulacja, kierowanie sobą w działaniu, kierowanie sobą w myśleniu, uniwersalizm – tolerancja, uniwersalizm ekologiczny, uniwersalizm społeczny, życzliwość – troskliwość, życzliwość – niezawodność, pokora, przystosowanie do innych, przystosowanie do reguł, tradycja, bezpieczeństwo społeczne, bezpieczeństwo osobiste, prestiż, władza nad zasobami i władza nad ludźmi. Wartości w modelu zmodyfikowanym (Schwartz i in., 2012) zostały scharakteryzowane w tabeli 2, a ich układ na rysunku 2.

23 Tabela 2

Charakterystyka 19 wartości w modelu zmodyfikowanym (Schwartz i in., 2012; opracowanie na podstawie Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2013b)

4 grupy wartości Wartości w modelu zmodyfikowanym

Otwartość na zmianę (openness to change)

Kierowanie soną w myśleniu (self-direction-thought, SDT) – niezależność myślenia; wolność w poszukiwaniu i wyborze własnych idei oraz rozwijaniu własnych umiejętności;

kształtowanie własnego poglądu na świat

Kierowanie sobą w działaniu (self-direction-action, SDA) – niezależność w podejmowaniu decyzji i realizacji wybranych przez siebie celów; wolność w wyborze działań

Stymulacja – (stimulation, ST) - zmienność, nowość, podniecenie

Umacnianie siebie (self-enhancement)

Hedonizm (hedonism, HE) - przyjemność, zmysłowe zaspokojenie

Osiągnięcia (achievement, AC) – osobisty sukces osiągnięty zgodnie ze społecznymi standardami

Władza nad ludźmi (power-dominance, POD) – władza nad ludźmi, sprawowanie kontroli nad ludźmi

Władza nad zasobami (power-resources, POR) – władza nad zasobami, sprawowanie kontroli nad materialnymi

i społecznymi zasobami

Zachowawczość (conservation)

Prestiż (face, FAC) – podtrzymywanie i ochrona swojego publicznego wizerunku, status społeczny, unikanie upokorzenia Bezpieczeństwo osobiste (security-personal, SEP) –

bezpieczeństwo w najbliższym, bezpośrednim otoczeniu Bezpieczeństwo społeczne (security-social, SES) – bezpieczeństwo i stabilność w społeczeństwie Przystosowanie do reguł (conformity-rules, COR) – podporządkowanie się regułom, prawu (też formalnym wymaganiom osób sprawujących władzę)

Przystosowanie do ludzi (conformity-interpersonal, COI) – unikanie krzywdzenia i denerwowania innych ludzi Tradycja (tradition, TR) – akceptacja i podtrzymywanie zwyczajów, idei i tradycji własnej kultury, religii lub rodziny;

respekt w stosunku do tradycji

Przekraczanie siebie (self-transcendance)

Pokora (humility, HU) – uznanie małej istotności swojego miejsca w świecie i historii

Życzliwość – niezawodność (benevolence-dependebility, BED) – bycie niezawodnym, godnym zaufania członkiem grupy Życzliwość-troskliwość (benevolence-caring, BEC) – troska o dobro innych członków grupy

Uniwersalizm społeczny (universalism-societal concern, universalism-concern, UNC) – dążenie do równości, sprawiedliwości i dobra wszystkich ludzi

Uniwersalizm ekologiczny (universalism-nature, UNN) – ochrona środowiska naturalnego, ochrona przyrody Uniwersalizm-tolerancja (universalism-tolerance, UNT) – akceptacja i zrozumienie innych osób, różniących się od danej osoby

24 Rysunek 2. Koło wartości Schwartza w modelu zmodyfikowanym (Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2013b).

1.2.3. Empiryczna weryfikacja modelu

W celu zweryfikowania kołowej struktury wartości, stosowano zwykle skalowanie wielowymiarowe (multidimensional scaling; MDS; Bilsky i in., 2011; Cieciuch, Schwartz, 2012;

Schwartz i in., 2012; Schwartz i in., 2001). Metoda ta pozwala dokonać analizy relacji między zmiennymi za pomocą graficznego przedstawienia tych zależności w przestrzeni określonej przez daną liczbę wymiarów. Badacz sprawdza czy ulokowanie punktów reprezentujących itemy lub wartości odpowiada porządkowi kołowemu zakładanemu teoretycznie.

Dodatkowym wskaźnikiem dobroci dopasowania jest Stres-1.

25 Zgodnie z teorią Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012), oczekiwano odtworzenia się kołowego kontinuum wartości w skalowaniu wielowymiarowym. Oczekiwano, że blisko siebie usytuują się wartości, które są motywacyjnie zbieżne, a naprzeciwko siebie – te, które są motywacyjnie sprzeczne, według wcześniej przedstawionych zasad podobieństwa i sprzeczności (konfliktu). Dodatkowo oczekiwano, że zbiór punktów który powstanie w ramach analizy, wypełni przestrzeń, nie pozostawiając obszarów pustych. Analizy empiryczne potwierdziły te oczekiwania i model został potwierdzony w kilkudziesięciu krajach (Bilsky, i in., 2011; Schwartz, 1992, 1994, 2006; Schwartz i in., 2001). Zarazem jednak okazało się, że w konfirmacyjnej analizie czynnikowej w klasycznym modelu nie zawsze można wyróżnić 10 wartości. w Europejskim Sondażu Społecznym można wyróżnić jedynie siedem wartości w danych zebranych za pomocą skróconej wersji kwestionariusza (PVQ-21; Davidov i in., 2008), co oznaczało redukcję 10 wartości do 7, ale połączyły się wartości sąsiadujące (np.

uniwersalizm i życzliwość tworząc przekraczanie siebie). Taki wynik nie był zatem sprzeczny z kołowym modelem. Warto dodać, że są w literaturze również badania, w których wykazano możliwość podziału wartości na więcej niż 10 typów w danych zebranych do pomiaru 10 typów za pomocą kwestionariusza PVQ-40 (Cieciuch, Schwartz, 2012). w tym przypadku – zgodnie z modelem kołowym – niektóre wartości dzieliły się na mniejsze znaczeniowo (np. podział bezpieczeństwa na bezpieczeństwo osobiste i społeczne).

W 2012 r. został zrealizowany program badawczy (Schwartz i in., 2012), który miał na celu bardziej precyzyjny podział kołowego kontinuum wartości, czyli podział na 19 wąsko zdefiniowanych wartości, wymienionych w tabeli 2 i przedstawionych na rysunku 2. Badania weryfikujące rozróżnialność 19 wartości zostały zrealizowane z użyciem zmodyfikowanego kwestionariusza (PVQ-57) w dziewięciu krajach (Schwartz i in., 2012). Okazało się, że 1) każda z 19 wąsko zdefiniowanych wartości jest wewnętrznie spójna, 2) wszystkich 19 wartości są

26 odróżnialne między sobą, 3) wyróżnione 19 wartości formują strukturę kołową (Schwartz i in., 2012). Zmodyfikowany model został przedstawiony na rysunku 2, a wyniki skalowania wielowymiarowego potwierdzające model w dziewięciu krajach (Schwartz i in., 2012) zostały pokazane na rysunku 3. Rysunek 4 przedstawia hierarchiczną strukturę czynnikową wartości w zmodyfikowanym modelu: 19 wartości składa się na 10 wartości, które z kolei tworzą cztery grupy wartości wyższego rzędu (Cieciuch, Davidov, Vecchione, Schwartz, 2014).

Rysunek 3. Skalowanie wielowymiarowe 19 wartości (Schwartz, Cieciuch i in., 2012) (Skróty wartości zostały wyjaśnione w tabeli 2.)

27 Rysunek 4. Hierarchiczna struktura wartości - wyniki konfirmacyjnej analizy czynnikowej 19 wartości w dziewięciu krajach (skróty zostały wyjaśnione w tabeli 2; Cieciuch, Davidov, Vecchione, Schwartz, 2014).

28 1.3. Aspekty systemu wartości

W niniejszej pracy rozróżniono deklarowane preferencje wartości oraz wartości realizowane w działaniu, a także wzięto pod uwagę spójność między tymi aspektami systemu wartości.

Pytanie, na które najczęściej odpowiadają osoby badane w badaniach nad wartościami odnosi się do deklarowanych preferencji wartości (Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2011; Schwartz, 2015; Schwartz i in., 2012; Skimina, Cieciuch, 2017). Wydobywane są deklaracje wartości, które układają się w hierarchię. Badanie takich preferencji wartości to pomiar tego, co człowiek deklaruje, że jest dla niego ważne. w dotychczasowych badaniach najczęściej stosowany był kwestionariusz, który mierzył hierarchię deklarowanych preferencji wyróżnionych wcześniej wartości. Wiele badań na temat związków wartości z różnymi zmiennymi, w tym z zachowaniem – skupia się deklarowanych preferencjach wartości (Bardi, Schwartz, 2003; Beierlein i in., 2016; Benish-Weisman, 2015; Bogg i in., 2008; Daniel i in., 2015; de Groot, Steg, 2008; Fries i in., 2005; Gaunt, 2005; Goodwin i in, 2002; Lönnqvist i in., 2013; Mai, Olsen, 2015; Molero Jurado i in., 2017; Nordfjærn, Brunborg, 2015; Rechter, Sverdlik, 2016; Sagiv, Roccas, Cieciuch, Schwartz, 2017; Schwartz, Butenko, 2014;Schwartz i in., 2017;; Seddig, Davidov, 2018; Šukys, Majauskienė, 2014).

W literaturze postuluje się uwzględnienie również niekwestionariuszowych pomiarów wartości (Boyd i in., 2015; Conner, Tennen, Fleeson, Barrett, 2009; Hektner, Schmidt, Csikszentmihalyi, 2007; Skimina, Cieciuch, Schwartz, Davidov, Algesheimer,2018b).

Wychodząc naprzeciw tym sugestiom, w niniejszej pracy wartości deklarowane zostały zmierzone zarówno za pomocą kwestionariusza, jak i za pomocą pytania otwartego, w którym badanemu nie narzuca się żadnych kategorii wartości, ale pozwala na swobodną wypowiedź o tym, co dla niego jest ważne.

29 Dużo mniej badań poświęconych jest wartościom rzeczywiście realizowanym przez ludzi. Badania takie zwykle dotyczyły związków wartości z zachowaniem (Daniel i in., 2015;

Roccas, Sagiv, 2017; Seppälä, Lipponen, Bardi, Pirtilä-Backman, 2012; Skimina, Cieciuch, Strus, 2018a).

Warto podkreślić, że wartości – rozumiane jako preferencje, reprezentacje poznawcze motywacyjnego celu – mogą, ale nie muszą być wyrażane w zachowaniu (Cieciuch, 2017;

Roccas, Sagiv, Schwartz, Knafo,, 2002). Co więcej, ludzie różnią się stopniem, w jakim zachowują się zgodnie z wartościami, które deklarują (Cieciuch, Schwartz, 2017). Można zatem wartości analizować nie tylko z perspektywy wartości deklarowanych jako ważne, ale też wartości rzeczywiście realizowanych w codziennym życiu (Schwartz i in., 2017).

Interesującą propozycję badania wartości realizowanych w działaniu przedstawili Skimina i in., 2018b. Autorzy zastosowali podejście zaproponowane przez Fleesona (2001) i wykorzystywane przez niego do badania stanów osobowościowych. Fleeson (2001) definiował osobowościowe stany jako krótkotrwające wyrażenia (ekspresje) cech osobowości z afektywną, behawioralną i poznawczą treścią taką, jak odpowiadająca im cecha (Fleeson, Gallagher, 2009). Skimina i in. (2018b) zaproponowali podobne rozróżnienie w odniesieniu do wartości. Wartości mogą być interpretowane jako cechy wtedy, gdy definiowane są jako preferencje ogólnych celów życiowych (szerokie poznawczo-motywacyjne konstrukty), niezależne od kontekstu sytuacyjnego i czasowego, zróżnicowane w ważności, kierujące percepcją, oceną i zachowaniem (Schwartz, 1992). Wartości mogą też być interpretowane jak stany - kiedy rozumiane są jako to, uznawane jest za ważne w konkretnym zachowaniu, w konkretnym czasie, w określonej sytuacji. w takim ujęciu owe wartości-stany można uznać za jeden z rodzajów wartości realizowanych w działaniu. Skimina i współpracownicy (2018b) wykorzystali metodę próbkowania (experience sampling method, ESM) do pomiaru wartości

30 jako stanów, czyli inaczej mówiąc – wartości realizowanych w działaniu. Osoby badane

30 jako stanów, czyli inaczej mówiąc – wartości realizowanych w działaniu. Osoby badane