Analiza antropologiczna materiału kostnego z cmentarzyska w Dziecinowie, pow. otwocki

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

ARCHEOLOGICz­NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

TOm (vOL.) LX

2008

W

ia

d

omości

a

rcheologiczne

l

X

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguje zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr _Wojciech Brzezi?ski _{(redaktor naczelny} 1 editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski,

mgr Katarzyna Watemborska, doc. dr hab. Teresa _W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations: Anna Kinecka,

Jacek Andrzejowski, Katarzyna Czarnecka, UHa Lund Hansen, Henriette _Lyngstrom, Tomasz _Samojlik

Sk?ad i ?amanie 1 _Layout: JRJ

Rycina na ok?adce: _{malowany pucharek szklany} zZaborowa, pow. warszawski zachodni. Rys. P. Holub

Cover _{picture: enamel-painted glass} beaker from Zaborów, distr. Warszawa Zachód. Drawn _by P. Holub

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} wWarszawie, 2008 ©_Autorzy, 2008

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj?}

finansowan? ze ?rodków

Samorz?du Województwa Mazowieckiego

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest} w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i _czasopisma mo?na zamawia? wPMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 831 3221-25/110 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i_{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa} Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom _(VoL) LX

SPIS TRE?CI

Contents

Wojciech Br ze z i ?

sk i, Dzie? _dzisiejszy i _{perspektywy Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego}

Present and Future _Perspectives of the State _{Archeological} Museum

3

ROZPRAWY

Maria Kra _j e w sk a, _Spu?cizna Erazma Majewskiego w Pracowni _{Dokumentacji Naukowej Pa?stwowego} Muzeum Archeologicznego w Warszawie.

W 150. _rocznic? urodzin Erazma _{Majewskiego (1858-1922)} 9

The _Legacy ofErazm _Majewski (1858-1922) in the Documentations _Department ofthe State _{Archaeological} Museum in Warsaw.

On His 150Lh _{Birthday Anniversary}

Marek Flor e_{k, Cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych} na _{Wy?ynie sandomierskiej.} Historia i stan bada?

Cemeteries of the Funnel Beaker Culture _(TRB) in Sandomierz _{Upland. History} and State of Research

97

MISCELLANEA

Dorota S?o wi ?

sk a, _Katarzyna D e_jt r o w sk a, UHa L u n d H a n s en, A Roman Painted Glass Beaker

from a Przeworsk Culture _Cemetery at Zaborów, Western Mazowsze 125

Malowany puchar szklany z _{cmentarzyska kultury przeworskiej} wZaborowie na zachodnim Mazowszu

Jacek A n d r ze_j o w sk i, _Andrzej Pr z_y ch o d n i, Terra _sigillata z _{cmentarzyska kultury wielbarskiej} w _Jartyporach

na zachodnim Podlasiu 161

Terra _Sigillata from aWielbark Culture _Cemetery at _[artypory, Western Podlasie _Region

Adam C i e

?

li ?

sk i, Dariusz _Wy c z

ó

? k o w sk i, _{Zapinka g?sienicowata} z Tumian, pow. olszty?ski. Problem

zaniku _{kultury wielbarskiej} nad _?yn? 179

A _Caterpillar Brooch from _Tumiany, distr. _Olsztyn. The Decline of the Wielbark Culture on the _?yna River

Henriette _{L y} n _g st r _{om, Technologia produkcji} ?elaza i _{wyrób no?y ?elaznych} na terenie Danii

od 500 r. _przed Chr. do 1000 r. _po Chr. 189

Iron _Technology and Iron Knives Found in Denmark, 500 BC

-AD 1000

MATERIA?Y

Adam Ku le s za, Ceramiczne _{materia?y neolityczne} ze stanowiska lA w _{Strzy?owie, pow.} hrubieszowski

A Neolithic Ceramie _Assemblage from _Strzy?ów, site lA, distr. Hrubieszów

197

Miros?awa A n d r z e_j o w ska, Stanowisko ze _{schy?ku epoki br?zu} i z _{wczesnej epoki} ?elaza w Dziecinowie,

pow. otwocki 225

Late Bronze and _Early Iron _Age Site at Dziecinów, distr. Otwock

?ukasz _Maurycy St a n a s ze_k, Analiza _{antropologiczna} materia?u _kostnego z _cmentarzyska w Dziecinowie,

pow. otwocki 321

Tomasz Pu r o w s_{k i, Wyniki} bada? _{wykopaliskowych osady obronnej} w Tar?awkach, _{pow. w?gorzewski}

A Fortified Settlement ofWest Balt Barrow Culture from the _Early Iron _Age at Tar?awki, distr. _W?gorzewo

335

Dariusz _{Krasnod?bski,} Marek Dulinicz, Tomasz _Samojlik, Hanna Olczak, _{Bogumi?a J?drzejewska,}

Cmentarzysko cia?opalne kultury wielbarskiej w _uroczysku Wielka Kletna _(Bia?owieski Park _Narodowy,

woj. podlaskie) 361

A Cremation _Cemetery of the Wielbark Culture in Kletna _{Range (Bia?owie?a} National Park, Podlasie _Province)

OD _REDAKCJI

Zasady opracowania tekstów do _publikacj i w _{,Wiadomo?ciach Archeologicznych"} 377

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LX, 2008

?UKASZ MAURYCY STANASZEK

ANALIZA ANTROPOLOGICZNA MATERIA?U KOSTNEGO Z CMENTARZYSKA

W DZIECINOWIE, POW. OTWOCKI

ANTHROPOLOGICAL ANALYSIS OF BONE FROM THE CEMETERY AT _DZIECINÓW, DISTR. OTWOCK

Ko?ci ludzkie _{b?d?ce przedmiotem analizy}

antropolo-gicznej pochodz? z bada? _{archeologicznych}

przeprowa-dzonych przez mgr Miros?aw? Andrzejowsk? z

Pa?stwo-wego Muzeum Archeologicznego w Warszawie _(dalej

PMA) w latach 1999-2001 na _cmentarzysku

cia?opal-nym w _{Dziecinowie, gm.} Sobienie _[eziory, w _pow.

otwo-ckim. _{Wi?kszo?? pochówków, datowanych} na _wczesn?

epok? ?elaza, zaliczana _jest do _{kultury grobów}

kloszo-wych, a kilka do _{kultury pomorskiej} l.

ne _{fragmenty szkieletu, u?atwiaj?ce} wnioskowanie.

Po-nadto odnotowano _{wszystkie informacje} dodatkowe

(tj. masa, stan zachowania, barwa i _{stopie? przepalenia}

ko?ci, liczba osobników, czy te? wspó?wyst?powanie

ko?ci _{zwierz?cych),} które _{mog?yby by? pomocne} w

zre-konstruowaniu _panuj?cych wówczas _zwyczajów

pogrze-bowych. Niemo?liwe _{by?o niestety, g?ównie} z _powodu

naruszenia _wi?kszo?ci obiektów, zbadanie _pierwotnego

uk?adu ko?ci w _grobach.

W _{opracowaniu cia?opalnego} materia?u _kostnego

wykorzystano ogólnie przyj?te za?o?enia _metodyczne,

jak równie? niektóre _{spostrze?enia badawcze,}

wynika-j?ce z analiz _{poszczególnych cmentarzysk (J.} E. Buikstra,

D. H. Ubelaker 1994, s. 95-106; T.

Dzier?ykray-Rogal-ski 1960; 1968; J. G?adykowska-Rzeczycka 1972; 1974;

J. Piontek _1996, s. _188-198; M. _Py?uk 2004, s. _33-48;

?. M. Stanaszek 2005, s. 235-239; J. Strza?ko, J.

Pion-tek, A. Malinowski 1973; 1974; J. Szyd?owski 1974;

D. H. Ubelaker 1978, s. _33-36).

Oznaczaj?c p?e? osobników, _szczególn? uwag?

zwró-cono na _opisowe i _{metryczne cechy ró?nicuj?ce,}

po??-czone z tzw. _ogólnym wra?eniem _{morfologicznym (por.} G. Acsadi, J. Nemesk?ri 1970; T.

Dzier?ykray-Rogal-ski 1968, s. 631; J. Piontek 1996, s. 127-141; J. Strza?ko,

M. _{Henneberg 1975).} Przede _{wszystkim dotyczy?o} to

ce-chono?nych ko?ci czaszki i _miednicy, w _których

dymor-fizm _{p?ciowy przejawia si?} w _{najwi?kszym stopniu.}

Nie-kiedy posi?kowano si? pomiarami metrycznymi

grubo-?ci lub/i _{?rednicy poszczególnych} ko?ci szkieletu

post-kranialnego i czaszki, _jak równie? _{analiz? masy} ko?ci.

Zawsze _jednak okre?lenia _{p?ci zmar?ych} obarczone _by?y

znacznie _{wi?kszym b??dem} ni? oznaczenia ich wieku.

Wynika to z _faktu, i? wbudowie cia?a _{cechy m?skie} i

?e?-skie _{mog? wyra?a? si?} z _{ró?n? intensywno?ci?} u obu _p?ci, co ma _zwi?zek z zaburzeniami _{równowagi hormonalnej}

(por. A. Malinowski 1974, s. 11-12; J. Piontek 1996; J. Strza?ko, J. Piontek, A. Malinowski _1973, s. _184).

Ozna-czenia _{p?ci winny by?} zatem traktowane _{jedynie jako}

prawdopodobne, a _{wi?ksze w?tpliwo?ci wyra?ono}

zna-kami _zapytania.

Podstawowym zadaniem _{niniejszej analizy by?o}

osza-cowanie _p?ci iwieku _{zmar?ych, rekonstrukcja} ich

przy?y-ciowej wysoko?ci cia?a, a tak?e _{zarejestrowanie}

wszyst-kich zmian _{patologicznych (anomalii),}

pozostawiaj?-cych widoczne _?lady na ko?ciach. W_tym celu _spo?ród

ogó?u materia?u _{kostnego odseparowano}

diagnostycz-l

M. A ndr z e_jowsk a, Stanowisko ze _{schy?ku epoki brqzu} iz

wcze-snej epoki ?elaza wDziecinowie, _pow. otwocki, w_tym tomie

Okre?le? _{przybli?onego} wieku osobników w chwili

?mierci dokonano na _{podstawie kompleksowej}

(wieloce-chowej) analizy zmian _zachodz?cych w ukszta?towaniu

poszczególnych cech _{morfologicznych} ko??ca i _z?bów.

Przede _wszystkim zwrócono _{wi?c uwag?} na _stopie?

ob-literacji szwów _{czaszkowych, ogólny} stan skostnienia

szkieletu, zmiany chorobowe uk?adu _{kostnego (tj.} zwy-rodnienia w _{obr?bie kr?gos?upa), stopie?} zwarto?ci

struktury g?bczastej i _grubo?? ?cian kana?ów _jam

szpiko-wych w nasadach _bli?szych ko?ci _{d?ugich (lemur,}

hume-rus), a tak?e na zaawansowanie _{procesów inwolucyjnych} w obr?bie _{spojenia ?onowego} (por. G. Acsadi, _J.

Nemes-k?ri 1970; J. Piontek 1996, s. 142-172; T. W Todd _1921).

Gdy zachowa?y si? korony z?bowe badano _g?ównie

prze-bieg i nasilenie starcia ich _{powierzchni ?uj?cych (C.} O.

Lovejoy 1985; J. Piontek 1996, s. 169-172) oraz _kolejno??

wy?ynania poszczególnych z?bów mlecznych i _sta?ych (D. H. Ubelaker 1978, s. _112-113) we _wczesnych fazach

ontogenezy. Ponadto przeanalizowano stopie?

uformo-wania _{zawi?zków, grubo??} ?cian _{z?bów, jak} równie?

ukszta?towanie korzeni.

ograniczy?o si? do bada? _{makroskopowych g?ównie}

zmian _{zwyrodnieniowo-zniekszta?caj?cych}

(szczegól-nie _widocznych w _{obr?bie kr?gos?upa), mo?liwych} do

uchwycenia nawet _{po niszcz?cym procesie kremacji.}

Ocena _{stopnia przepalenia} materia?ów _kostnych

z Dziecinowa zosta?a _uproszczona. W _miejsce

stoso-wanych zwykle S-stopniowych skal _{liczbowych (por.}

A. Malinowski 1974, s. _{10; J. G?adykowska-Rzeczycka}

1972) wprowadzono okre?lenia s?owne, _oddaj ?ce ogól-ny charakter przepalenia ko?ci, a _przez to _{daj?ce si?}

?atwiej wydzieli?: s?aby (cz??ciowe przepalenie lub

nad-palenie; ko?ci s?abo _{pop?kane, niezbyt} odkszta?cone

i _{skurczone; popielato-czarne} zabarwienie i silnie

oczer-niona _okostna), ?redni _{(silniejsze sp?kanie} iodkszta?cenia

termiczne; zabarwienie _{szaro-popielate)} i _{silny stopie?}

przepalenia (znaczne sp?kanie i _{odkszta?cenia;} kruche

i niewielkie _fragmenty ko?ci o zabarwieniu

kremowo--bia?ym; ca?kowity zanik sk?adników _{organicznych).}

W _{opisie barwy} ko?ci _{uwzgl?dniono przebarwienia,}

b?d?ce nast?pstwem ich _zalegania w_okre?lonych

warun-kach' np. s?siedztwie zabytków metalowych.

Przy ocenie wieku osobników _{wprowadzono podzia?}

na _{kategorie, odpowiadaj?ce przybli?onym} okresom

rozwojowym cz?owieka: _fetus - okres

p?odowy, infans I

-wczesne dzieci?stwo _(od urodzenia do 6-7 roku _?ycia),

infans II

-pó?ne dzieci?stwo _(od 6-7 do 12-14 r. ?.),

iuvenis - wiek

m?odzie?czy (od 12-14 do 20-22 r. _?.),

adultus - wiek

doros?y (od 20-22 do 30-35 r. _?.),

matu-rus - wiek

dojrza?y (od 30-35 do 50-55 r. _?.), senilis

-wiek _{starczy (powy?ej} 55 r. _?.). W _{sytuacjach, gdy by?o}

to mo?liwe dokonano _{dok?adniejszych} oznacze? w

ra-mach _{poszczególnych kategorii (np. wczesny} adultus - ok.

20-25 r. _?.) lub te? utworzono _{precyzyjniejsze kategorie}

po?rednie (np. adultus/maturus). W_przypadku

materia-?u ma?o _{diagnostycznego} wiek _zmar?ego okre?lano _mniej

dok?adnie, rozszerzaj?c go na dwie _{kategorie (np.}

adul-tus-maturus) lub _u?ywaj?c okre?le? _{ogólnych (np.}

osob-nik _{doros?y/niedoros?y).}

* * *

Materia?y kostne z bada? w latach 1999 i 2000 _zosta?y

przekazane do Pracowni _{Antropologicznej} PMA, _gdzie

dokonano ich _{pierwszego przegl?du.} Ko?ci z _niektórych

obiektów rozdzielono wówczas na _{poszczególne partie}

szkieletu i osobno _zapakowano. Nieliczne _wst?pne

ozna-czenia _wykonane wówczas _przez A. _Wierci?sk? nie

zo-sta?y wykorzystane w _{niniejszym opracowaniu.}

W_{wyniku przeprowadzonej analizy} ca?o?ci

materia-?u oznaczono, _{pod wzgl?dem p?ci} lub/i wieku, _szcz?tki

przynajmniej 64 osób _{(Tab. 1).}

Podstaw? dalszych bada? _{antropologicznych} i

staty-stycznych stanowi? szcz?tki 46 _{osób, pochodz?ce} z w

mia-r? dobrze zachowanych grobów i ze _skupiska A,

zawie-raj?cego resztki _{zniszczonego grobu. W?tpliwo?ci}

in-terpretacyjne dotyczy?y ko?ci czterech _niedoros?ych

osobników, _zebranych wokó? _naczy? i_popielnic

wobiek-cie 2 _{(Tab. 1, poz. 5, 9, 10, 11),} a tak?e _szcz?tków dwóch

osobników _(adultus i _{?rodkowy infans I)} z osuwiska

grobu 1 _(Tab. 1, poz. 2). Poniewa? nie mo?na by?o

jedno-znacznie ustali? _{liczby zmar?ych pochowanych} w _tych

grobach, w analizach _{uwzgl?dniono jedynie} osobniki

niebudz?ce wi?kszych zastrze?e?. Ponadto _dalszymi badaniami nie _{obj?to pozosta?o?ci kostnych} oko?o 12

osobników, zebranych lu?no w _{wykopach (w} warstwie

ornej i _{?ó?tym piasku).} Brak _wyra?nego kontekstu

ar-cheologicznego, spowodowany ca?kowitym

zniszcze-niem _grobów, uniemo?liwi? _pe?ne wnioskowanie

doty-Odtwarzaj?c przy?yciow? wysoko?? cia?a osobników

uwzgl?dniono stopie? kurczenia _si? ko?ci w _procesie

kremacji oraz zale?no?? _{pomi?dzy wielko?ci?} nasad

niektórych ko?ci _{d?ugich (lemur,} humerus, radius) a ich

d?ugo?ci?. Okre?le? _{przybli?onego} wzrostu dokonano

na _podstawie schematów _{przeliczeniowych}

stworzo-nych przez antropologów pozna?skich (por. J. Strza?ko,

J. Piontek, A. Malinowski 1972, s. 285; 1974, s. _37), któ-re _oparto na tablicach _opracowanych dla materia?ów

niespalonych (M. Trotter, G. C. Gleser _1952).

Ze _wzgl?du na rozdrobnienie _materia?u, okre?lenie

zmian _{patologicznych (chorobowych)} uk?adu _kostnego

Tab. 1. Dz ie cinÓW, pow. Otwock. Zestawienie _{szcz?tków kostnych} z _{cmentarzyska (s. 323-331)} Table 1. Dziecinów, distr. Otwock. Boneremainsfrom _{thecemetery(p.} 323-331)

c--Ot

c--Ot

Ot Ot 00 eS -324

s o B c--Ot c--Ot Ot lJ") \O -.:i eS o 00 325

c--Ot 00 lJ") lJ") lJ") o \O 326

c--Ot Ot Ot Ot \O eS \O ? v .:o o 327

Ot

c--Ot Ot \O L1J ? V .:o o 329

? "'0 .c v-N V -8 V t: ] ? ej Ot 00 ? \O \O ? v .:o o \O lf'l o lf'l lf'l lf'l -lf'l 330

cz?ce tej cz??ci szcz?tków. Identyfikacja osobnicza by?a tu mo?liwa _tylko w _{wypadkach jednolito?ci} materia?u

pod wzgl?dem morfologii, barwy lub/i _stopnia

przepa-lenia. _{Nale?y podkre?li?,} ?e równie? _{rezultaty analizy}

antropologicznej szcz?tków, pochodz?cych z oko?o 33

w _{miar? pewnie oznaczonych pochówków, mog? by?}

nie w _{pe?ni miarodajne} z _powodu

niereprezentacyjno-?ci _{rozpatrywanej próby.} Analiza _struktury wieku i _p?ci

badanej grupy ludzkiej pozwoli?a na _wyci?gni?cie

pew-nych wniosków, _odnosz?cych si? do _{tego wycinka}

po-pulacji.

W _{badanej próbie by?a} taka sama liczba osobników

niedoros?ych i _doros?ych, o ile do _{tej drugiej kategorii}

zaliczymy cztery m?ode kobiety zmar?e w wieku _iuvenis,

b?d?ce ju? w wieku _{reprodukcyjnym. Znacz?c? liczb?}

zgonów (14 osobników) stwierdzono w?ród dzieci we

wczesnych fazach _{ontogenezy (fetus-infans I). Wysoka}

?miertelno?? _dzieci, tak?e w _grupie dzieci _starszych

(pi?ciu osobników _infans II, _infans II-iuvenis), ma

przy-czyny zarówno biologiczne, jak i zwyczajowe. Zwi?zane

s? one _{przede wszystkim} z _{wysok? wra?liwo?ci?}

m?ode-go organizmu na _czynniki ?rodowiska _zewn?trznego

(brak w?asnych cia? _{odporno?ciowych), jak} te? z

niedosta-tecznym stanem _{ówczesnej higieny ?ycia (por.} M. _Py?uk

2004, s. _41). Dane _{dotycz?ce tych grup wiekowych s?}

najprawdopodobniej zani?one, _gdy? z _powodu

zniszcze-nia wielu _grobów, a w _{konsekwencji zdekompletowania}

materia?u _kostnego, nie uda?o _si? dok?adnie _oznaczy? wieku dla _{sporej liczby} osobników _{niedoros?ych (Tab.}

1, poz. 4, 9,11,14,17,26,28,21,43).

Liczn? grup? zmar?ych (16 osobników, w _{tym spory}

odsetek _{kobiet) stanowi?y} m?ode _osoby doros?e _(iuvenis,

iuvenis/adultus, adultus; adultus/maturus), których

zgo-ny mog?y nast?pi? z _{omówionych wcze?niej przyczyn.}

Du?? ?miertelno?? _m?odych kobiet _{(12) powodowa?a}

niew?tpliwie niska _{higiena powtarzaj?cych si? porodów.} Wieku _dojrza?ego i _{starczego (adultus-maturus,} maturus, maturus/senilis) w badanej _grupie do?y?o jedynie 7 osób, co _{potwierdza powszechnie uznawan? opini?,} i? czas

trwania _{?ycia ludzkiego} w _{staro?ytno?ci by?} znacznie

krótszy ni? obecnie.

?

8 Oznaczono _p?e? 22 osobników _doros?ych lub _prawie

doros?ych. W _{ponad po?owie wypadków (8 ? iSO)}

okre?lenia te nie _{budzi?y wi?kszych w?tpliwo?ci,} w

po-zosta?ych (6 ? i 3 _O) uwa?a? _{je nale?y} za _{mniej pewne.}

Najliczniejsz? grup? spo?ród oznaczonych p?ciowo osób

stanowi?y kobiety (15), co mo?e _wynika? z ich _wysokiej

umieralno?ci w _po?ogu, o _{czym ju? wspominano.} Dla

osobników _niedoros?ych ze _wzgl?du na

niewykszta?co-ne _{cechy diagnostyczne} ko?ci _{(za wyj?tkiem} czterech

m?odych kobiet _iuvenis) oznaczenia _p?ci nie _by?y

mo?-liwe.

o

""C:I

Wi?kszo?? zadokumentowanych grobów zawiera?a

szcz?tki jednego osobnika. _{Niejednokrotnie} stwierdzono

o \O lf'l \O -\O 331

te? _{pochówki podwójne (Tab. 1, poz. 1,3,8, 16,23,24,26}

i _34), w _których pochowane _{by?y najcz??ciej} starsze lub

m?odsze _{kobiety (iuvenis-maturus)} z

nowonarodzony-mi _{(lub poronionymi)} dzie?mi _{(fetus-infans I).} Ich _zgon

móg? nast?pi? równocze?nie w _{wyniku komplikacji}

oko?oporodowych. W _{jednym wypadku (Tab.} 1, poz.

1) z dzieckiem _{(infans I) pochowany by? m??czyzna}

(adultus). Szcz?tki doros?ego i dziecka _{znajdowa?y si?}

równie? w obiekcie 16 _(Tab. 1, poz. 26), ale niestety

brak _{jest tutaj} mo?liwo?ci oznaczenia _p?ci. Ponadto odnotowano dwa _{pochówki m?sko-?e?skie (Tab.} 1, poz.

24 i _{34), przy czym kategorie} wiekowe _pochowanych

razem osób (6, maturus, i _{?, adultus,} oraz 6, _adultus,

i _?, iuvenis/ _{adultus) zdaj ? si? wskazywa?} na ich bliskie

relacj e _spo?eczne.

cji populacji, jak te? ze _z?ego stanu zachowania i

fragmen-taryczno?ci materia?u. Z _{racji wi?c,} i? stwierdzenie

scho-rze? mia?o _poniek?d charakter _przypadkowy, zaniechano

przeprowadzania jakichkolwiek ocen _{statystycznych.}

Zmiany patologiczne odnotowano u czterech kobiet

i u _{tylu? m??czyzn (por.} tab. 1, poz. 1, 3, 8, 18, 20, 39,

42 i _47), z _{których wi?kszo?? (5 osób) by?a} wiekowo

doj rza?a _(adultus/ maturus, maturus, maturus/ senilis _).

Znaczna _cz??? schorze? mia?a _zwi?zek z _post?puj?cym

z wiekiem _procesem

zwyrodnieniowo-zniekszta?caj?-cym, manifestuj?cym si? w _{szczególno?ci} w _obr?bie

kr?gos?upa (por. J. G?adykowska-Rzeczycka, A. Sokó?

2005, s. _{70), czy rzadziej paliczków (Tab.} 1, poz. 3). Na

ogó? s?abo _wyra?onym zmianom _{degeneracyjnym} i

os-teofitycznym kr?gów (C, L i _{niekiedy Th)}

towarzyszy-?y zniekszta?cenia _{spowodowane nadmiernym}

obci?-?eniem _{kr?gos?upa, objawiaj?ce si? sp?aszczeniem}

trzonów _kr?gów, co stwierdzono a? u sze?ciu

osobni-ków. _{Niew?tpliwie wykonywali} oni do?? _{ci??k? prac?}

fizyczn?,

Na _{cmentarzysku odkryto} dwa lub _{trzy groby}

zbio-rowe, b?d?ce _{najprawdopodobniej} pochówkami

rodzin-nymi ludno?ci _{kultury pomorskiej.} W _zniszczonym

grobie 1 _{zidentyfikowano szcz?tki} czterech lub sze?ciu

osobników _(Tab. 1, poz. 1 i 2), a w dobrze _zachowanym

obiekcie 2 zosta?o _pochowanych nie _mniej ni? _jedenastu

zmar?ych (Tab. 1, poz. 5-21). Ponadto szcz?tki dwóch

doros?ych osobników _{zidentyfikowanych} w obiektach

14 i 15 _(Tab. 1, poz. 24 i 25) równie?

najprawdopodob-niej pochodz? ze _{zniszczonego grobu zbiorowego.}

Analizie _poddano równie? _{stopie? przepalenia} ko?ci,

który by? ?ci?le _zwi?zany z _{temperatur? kremacji} zw?ok.

Wi?kszo?? ko?ci _{wykazywa?a silny (26 osób)} lub

?red-ni _{(18 osób) stopie? przepalenia,} a _tylko w dwóch

wypadkach (Tab. 1, poz. 31 i 32) szcz?tki zosta?y

prze-palone s?abo. Nie stwierdzono _{?adnych prawid?owo?ci}

pomi?dzy stopniem przepalenia ko?ci a _p?ci? lub/i

wie-kiem _{poddawanych kremacji} osobników. Mo?na zatem

przyj??, ?e ze zw?okami kobiet, _m??czyzn i dzieci ob-chodzono _si? w taki sam _sposób. W?wietle

przeprowa-dzonej analizy wydaje si? równie?, ?e ludno??

u?ytku-j?ca cmentarzysko w Dziecinowie stosowa?a wobec

swych bliskich _{pieczo?owite (d?ugie) zabiegi zwi?zane}

z _paleniem zw?ok, _czego skutkiem _jest na _ogó? do??

dobry stopie? przepalenia ko?ci. Nie zaobserwowano

jakichkolwiek ró?nic _pomi?dzy metodami _kremacji

stosowanymi przez ludno?? kultury pomorskiej i

kul-tury grobów kloszowych.

Kilku _pochówkom ludzkim _towarzyszy?y drobne domieszki ko?ci _{zwierz?cych. Wyst?pi?y} one zarówno

ze _szcz?tkami dzieci _jak i _doros?ych, w?ród _których

przewa?a?y kobiety.

Obliczono _szacunkowy wzrost 12 osobników

doro-s?ych i _{prawie doros?ych, tj.} 4 _{m??czyzn (Tab. 1, poz. 1,}

18, 44 i ₄₇₎ i 8 kobiet _{(Tab. 1, poz. 2, 8, 12, 15, 16, 20,} 34 i _{42). Analiz?} nie _obj?to trzech _m?odych kobiet _(iuvenis)

z _grobu 1 i obiektu 2 _(Tab. 1, poz. 2, 15 i 16), których

stosunkowo niska _wysoko?? cia?a _{(150-154 cm)} mo?e

by? spowodowana nie w _{pe?ni zako?czonym procesem}

wzrastania. W_{badanej grupie} osób mo?na

zaobserwo-wa? _pewne ró?nice _{natury dymorficznej.} Wzrost

m??-czyzn waha? si? w _granicach 171-175 cm, _{podczas gdy}

kobiety by?y ?rednio o 5-10 cm ni?sze _{(160-170 cm).}

Zarówno _{m??czy?ni, jak} i _{kobiety byli wysocy} lub

bar-dzo _wysocy, co _po?rednio mo?e _wskazywa? na ich do??

dobre warunki _bytowe. Nie stwierdzono ró?nic w

wy-soko?ci cia?a _{mi?dzy ludno?ci? kultury pomorskiej,}

reprezentowanej przez groby zbiorowe i obiekt 6, a

lud-no?ci? kultury grobów kloszowych, pochowan? w

po-zosta?ych grobach cmentarzyska.

Uzyskane wyniki analizy antropologicznej pozwoli?y

w bardzo _{ograniczonym stopniu} zrekonstruowa?

bio-struktur? ludno?ci _{u?ytkuj?cej cmentarzysko} w

Dzieci-nowie. Mo?liwo?? odtworzenia _procesów

biologiczno-demograficznych znacznie _{zmniejsza cia?opalny}

obrz?-dek _pogrzebowy, a w _{wypadku omawianego} stanowiska

tak?e _{przypadkowo??, niekompletno??} i _z?y stan

zacho-wania _szcz?tków.

Na ko?ciach nie zaobserwowano _zbyt wielu zmian

chorobowych, co mo?e _wynika? zarówno z _dobrej

kondy-Dr ?ukasz _Maurycy Stanaszek

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} w Warszawie

ul. _D?uga 52

00-241 Warszawa

stanaszekcohotmail.com

2

Zob. M. _Andrzej owska, Stanowisko ... ,tab. 1.

LITERATURA

Py?uk, M. Ac s ad i , G., Ne m e sk er i , J.

1970 _{History of} Human _{Life Span} and _{Mortality, Budapest.} 2004 _{Antropologiczna interpretacja szcz?tków kostnych} po-pulacji kultur _przeworskiej i _wielbarskiej z _Ko?ozebia,

pow. P?o?sk, APolski XLIX/1-2, s. 33-48.

Buikstra, J. E., Ubelaker, D. H.

1994 Standards for Data Collection _from Human Skeletal

Remains. _{Proceedings of} a Seminar at The Field Museum

of Natural His to _ry, Arkansas _{Archeological Survey,}

Research Series 44, _Fayetteville (Ark.).

Stanaszek, ?. M.

2005 Aneks: Analiza _{antropologiczna} materia?u _kostnego

z_{D?bka, pow.} m?awski, stan. 29, WA LVII _(2004-2005), s.235-239.

Dzier?ykray-Rogalski, T.

Strza?ko, J., Henneberg, M. 1960 _Szcz?tki kostne z _{grobów cia?opalnych jako przedmiot}

bada? _{antropologicznych, "Cz?owiek} w czasie _i

prze-strzeni" 3/1 _(9), s. 49-5l.

1975 Okre?lanie p?ci na _{podstawie morfologii szkieletu,}

"Przegl?d Antropologiczny" 41/1, s. 105-126. 1968 _{Uwagi metodologiczne} o badaniu _{szcz?tków kostnych}

z_{grobów cia?opalnych, [w:]} K. _{Ja?d?ewski (red.),} Liber Iosepho Kostrzewski _octogenario a veneratoribus

dica-tus, Wroc?aw-Warszawa-Kraków, s. 627-635.

Strza?ko, J., Piontek, J., Malinowski, A.

1972 Problem _{rekonstrukcji} wzrostu na _podstawie ko?ci

zacho-wanych we _fragmentach lub _{spalonych, "Przegl?d} An-tropologiczny" 38/2, s. 277-287.

G?adykowska-Rzeczycka, J. 1973 _{Teoretyczno-metodyczne podstawy} bada? ko?ci z_grobów

cia?opalnych, "Materia?y i Prace _{Antropologiczne"} 85, s.79-20l.

1972 Historia, rozwój i _wyniki bada? materia?ów _kostnych

z _{cmentarzysk cia?opalnych} ze _szczególnym

uwzgl?dnie-niem Polski, Po mAnt IV, s. 21-67. 1974 Mo?liwo?ci _{identyfikacji szcz?tków} ludzkich z _grobów

cia?opalnych w ?wietle _wyników bada?

eksperymental-nych, [w:] H. _{Gi?y?ska (red.) Metody, wyniki} i konse-kwencje bada? ko?ci z _{grobów cia?opalnych. Materia?y} z _{sesji naukowej} w dniu 25 III 1972 roku, Seria Antro-pologia 2, Pozna?, s. 31-42.

1974 Ometodach _stosowanych w badaniach materia?ów

kost-nych z _{cia?opalnych cmentarzysk, [w:]} H. _Gi?y?ska

(red.), Metody, wyniki i _konsekwencje bada? ko?ci z

gro-bów _{cia?opalnych. Materia?y} z _{sesji naukowej} w dniu 25 III 1972 _roku, Seria _Antropologia 2, Pozna?, s. 85-92.

Szyd?owski, J.

G?adykowska-Rzeczycka, J., Sokó?, A.

1974 Z bada? _kremacji w_{pradziejach, [w:]} H. _{Gi?y?ska (red.)}

Metody, wyniki i _konsekwencje bada? ko?ci z _grobów

cia?opalnych. Materia?y z _{sesji naukowej} w dniu 25 III 1972 _roku, Seria _Antropologia 2, Pozna?, s. 71-76. 2005 _{Wst?pne wyniki paleopatologicznych} bada? szkieletów

ze stanowiska 5- Hali

Targowej w _{Gda?sku, [w:]} H.

Pa-ner, M. Fudzi?ski _(red.), XIV _Sesja Pomorzoznawcza,

vol. 1: Od _epoki kamienia do okresu _rzymskiego, Gda?sk,

s.67-80.

Todd, T. W.

Lovejoy, C. O.

1921 _Age changes in the _{pubie bone,} "American Journal of Physical Anthropology" 4, s. 1-70.

1985 Dental wear in the Libben _population: Its _functional

pattern and role in the determination _of adult skeletal age at death, "American Journal of Physical Anthro-pology" 68, s. 47-56.

Trotter, M., Gleser, G. C.

1952 Estimation _of stature _{from long} bones _of American

Whites and _Negroes, "American Journal of _Physical

Anthropology" 10, s. 463-514.

Malinowski, A.

1974 Historia i_{perspektywy antropologicznych} bada? _grobów cia?opalnych, [w:] H. _{Gi?y?ska (red.) Metody, wyniki} i _konsekwencje bada? ko?ci z_{grobów cia?opalnych.} Ma-teria?y z _{sesji naukowej} w dniu 25 III 1972 _roku, Seria Antropologia 2, Pozna?, s. 7-15.

Ubelaker, D. H.

1978 Human skeletal remains. Excavation, analysis,

interpre-tation, _Chicago.

Piontek, J.

1996 _{Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny,} Pozna?.

ANTHROPOLOGICAL ANALYSIS OP BONE PROM A CEMETERY AT DZIECINÓW, DISTR. OTWOCK SUMMARY

The _analysed human bone _{sample originates} from a Late Bronze

and _Early Iron _Age cremation _cemetery at Dziecinów. distr. Otwock

(Central Poland). Sex attribution and/or age assessment was made for at least 64 individuals identified, of whom some 46 or so derived from burials (Table 1).

II, infans II -iuvenis) visibly eonfirm the _{generally high mortality} of

this _segment.

Traits of sexual _dimorphism observed in the _{analysed sample} include differences in _height - which for males

ranged from 171 to

175 cm, with females on _average smaller in stature _by 5-10 cm

(160-170 cm). Both the men and the women had been tall or _very

tall; possibly this _may be an indirect indication of _{relatively good}

living conditions.

Demographic data obtained from the _assemblage is limited _owing

to the nature of the cremation rite itself and the _{incompleteness} and the poor condition of the remains.

Analysis of sex structure revealed the _presence of an even number of _juvenile and adult individuals (if we include in the latter group four young women of iuvenis _age of childbearing age). In case of

most of the immature individuals sex was not determined; the group of adult individuals included more females ₍₁₅₎ than males.

Not too _{many pathological} lesions were _observed; this could

equally well the effect of the overall _good health of the _population or of the poor preservation and fragmentary condition of the remains. A considerable _segment of _{pathologicallesions} was associated with

degenerative processes related to _aging, manifested _particularly within the _spinal column.

The _largest group (16) was that of young individuals (iuvenis,

iuvenis/adulius, adulius, adultus/maturusi, the _majority of them

fe-males (12). This may be the effect of high female _mortality due to

causes such as _{poor hygiene} and frequent childbirth. An _equally

large group (14) were infants in their _{early stages} of _development

(jetus-infans I), whereas burials of five more older children _(infans

Most bones exhibited a _{high (remains} of 26 individuals) or moderate (remains of 18 individuals) level of oxidation, with a low level of oxidation in two cases _only. No _relationship was determined between the level of oxidation of the bone and sex and/or age of the cremated individuals.

t?um. A. Kinecka

WYKAZ SKRÓTÓW TYTU?ÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH

ABBREVIATIONS OF PERIODICALS' AND SERIAL PUBLICATIONS' TITLES

- "Acta

Archaeologica Carpathica", Kraków

AAC AAHung. AFB

Amtl. Ber.

- "Acta

Archaeologica Academiae Scientiarum _{Hungaricae", Budapest}

- "Arbeits- und

Forschungsberichte zur sachsichen _{Bodendenkmalpflege",} Berlin _(Stuttgart)

-"Amtlicher Bericht uber die _Verwaltung der _{naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen} und volkskundlichen

Samm-lungen des Westpreuf?ischen Provinzial-Museums fur das Iahr ..:', Danzig APolski

APS AR

-"Archeologia Polski", Warszawa

-"Archeologia Polski _{?rodkowowschodniej",} Lublin _(wcze?niej: Lublin-Che?m-Zamo??)

-"Archeologick? rozhledy", Praha - British

Archaeological Reports, International Series, Oxford

B.A.R. Int. Series

BerRGK - .Bericht der Rómisch-Gerrnanischen

Kommission", Frankfurt a.M.- Berlin

BJahr.

-.Bonner [ahbucher", Koln/Bonn

-"Bodendenkmalpflege in _{Mecklenburg-Vorpommern",} Lubstorf _{(wcze?niej: "Bodendenkmalpflege} in _Mecklenburg.

BMJ

Jahrbuch ..:', Schwerin/Rostock/Berlin)

-Corpus der rómischen Funde im _europaischen Barbaricum

CRFB FAP Inf.Arch. InvArch. JmV JRGZM KHKM KSIA - .Pontes

Archaeologici Posnanienses" _(wcze?niej: .Pontes Praehistorici"), Pozna?

-"Informator Archeologiczny. Badania rok ..:', Warszawa

-.Jnventaria _{Archaeologica, Pologne",} Warszawa -?ód?

- .Jahrcsschrift fur mitteldeutsche

Vorgeschichte", Halle/Saale

- .Jahrbuch des Rómisch-Germanischen Zentralmuseums

Mainz", Mainz

-"Kwartalnik Historii _{Kultury Materialnej",} Warszawa

- Kratkie soob?enia Instituta

arheologii Akademii nauk SSSR _(KpaTKJ1e cooóntenna _J1HCTJ1TyTa apxeOJIorJ1J1 AKap;eMJ1J1 HayK CCCP), Moskva

-Materialy i issledovania po arheologii SSSR (MaTepJ1aJIbI J1 J1CCep;OBaHJ15I no _{apxconornu CCCP),} Moskva

MIA MatArch. MS MSiW MSROA

-"Materia?y Archeologiczne", Kraków

-"Materia?y Staro?ytne", Warszawa

-"Materia?y Staro?ytne iWczesno?redniowieczne", Warszawa

-"Materia?y i_{Sprawozdania Rzeszowskiego} O?rodka _{Archeologicznego",} Rzeszów -Krosno-Sandomierz- Tarnów

(-

Prze-my?l/Tarnobrzeg)

-"Materia?y Zachodniopomorskie", Szczecin MZP

-.Pamatky archeclogtck?" (wcze?niej: "Pamatky archeologick? a _{mistopisn?"),} Praha

PA

PArch.

PMMAE

-"Przegl?d Archeologiczny", Pozna? - "Prace i

Materia?y Muzeum _{Archeologicznego} i_{Etnograficznego} w ?odzi. Seria _{Archeologiczna",} ?ód?

PomAnt

-"Pomorania Antiqua", Gda?sk Prahistoria ziem _polskich - Prahistoria ziem

polskich, tom I: Paleolit i mezolit _(red. WChmielewski, W _Hensel),

Wroc?aw-Warszawa-Kraków--Gda?sk 1975; tom II: Neolit (red. W Hensel, T. _Wi?la?ski), Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk 1979; tom III: Wczesna _{epoka brqzu (red.} A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wroc?aw-Warszawa -Kraków-Gda?sk

1978; tom IV: Od

?rod-kowej epoki brqzu do _?rodkowego okresu _late?skiego (red. J. D?browski, Z. _Rajewski), Wroc?aw- Warszawa- Kraków--Gda?sk 1979; tom V: _Pó?ny okres late?ski iokres _{rzymski (red.} J. Wielowiejski), Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk

1981

-.Sftzungsberlchte der _{Altertumsgesellschaft} Prussia" _(pó?niej: .Prussta. Zeitschrift fur _{Heimatkunde"),}

Konigs-berg i.Pr. Prussia

- .Praehlstorische

Zeitschrift", Berlin-New York

PZ RArch. RB - .Recherches Arch?ologiques', Kraków - "Rocznik Bia?ostocki", Bia?ystok

-"Rocznik Olszty?ski", Olsztyn

RO SJahr. SIA SovArch SprArch. SprPMA WA ZNUJ ZOW

-.Saalburg Iahrbuch", Berlin-New York

- .Slovenska

archeológia", Bratislava

- .Sovetskaa

Arheologia" (CoBeTCKaR apxeonorna), Moskva

-"Sprawozdania Archeologiczne", Kraków

-"Sprawozdania P.M.A:', Warszawa

- .Wiadomo?ci

Archeologiczne", Warszawa

-"Zeszyty Naukowe _{Uniwersytetu Jagiello?skiego",} Kraków

- "Z otch?ani

wieków", Warszawa

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne.} Warszawa 2008. _Wydanie I. Nak?ad 500 _egz.