Empiryczna weryfikacja modelu

W celu zweryfikowania kołowej struktury wartości, stosowano zwykle skalowanie wielowymiarowe (multidimensional scaling; MDS; Bilsky i in., 2011; Cieciuch, Schwartz, 2012;

Schwartz i in., 2012; Schwartz i in., 2001). Metoda ta pozwala dokonać analizy relacji między zmiennymi za pomocą graficznego przedstawienia tych zależności w przestrzeni określonej przez daną liczbę wymiarów. Badacz sprawdza czy ulokowanie punktów reprezentujących itemy lub wartości odpowiada porządkowi kołowemu zakładanemu teoretycznie.

Dodatkowym wskaźnikiem dobroci dopasowania jest Stres-1.

25 Zgodnie z teorią Schwartza (1992; Schwartz i in., 2012), oczekiwano odtworzenia się kołowego kontinuum wartości w skalowaniu wielowymiarowym. Oczekiwano, że blisko siebie usytuują się wartości, które są motywacyjnie zbieżne, a naprzeciwko siebie – te, które są motywacyjnie sprzeczne, według wcześniej przedstawionych zasad podobieństwa i sprzeczności (konfliktu). Dodatkowo oczekiwano, że zbiór punktów który powstanie w ramach analizy, wypełni przestrzeń, nie pozostawiając obszarów pustych. Analizy empiryczne potwierdziły te oczekiwania i model został potwierdzony w kilkudziesięciu krajach (Bilsky, i in., 2011; Schwartz, 1992, 1994, 2006; Schwartz i in., 2001). Zarazem jednak okazało się, że w konfirmacyjnej analizie czynnikowej w klasycznym modelu nie zawsze można wyróżnić 10 wartości. w Europejskim Sondażu Społecznym można wyróżnić jedynie siedem wartości w danych zebranych za pomocą skróconej wersji kwestionariusza (PVQ-21; Davidov i in., 2008), co oznaczało redukcję 10 wartości do 7, ale połączyły się wartości sąsiadujące (np.

uniwersalizm i życzliwość tworząc przekraczanie siebie). Taki wynik nie był zatem sprzeczny z kołowym modelem. Warto dodać, że są w literaturze również badania, w których wykazano możliwość podziału wartości na więcej niż 10 typów w danych zebranych do pomiaru 10 typów za pomocą kwestionariusza PVQ-40 (Cieciuch, Schwartz, 2012). w tym przypadku – zgodnie z modelem kołowym – niektóre wartości dzieliły się na mniejsze znaczeniowo (np. podział bezpieczeństwa na bezpieczeństwo osobiste i społeczne).

W 2012 r. został zrealizowany program badawczy (Schwartz i in., 2012), który miał na celu bardziej precyzyjny podział kołowego kontinuum wartości, czyli podział na 19 wąsko zdefiniowanych wartości, wymienionych w tabeli 2 i przedstawionych na rysunku 2. Badania weryfikujące rozróżnialność 19 wartości zostały zrealizowane z użyciem zmodyfikowanego kwestionariusza (PVQ-57) w dziewięciu krajach (Schwartz i in., 2012). Okazało się, że 1) każda z 19 wąsko zdefiniowanych wartości jest wewnętrznie spójna, 2) wszystkich 19 wartości są

26 odróżnialne między sobą, 3) wyróżnione 19 wartości formują strukturę kołową (Schwartz i in., 2012). Zmodyfikowany model został przedstawiony na rysunku 2, a wyniki skalowania wielowymiarowego potwierdzające model w dziewięciu krajach (Schwartz i in., 2012) zostały pokazane na rysunku 3. Rysunek 4 przedstawia hierarchiczną strukturę czynnikową wartości w zmodyfikowanym modelu: 19 wartości składa się na 10 wartości, które z kolei tworzą cztery grupy wartości wyższego rzędu (Cieciuch, Davidov, Vecchione, Schwartz, 2014).

Rysunek 3. Skalowanie wielowymiarowe 19 wartości (Schwartz, Cieciuch i in., 2012) (Skróty wartości zostały wyjaśnione w tabeli 2.)

27 Rysunek 4. Hierarchiczna struktura wartości - wyniki konfirmacyjnej analizy czynnikowej 19 wartości w dziewięciu krajach (skróty zostały wyjaśnione w tabeli 2; Cieciuch, Davidov, Vecchione, Schwartz, 2014).

28 1.3. Aspekty systemu wartości

W niniejszej pracy rozróżniono deklarowane preferencje wartości oraz wartości realizowane w działaniu, a także wzięto pod uwagę spójność między tymi aspektami systemu wartości.

Pytanie, na które najczęściej odpowiadają osoby badane w badaniach nad wartościami odnosi się do deklarowanych preferencji wartości (Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2011; Schwartz, 2015; Schwartz i in., 2012; Skimina, Cieciuch, 2017). Wydobywane są deklaracje wartości, które układają się w hierarchię. Badanie takich preferencji wartości to pomiar tego, co człowiek deklaruje, że jest dla niego ważne. w dotychczasowych badaniach najczęściej stosowany był kwestionariusz, który mierzył hierarchię deklarowanych preferencji wyróżnionych wcześniej wartości. Wiele badań na temat związków wartości z różnymi zmiennymi, w tym z zachowaniem – skupia się deklarowanych preferencjach wartości (Bardi, Schwartz, 2003; Beierlein i in., 2016; Benish-Weisman, 2015; Bogg i in., 2008; Daniel i in., 2015; de Groot, Steg, 2008; Fries i in., 2005; Gaunt, 2005; Goodwin i in, 2002; Lönnqvist i in., 2013; Mai, Olsen, 2015; Molero Jurado i in., 2017; Nordfjærn, Brunborg, 2015; Rechter, Sverdlik, 2016; Sagiv, Roccas, Cieciuch, Schwartz, 2017; Schwartz, Butenko, 2014;Schwartz i in., 2017;; Seddig, Davidov, 2018; Šukys, Majauskienė, 2014).

W literaturze postuluje się uwzględnienie również niekwestionariuszowych pomiarów wartości (Boyd i in., 2015; Conner, Tennen, Fleeson, Barrett, 2009; Hektner, Schmidt, Csikszentmihalyi, 2007; Skimina, Cieciuch, Schwartz, Davidov, Algesheimer,2018b).

Wychodząc naprzeciw tym sugestiom, w niniejszej pracy wartości deklarowane zostały zmierzone zarówno za pomocą kwestionariusza, jak i za pomocą pytania otwartego, w którym badanemu nie narzuca się żadnych kategorii wartości, ale pozwala na swobodną wypowiedź o tym, co dla niego jest ważne.

29 Dużo mniej badań poświęconych jest wartościom rzeczywiście realizowanym przez ludzi. Badania takie zwykle dotyczyły związków wartości z zachowaniem (Daniel i in., 2015;

Roccas, Sagiv, 2017; Seppälä, Lipponen, Bardi, Pirtilä-Backman, 2012; Skimina, Cieciuch, Strus, 2018a).

Warto podkreślić, że wartości – rozumiane jako preferencje, reprezentacje poznawcze motywacyjnego celu – mogą, ale nie muszą być wyrażane w zachowaniu (Cieciuch, 2017;

Roccas, Sagiv, Schwartz, Knafo,, 2002). Co więcej, ludzie różnią się stopniem, w jakim zachowują się zgodnie z wartościami, które deklarują (Cieciuch, Schwartz, 2017). Można zatem wartości analizować nie tylko z perspektywy wartości deklarowanych jako ważne, ale też wartości rzeczywiście realizowanych w codziennym życiu (Schwartz i in., 2017).

Interesującą propozycję badania wartości realizowanych w działaniu przedstawili Skimina i in., 2018b. Autorzy zastosowali podejście zaproponowane przez Fleesona (2001) i wykorzystywane przez niego do badania stanów osobowościowych. Fleeson (2001) definiował osobowościowe stany jako krótkotrwające wyrażenia (ekspresje) cech osobowości z afektywną, behawioralną i poznawczą treścią taką, jak odpowiadająca im cecha (Fleeson, Gallagher, 2009). Skimina i in. (2018b) zaproponowali podobne rozróżnienie w odniesieniu do wartości. Wartości mogą być interpretowane jako cechy wtedy, gdy definiowane są jako preferencje ogólnych celów życiowych (szerokie poznawczo-motywacyjne konstrukty), niezależne od kontekstu sytuacyjnego i czasowego, zróżnicowane w ważności, kierujące percepcją, oceną i zachowaniem (Schwartz, 1992). Wartości mogą też być interpretowane jak stany - kiedy rozumiane są jako to, uznawane jest za ważne w konkretnym zachowaniu, w konkretnym czasie, w określonej sytuacji. w takim ujęciu owe wartości-stany można uznać za jeden z rodzajów wartości realizowanych w działaniu. Skimina i współpracownicy (2018b) wykorzystali metodę próbkowania (experience sampling method, ESM) do pomiaru wartości

30 jako stanów, czyli inaczej mówiąc – wartości realizowanych w działaniu. Osoby badane relacjonowały wiele razy w ciągu dnia przez kilka dni swoje aktualne zachowanie oraz to, co w tym zachowaniu było dla nich ważne. Jest to pierwsze zastosowanie ESM do badania wartości-stanów realizowanych w działaniu. Zauważono też, że w obrębie różnych zachowań jednej osoby istnieje zróżnicowanie w obrębie wartości-stanów realizowanych w codziennych czynnościach. Badania Skiminy, i współpracowników (2018b) wykazały ponadto, że wartości deklarowane nie pokrywają się z wartościami realizowanymi w codziennym życiu. Przykładem może być wartość władzy, która lokuje się zwykle nisko w hierarchii wartości deklarowanych, a która ulokowała się dość wysoko w hierarchii wartości realizowanych (Skimina i in., 2018b).

Swego rodzaju ograniczeniem badań Skiminy i współpracowników (2018b) było to, że badani odpowiadali na pytanie, co robią wtedy, gdy pytała ich o to aplikacja smartfonowa.

Oznacza to, że wiele czynności po prostu było neutralnych w stosunku do wartości.

w niniejszej pracy przyjęto nieco inną strategię, choć opartą na podobnym zamyśle, jaki kierował Skiminą i współpracownikami (2018b). Jednak zamiast pytać badanych w losowo wybranych momentach o to, co robią, zadane zostały im pytania o najważniejsze czynności danego dnia (por. opis w Rozdziale 5 Metoda).

Możliwa jest zatem sytuacja, że człowiek realizuje w działaniach wartości, które deklaruje, ale możliwa jest też sytuacja, gdy w działaniach realizowane są inne wartości niż uważane za ważne w deklaracjach. w związku z tym warto wyróżnić zmienną, którą można nazwać spójnością między deklarowanymi preferencjami wartości a wartościami realizowanymi w działaniach. Dotyczy ona zgodności między tym, jakie wartości ludzie uznają za ważne w życiu, a tym, jakie wartości rzeczywiście realizują w konkretnych czynnościach (Schwartz i in., 2017; Skimina, Cieciuch, Schwartz, Davidov, Algesheimer, 2019). Ludzie różnią się między sobą w zakresie tak rozumianej spójności między wartościami, które deklarują,

31 a tymi, które realizują w codziennym życiu. Jest również wiele źródeł, które mogą sprzyjać rozbieżności (np. okoliczności, kontekst sytuacyjny).

Zmienna tak lub podobnie rozumianej spójności pojawiała się już w literaturze w różnych kontekstach. Na przykład w odniesieniu do celów życiowych (Kasser i Ryan, 1996;

2001) również zostały wyodrębnione podobne aspekty: hierarchia celów oraz stopień ich realizacji. Kasser i Ryan (1996; 2001) sprawdzili również spójność (zbieżność) między hierarchią celów a stopniem ich realizacji. Spójność pojawia się również w Self-Concordance Theory (Sheldon, Eliot, 1999; Sheldon, 2014; Sheldon, Kasser, 1995; Sheldon, Schuler, 2011;

Vasalampi, Salmela-Aro, Nurmi, 2009), gdzie jest rozumiana jako zgodność między celami a wartościami i zainteresowaniami.

Inną propozycją jest takie ujęcie zgodności, w którym porównuje się różne sfery Ja, jak np. koncepcja Rogersa (1961). Autor wyróżnił ja idealne (ideal self) odnoszące się do tego, jakim człowiekiem dana osoba chce być oraz ja realne (real self) dotyczące tego, jakim człowiekiem dana osoba jest, czy jakim się widzi. Podobny i rozbudowany sposób rozumienia spójności został zaproponowany przez Higginsa (1987), który sformułował model struktury Ja.

Autor rozróżnił trzy zakresy Ja (domains of the self): Ja realne (aktualne), Ja idealne oraz Ja powinnościowe. Funkcjonowanie systemu Ja zależy od relacji, jakie zachodzą między Ja realnym, idealnym i powinnościowym. Relacje te są określane przez Higginsa za pomocą pojęcia rozbieżności (self-discrepancy). Pojęcie to opisuje różnicę (odległość) między dwoma stanami Ja (Bąk, 2002; Higgins, 1987; Higgins, Scholer, 2015).

W niniejszej pracy podjęto próbę osobnego zmierzenia wartości deklarowanych, osobnego zmierzenia wartości realizowanych oraz określenia stopnia spójności między nimi.

32 ROZDZIAŁ 2. WYBRANE UJĘCIA DOBROSTANU

2.1. Różne sposoby rozumienia dobrostanu

Dobrostan jest bardzo różnie rozumiany zarówno w literaturze anglojęzycznej (Bornstein, Davidson, Keyes i Moore, 2003; Clarke, Marshall, Ryff, Wheaton, 2001; Diener, Ryan, 2009; Dodge, Paly, Huyton, Sanders, 2012; Edmondson, MacLeod, 2015; Fernandes, Vasconcelos-Raposo, Teixeira, 2010; Forgeard, Jayawickreme, Kern, Seligman, ., 2011; Henn, Hill, Jorgensen, 2016;; King, Napa, 1998; McMahan, Estes, 2011; Ng, Ho, Wong, Smith, 2003;), jak i polskiej (Czapiński, 2004; Czerw, 2014; Heszen-Niejodek, 1996; Karaś, Kłym, Cieciuch, 2013; Kossakowska, 2014; Trzebińska, 2008; Wojciechowska, 2011). Dobrostan jako pojęcie w psychologii pojawiło się w połowie XX wieku (Wojciechowska, Turowski, Bartoń, Czekirda, 2013). Wtedy też podejmowano pierwsze próby operacjonalizacji tego pojęcia. Jest ono jednym z głównych pojęć tzw. psychologii pozytywnej (Czapiński, 2004). w tym nurcie używane są też pojęcia o znaczeniu zbliżonym do dobrostanu, takie jak satysfakcja z życia, przyjemność, szczęście, mocne strony charakteru czy jakość życia (Czapiński, 2004; Czerw, 2014; Lopez i Snyder, 2011; Trzebińska 2008).

Pojęcie dobrostanu znalazło się w oficjalnej definicji pełnego zdrowia psychicznego przyjętej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Według definicji WHO (1948) zdrowie to „stan dobrostanu, w którym jednostka zdaje sobie sprawę z własnych możliwości, potrafi radzić sobie ze stresem życia codziennego, pracować produktywnie i wnosić wkład w społeczeństwo, w którym żyje”. Pełne zdrowie psychiczne to zatem stan obejmujący wysoki poziom różnych aspektów dobrostanu, nie tylko brak choroby (Ryff, Singer, 1996; Sigerist, 1941). Wyróżniane aspekty dobrostanu odnoszą się zwykle do pozytywnych emocji oraz

33 pozytywnego funkcjonowania psychicznego, społecznego, a czasem również duchowego (Straś-Romanowska, 2002, 2005).

Pojęcie dobrostanu pojawiło się zatem w kontekście zdrowia, przy czym zdrowie i choroba zwykle nie były rozumiane zero-jedynkowo (jest lub nie ma), ale jako dwa bieguny jednego kontinuum. Klasyczną propozycją jest w tym zakresie model Antonovskiego (1987), czyli podejście salutogenetyczne. Podejście do zdrowia zaproponowane przez Antonovsky’ego kładzie akcent na zachowanie zdrowia, nie zaś na leczenie choroby i przyjmuje kontinuum od zdrowia do choroby. Każdy człowiek znajduje się gdzieś na tym kontinuum pomiędzy idealnym zdrowiem a skrajną chorobą. Rdzeniem koncepcji jest biologiczno-konstytucjonalne poczucie koherencji, które zawiera trzy podstawowe elementy: 1) zrozumiałość (spostrzeganie świata jako zrozumiałego i przewidywalnego), 2) sterowalność (poczucie jednostki, że może mieć wpływ na świat – sama, z pomocą innych ludzi lub siły wyższej potrafi poradzić sobie w każdej sytuacji) oraz 3) sensowność (wymiar emocjonalno-motywacyjny, poczucie, że ma się w życiu coś, co warte jest zaangażowania, podjęcia wysiłku).

Pojęcie dobrostanu wiąże się z pojęciem jakości życia (Trzebińska, Łuszczyńska, 2002).

w literaturze nastąpiło przejście od rozumienia „jakości życia” jako poziomu zadowolenia z własnych warunków materialnych do szerszego rozumienia, włączającego również realizację psychicznych i społecznych potrzeb jednostki. Współcześnie jakość życia ujmuje się najczęściej w kontekście subiektywnych ocen różnych aspektów funkcjonowania człowieka i jego sytuacji życiowej, jest to zatem ujęcie zbliżone do dobrostanu.

Powstało wiele modeli dobrostanu oraz zjawisk pokrewnych, nazywanych czasem tym samym pojęciem, a czasem innymi pojęciami (jak np. wspomniana powyżej jakość życia).

Podejmowano różne próby konceptualizacji dobrostanu oraz wyłonienia zbioru kluczowych zmiennych składających się na dobrostan. Jednym z przykładów jest rozróżnienie na dwie

34 ramy interpretacyjne, które ukazane się w dystynkcji „dół-góra” (bottom-up) vs „góra-dół”

(top-down) (Diener, Ryan, 2009). Ujęcie „bottom-up” („dół-góra”) oparte jest na założeniu, że dobrostan jest efekt różnych satysfakcji cząstkowych i pozytywnych emocji. Podejście „top-down” (góra-dół”) zakłada, że ogólną podstawą dobrostanu jest jakaś względnie stała właściwość człowieka, która oczywiście może być uwarunkowana różnymi czynnikami, ale jest względnie stała. Tę cechę można w pewien sposób określić jako wewnętrzny homeostat, który zapewnia stabilność dobrostanu psychicznego w zmiennym środowisku życiowym w różnych obszarach życia (Cieślińska, 2013).

2.2. Dobrostan hedonistyczny i eudajmonistyczny

Podziałem dobrostanu powszechnie stosowanym w literaturze jest podział na dobrostan hedonistyczny i eudajmonistyczny (Compton, Smith, Cornish, Qualls, 1996; Deci, Ryan, 2008; Gallagher, Lopez, Preacher, 2009; Henn, i in.,2016; Kállay, Rus, 2014; Karaś, Cieciuch, 2017; Keyes, Annas, 2009; Keyes, Shmotkin, Ryff, 2002; Khumalo, Temane, Wissing, 2011; McGregor, Little, 1998; Ryan, Deci, 2001; Ryff, 1989; Ryff, Keyes, 1995; Waterman, 1993; Waterman i in., 2010; Wojciechowska, 2011). Podział ten wywodzony jest zwykle z dwóch tradycji filozoficznych: hedonistycznej oraz eudajmonistycznej (Karaś, Cieciuch, 2017;

MacMahan, Estes, 2011). Nurt hedonistyczny sięga do dorobku Arystypa z Cyreny, greckiego filozofa w IV w p.n.e., według którego głównym celem życia jest doświadczenie maksymalnej przyjemności. Dobrostan w podejściu hedonistycznym jest poczuciem szczęścia i pomyślności w życiu, które jest osiągane przez poszukiwanie przyjemności i unikanie cierpienia. Ujmując rzecz nieco szerzej - dobrostan jest pozytywnym stanem psychicznym, który przejawia się wysokim poziomem satysfakcji z życia w różnych jego obszarach, przewagą uczuć

35 pozytywnych nad negatywnymi i poczuciem uogólnionego szczęścia (Carr, 2004; Diener, Lucas, 1999; Kahneman,1999; Karaś, Kłym, Wasilewska, Rusiak, Cieciuch, 2012).

Wobec tak sformułowanego hedonistycznego ujęcia dobrostanu pojawiły się głosy krytyczne. Przede wszystkim formułowano zarzut niekompletności tego ujęcia. Wskazywano, że dobrostan obejmuje więcej treści niż pozytywny afekt i życiowa satysfakcja (Keyes, Annas, 2009). Takie ujęcie prowadzi do koncepcji dobrostanu eudajmonistycznego i innej tradycji filozoficznej ze starożytnej Grecji.

Sokrates, Platon i Arystoteles w inny sposób opisywali szczęście. Dla nich, to nie zadowolenie czy przyjemność, ale dobre życie czyni człowieka szczęśliwym. Nurt eudajmonistyczny wywodzi się głównie z myśli Arystotelesa, który krytykował ujęcie hedonistyczne i pojmował istotę szczęścia jako czynienie przez ludzi tego, co jest wartościowe, czyli życie zgodne z naturą człowieka i rozwój jego potencjału (Ryff, 1989; Waterman i in., 2010). w tym ujęciu eksponowano rolę realizacji ważnych życiowo celów i wartości oraz znaczące aktywności, traktując je jako kluczowe składniki psychicznego dobrostanu (Joshanloo, 2014). Dobrostan w nurcie eudajmonistycznym wynika nie tylko z aktualnego przeżywania zadowolenia, ale przede wszystkim z działania człowieka, ukierunkowanego na realizację własnego potencjału (Karaś i in., 2012; Keyes, Annas, 2009; Ryan, Patrick, Deci, Williams, 2008; Ryff, 1989; Waterman i in., 2010; Wojciechowska, 2011). Realizowanie tych potencjałów prowadzi do wysokiej jakości życia i do dobrostanu (Ryff, 1989, 1995). Definiując dobrostan eudajmonistyczny, zwracano uwagę na to, że jest to stan uczuć, przeżyć i doświadczeń współwystępujących z realizacją własnego potencjału, swego rodzaju

„nagroda” za uczynienie życia sensownym i wartościowym, osiąganie celów, które same w sobie są wartościowe. w tej charakterystyce wprowadzano też treści odnoszące się do procesów autonomii i świadomości (Ryan i in., 2008). Podsumowując, w ujęciu

36 eudajmonistycznym pojawiają się następujące komponenty dobrostanu: realizacja własnego rzeczywistego potencjału (Ryff, Keyes, 1995); aktualizowanie osobistego potencjału (Deci, Ryan, 2008); doświadczanie celu lub znaczenia w życiu (Ryff, 1989); poczucie sensu życia i spełnienia (Deci, Ryan, 2008; Ryan, Deci, 2001); działanie w zgodzie z własną wewnętrzną naturą i głęboko uwewnętrznionymi wartościami (Waterman, 1993); realizacja potrzeb zakorzenionych w ludzkiej naturze, która prowadzi do rozwoju człowieka (Fromm, 1947).

Można zauważyć obszar wspólny dla omówionej wcześniej definicji poczucia koherencji i rozumienia pewnych aspektów eudajmonistycznego ujęcia dobrostanu.

W literaturze pojawiają się sugestie, że dobre życie niekoniecznie wiąże się z pozytywnymi emocjami (Peterson, Park, Sweeney, 2008; Ryff, Keyes, 1995). Niektórzy nawet sugerowali taką zależność, że wysoki poziom niektórych elementów właściwych dobrostanowi eudajmonistycznemu może być - przynajmniej przejściowo -związany z niskim poziomem dobrostanu hedonistycznego (Park, 2005; Shmotkin, 2005).

2.3. Wielowymiarowa struktura dobrostanu

W literaturze znajdują się jednowymiarowe i wielowymiarowe modele dobrostanu.

Ujęcie jednowymiarowe koncentruje się zwykle na afektywnym wymiarze dobrostanu, zbliżonym do hedonistycznego (Bradburn, 1969; Flugel, 1925). Jedną z propozycji jest koncepcja dobrostanu Dienera (1984). Diener (1984) oprócz aspektu afektywnego uwzględnił również aspekt poznawczy, jednak proponuje on jeden ogólny wskaźnik satysfakcji z życia, która w związku z tym jest jedynym wymiarem dobrostanu.

Wśród wielowymiarowych ujęć są przede wszystkim ujęcia z kręgu eudajmonistycznego.

Jedną z najpopularniejszych wielowymiarowych koncepcji dobrostanu jest koncepcja Ryff (1989), mająca swe korzenie w tradycji eudajmonistycznej (Karaś, Cieciuch, 2017). Ryff (1989)

37 wyróżniła aspekty pozytywnego funkcjonowania psychicznego, które mogą zostać uznane za różne aspekty dobrostanu. Na podstawie rozległego przeglądu literatury z zakresu psychologii klinicznej, rozwojowej, problematyki zdrowia psychicznego, zaproponowała sześć wymiarów dobrostanu: samoakceptację (self-acceptance), osobisty rozwój (personal growth), cel życiowy (purpose in life), autonomię (autonomy), panowanie nad otoczeniem (environmental mastery) i pozytywne relacje z innymi ludźmi (positive relations with others). Inne wielowymiarowe ujęcie zostało zaproponowane przez Keyesa (1998, 2002) w jego modelu aspektów dobrostanu społecznego. Zdefiniował on dobrostan społeczny jako percepcję i ocenę własnego funkcjonowania w społeczeństwie i ocenę społeczeństwa jako uporządkowanego i przewidywalnego. Keyes (1998, 2002) wyróżnił następujące wymiary tak rozumianego dobrostanu społecznego: integracja społeczna (social integration), akceptacja społeczna (social acceptance), wkład społeczny (social contribution), koherencja społeczna (social coherence), aktualizacja społeczna (social actualization). Próba integracji różnych ujęć dobrostanu w modelu wielowymiarowym zaowocowała powstaniem trójwymiarowej koncepcji dobrostanu Keyesa i Waterman (2003). Koncepcja ta wykorzystuje dorobek teorii klinicznych i rozwojowych oraz rozważania nad modelem zdrowia. w ramach tej koncepcji uwzględniono wymiary należące do: dobrostanu emocjonalnego (wywodzącego się z koncepcji hedonistycznej), dobrostanu psychologicznego (z koncepcji eudajmonistycznych) oraz dobrostanu społecznego (z koncepcji eudajmonistycznych). Wśród wielowymiarowych ujęć jest też personalistyczno-egzystencjalna koncepcja poczucia jakości życia Straś- Romanowskiej (1995, 2002, 2004, 2005). Jakość życia ujmowana jest tutaj na czterech wymiarach (Straś-Romanowska, 2005): psychofizycznym, psychospołecznym, podmiotowym, metafizycznym. Wymienione koncepcje zostaną poniżej omówione bardziej szczegółowo.

38 2.4. Koncepcja subiektywnego dobrostanu Dienera

Dobrostan w propozycji Dienera (Diener, 1984; Diener, Oishi, Lucas, 2003; Diener, Ryan, 2009; Diener, Sapyta, Suh, 1998; Diener, Suh, Lucas, Smith, 1999; Veenhoven, 2009a;

Veenhoven, 2009b) jest definiowany jako ocena emocjonalno-poznawcza stanu siebie w domenach życia według różnych kryteriów, które jednostka uważa za istotne. Ta ocena obejmuje: ogólną satysfakcję z życia, oceny różnych domen życia oraz pozytywne i negatywne emocje (np. przeżywanie radości w związku z pozytywną oceną osobistych doświadczeń).

Ocena satysfakcji jest zbudowana na inter- i intrapersonalnych porównaniach według subiektywnego standardu (Brickman, Coates, Janoff-Bulman, 1978; Diener i in.,1985, Emmons, Larsen, Levine, Diener,1983; Schwarz, Strack, 1999). Ważne w tej koncepcji jest rozróżnienie na afektywny komponent, który jest podzielony na przyjemny i nieprzyjemny afekt oraz poznawczy, który oznacza satysfakcję z życia (Diener, Diener, 1995; Diener, Emmons, 1984). Wprawdzie niektórzy badacze (Andrews, Withey, 1976; Judge, 1990; Stock, Okun, Benin, 1986) wskazują na odrębność tych aspektów, ale Diener proponował pomiar ogólnego dobrostanu, który łączy oba komponenty (Diener i in.,1985).

Badacze dobrostanu zajmowali się tym, jak emocje oddziałują na subiektywne poczucie szczęścia. w literaturze opisane jest zjawisko znane pod nazwą „hedonistyczny młyn” (hedonic treadmill, Brickam, Cambell, 1971; Diener, Lucas, Scolon, 2006). u jego podstaw jest założenie, że każdy człowiek ma swój indywidualny, bazowy poziom dobrostanu. Mechanizm adaptacyjny powoduje, że człowiek zarówno po doświadczeniach pozytywnych, jak i negatywnych w sposób naturalny powraca do swojego wyjściowego poziomu subiektywnego poczucia szczęścia (Zawadzka, Czarkowska, 2015). Korzystna proporcja emocji pozytywnych do negatywnych dla efektywnego funkcjonowania ludzi, wynosi co najmniej 3:1 (Frederickson, Losada, 2005; Frederickson, 2013; Werner-Maliszewska, Zawadzka, 2015).

39 W literaturze rozbudowywano także poznawczy aspekt dobrostanu w ujęciu Dienera (Diener, 1984; Diener, i in.,1985; Diener, Lucas,1999; Diener, Ryan, 2009). Zaproponowano rozróżnienie oceny ogólnej satysfakcji z życia od satysfakcji w różnych domenach życia (Pavot, Diener, 2008). w toku analiz wyodrębniono różne katalogi domen (Cummins, 1996; Loewe, Bagherzadeh, Araya-Castillo, Thieme, Batista-Foguet,2014). Jednym z nich jest katalog domen Cumminsa (1996; Cummins, Lau, Stokes, 2004): (1) relacje z ludźmi, rodzina; (2) osiągnięcia;

(3) więzi ze wspólnotą - przynależność do grupy (pozycja społeczna, edukacja, zaangażowanie,

(3) więzi ze wspólnotą - przynależność do grupy (pozycja społeczna, edukacja, zaangażowanie,