70ISBN 978-83-7658-712-7WARSZAWA 2017

4

Struktury rynkowe a transmisja cen w łańcuchach rolno-żywnościowych

Justyna Kufel-Gajda Szczepan Figiel Marcin Krawczak

INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

Pantone 348C;

Pantone 382C;

Pantone 108 C.

MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO ISBN 978-83-7658-712-7 70

WARSZAWA 2017

MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO NR 70

Struktury rynkowe

a transmisja cen

w łańcuchach

rolno-żywnościowych

Struktury rynkowe a transmisja cen w łańcuchach rolno-żywnościowych

Warszawa 2017 Autorzy:

mgr inż. Justyna Kufel-Gajda dr hab. Szczepan Figiel, prof. IERiGŻ-PIB mgr Marcin Krawczak

ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+

WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE

Autorzy są pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowego Instytutu Badawczego.

Publikacja afiliowana jest do dorobku IERiGĩ-PIB.

PracĊ zrealizowano w ramach tematu ħródáa wzrostu oraz ewolucja struktur i roli sektora rolno-spoĪywczego w perspektywie po 2020 roku w zadaniu Struktury rynku i ceny w áaĔcuchu ĪywnoĞciowym w Ğwietle poziomu marĪ, stopnia jego

transparentnoĞci i konkurencyjnoĞci oraz regulacji.

Celem niniejszej monografii jest ocena przebiegu procesów transmisji cen oraz związku miĊdzy siáą rynkową a charakterem transmisji cen w wybranych krajowych áaĔcuchach marketingowych produktów ĪywnoĞciowych.

Recenzenci:

dr Mariusz Hamulczuk, Szkoáa Gáówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie dr Grzegorz SzafraĔski, Uniwersytet àódzki

Korekta

Barbara Walkiewicz

Redakcja techniczna Leszek ĝlipski

Projekt okáadki Leszek ĝlipski

ISBN 978-83-7658-712-7

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy

ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 757

e-mail: dw@ierigz.waw.pl

http://www.ierigz.waw.pl

Spis treĞci

WstĊp ... 7

1. Transmisja cen w áaĔcuchu marketingowym ... 12

1.1 Istota procesu transmisji cen ... 12

1.2 Wzorce transmisji cen w áaĔcuchu marketingowym ... 17

1.3 Czynniki determinujące przebieg procesu transmisji cen ... 21

1.4 Podsumowanie ... 30

2. Metody pomiaru pionowej transmisji cen ... 32

2.1 Modele statyczne ... 33

2.2 Jednorównaniowe modele dynamiczne ... 34

2.3 Wielorównaniowe modele dynamiczne ... 42

2.4 Podsumowanie ... 48

3. Model zaleĪnoĞci miĊdzy transmisją cen a strukturami rynku ... 50

3.1 Struktura rynku, czynniki produkcji i produkt finalny ... 50

3.2 Technologia produkcji i postaü funkcji podaĪy produktu finalnego ... 56

3.3 Struktury rynku i zachowanie firm ... 56

3.4 Metody rozwiązywania modelu ... 58

3.5 ElastycznoĞü transmisji cen ... 60

3.6 Podsumowanie ... 65

4. Przebieg procesów transmisji cen w wybranych áaĔcuchach rolno-ĪywnoĞciowych .. 66

4.1 ZaáoĪenia metodyczne analizy ... 66

4.2 àaĔcuch Īywca woáowego i produktów woáowych ... 71

4.3 àaĔcuch Īywca wieprzowego i produktów wieprzowych ... 79

4.4 àaĔcuch Īywca drobiowego i produktów drobiowych ... 88

4.5 àaĔcuch mleka i produktów mlecznych ... 94

4.6 Podsumowanie ... 103

5. Wywierana siáa rynkowa a wáasnoĞci transmisji cen ... 107

5.1 ZaáoĪenia metodyczne analizy ... 107

5.2 Struktury rynku w branĪach przemysáu spoĪywczego ... 115

5.3 ZaleĪnoĞü miĊdzy marĪami a charakterystykami transmisji cen ... 118

5.4 Podsumowanie ... 122

ZakoĔczenie ... 125

Zaáączniki ... 128

Bibliografia ... 129

WstĊp

W ostatnich kilkunastu latach wystĊpowaáa duĪa zmiennoĞü cen surow- ców rolnych. Kumulacje wzrostów miaáy miejsce w drugiej poáowie 2007 roku i w pierwszych miesiącach 2008 roku, po czym na skutek kryzysu gospodarcze- go nastąpiá spadek cen do poziomów porównywalnych lub niĪszych niĪ te przed ich wzrostem [Komisja Europejska 2009a]. RównoczeĞnie wzrostowy trend cen ĪywnoĞci utrzymywaá siĊ, co wywoáaáo obawy w odniesieniu do funkcjonowa- nia áaĔcucha marketingowego ĪywnoĞci. Zmiany te spowodowaáy, Īe producen- ci rolni musieli zmierzyü siĊ z wieloma trudnoĞciami, a cen proponowanych konsumentom nie moĪna byáo uznaü za sprawiedliwe [Komisja Europejska 2009b]. Asymetria w sile i opóĨnienia dostosowaĔ cen ĪywnoĞci budzą duĪe obawy dotyczące funkcjonowania áaĔcucha dostaw i dystrybucji wartoĞci doda- nej miĊdzy producentami, przetwórcami, hurtownikami i detalistami.

Efektywny podziaá korzyĞci wzdáuĪ áaĔcucha ĪywnoĞciowego jest klu- czowy w kontekĞcie utrzymania konkurencyjnoĞci, biorąc pod uwagĊ konsu- mentów poszukujących niskich cen i producentów rolnych poĪądających wyĪ- szych cen. Jest to kwestia istotna z punktu widzenia efektywnego ksztaátowania dobrobytu ekonomicznego w spoáeczeĔstwie i w kontekĞcie zapewnienia pod- miotom gospodarczym korzyĞci z reform polityki rolnej w kierunku osiągniĊcia silniejszej orientacji rynkowej. W efekcie zainteresowanie transmisją cen roĞnie zarówno w krĊgach naukowych, jak i decydentów politycznych. Poszukuje siĊ odpowiedzi na wiele pytaĔ, np. czy szoki cenowe przenoszone są caákowicie z ogniwa produkcji rolnej do detalu, jaki jest wpáyw kosztów marketingowych na ceny detaliczne i rolne, czy siáa rynkowa wpáywa na transmisjĊ szoków ce- nowych, a takĪe kto najbardziej korzysta na niekompletnej transmisji cen.

Zrozumienie procesów związanych z transmisją zmian cen jest waĪne takĪe ze wzglĊdu na fakt, iĪ zaáoĪenia odnoĞnie do transmisji cen wzdáuĪ áaĔcu- chów marketingowych peánią waĪną rolĊ podczas okreĞlania rozmiaru i dystry- bucji wpáywu reform polityki handlowej na dobrobyt. MoĪna bowiem zauwa- Īyü, Īe w przypadku liberalizacji handlu korzyĞci dla konsumentów bĊdą prze- szacowane ze wzglĊdu na fakt, iĪ redukcja cen rolnych moĪe nie byü natychmia- stowo przenoszona na konsumentów koĔcowych, co skutkuje zmniejszeniem korzystnego wpáywu na dobrobyt konsumentów i moĪliwoĞcią wzrostu rent osiąganych przez firmy w dolnych ogniwach áaĔcucha [Vavra i Goodwin 2005].

Koncepcja transmisji cen umoĪliwia pomiar statyczny lub dynamiczny związków cen, stanowiąc kryterium oceny efektywnoĞci rynku [Figiel 2007].

Efektywny system marketingowy jest niezbĊdny do utrzymania tempa wzrostu

gospodarczego. Producenci otrzymują w nim korzystne ceny za swoje produkty,

a konsumenci páacą ceny, na które ich staü [Kanakaraj 2010]. W szczególnoĞci, efektywny system marketingowy w rolnictwie stanowi warunek wstĊpny osią- gniĊcia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, a páynne dostawy ĪywnoĞci wysokiej jakoĞci są waĪne dla zdrowia spoáeczeĔstwa.

Poziom efektywnoĞci marketingowej zaleĪy od charakteru struktur ryn- kowych, postĊpowania podmiotów rynkowych i związanych z nim rezultatów, co w literaturze z obszaru Industrial Organization funkcjonuje jako paradygmat SCP (ang. structure-conduct-performance). Jego twórcami byli przedstawiciele szkoáy harwardzkiej. Kluczowym osiągniĊciem SCP byáa kategoryzacja podsta- wowych charakterystyk rynku. Mason [1939] rozwinąá model sáuĪący ocenie osiąganych na rynkach wyników. W tym celu stworzyá taksonomiĊ kluczowych atrybutów rynku, do gáównych jego cech zaliczając: warunki podstawowe (wa- runki popytu i ponoszone koszty, elastycznoĞü cenową popytu, cechy technolo- gii, czynniki w danym okresie staáe), strukturĊ (wáaĞciwoĞci Ğwiadczące o odej- Ğciu od konkurencji doskonaáej, jak rozkáad liczby i wielkoĞci firm, zakres barier wejĞcia i wyjĞcia, stopieĔ zróĪnicowania produktów), postĊpowanie (kwestie, o których decydują firmy, jak cena, wielkoĞü produkcji, reklama, projektowanie produktu) i rezultaty (zmienne sáuĪące ocenie, czy rynek funkcjonuje dobrze z punktu widzenia interesu spoáecznego, jak efektywnoĞü statyczna i dynamicz- na, stabilnoĞü makroekonomiczna, równoĞü w ujĊciu normatywnym jako spra- wiedliwoĞü, bezstronnoĞü i uczciwoĞü) ¹ . W modelu SCP zakáada siĊ, Īe istnieje staáy, przyczynowy związek miĊdzy strukturą gaáĊzi, postĊpowaniem firmy a rezultatami na rynku. Podstawową ideą jest ustalenie związku miĊdzy zmien- nymi Ğwiadczącymi o strukturze a rezultatami, który jest statystycznie i koncep- tualnie istotny, gdy zmienne strukturalne i rezultaty rynkowe nie są determino- wane przez te same czynniki, zaĞ zmiany zmiennych strukturalnych w równym stopniu wpáywają na wszystkie rynki [Tremblay i Tremblay 2012].

Ksztaátowanie siĊ cen okazuje siĊ byü zatem bezpoĞrednio związane z po- stĊpowaniem. JeĞli cena determinowana jest jako efekt zmowy podmiotów ryn- kowych, prowadzi to do niepeánej transmisji cen w ramach danego rynku lub miĊdzy rynkami i do nieefektywnego systemu marketingowego jako caáoĞci. JeĞli cena jest determinowana jak na rynku doskonale konkurencyjnym, system marke- tingowy jest efektywny. Z kolei wynik ekonomiczny osiągany w ramach danej struktury rynkowej reprezentuje rezultat rynkowy [Kanakaraj 2010]. JeĞli cena ustalana przez firmĊ jest równa kosztowi kraĔcowemu (warunek konkurencji do- skonaáej), rezultat rynkowy jest efektywny, a zatem na podstawie poziomu cen i marĪ zysku moĪna okreĞliü stopieĔ efektywnoĞci rynkowej. JeĞli chodzi o struk- turĊ rynkową, w literaturze anglosaskiej pojĊcie to utoĪsamiane jest z formami



1 WiĊcej na temat modelu SCP w: Hamulczuk [2015].

rynku, przy czym standardowo wyróĪnia siĊ konkurencjĊ doskonaáą, konkurencjĊ monopolistyczną, kartel, oligopol, monopol, oligopson, monopson. Wrzosek [2002] ze wzglĊdu na liczbĊ sprzedawców oraz homogenicznoĞü przedmiotów wymiany wyróĪniá cztery zdezagregowane formy rynku: polipol doskonaáy, poli- pol niedoskonaáy, oligopol heterogeniczny, oligopol homogeniczny ² .

Warto zaznaczyü, Īe obok transmisji cen wyodrĊbnia siĊ dwa kryteria pomiaru efektywnoĞci rynku: integracjĊ rynku i rozstĊp cenowy, który w odróĪ- nieniu od transmisji stanowi statyczną miarĊ związku miĊdzy cenami. Rynki zintegrowane charakteryzuje to, iĪ dziaáania podejmowane przez podmioty na jednym rynku wpáywają na zachowanie podmiotów na innych rynkach [Kanaka- raj 2010], czyli transakcje na jednym rynku wywierają wpáyw na warunki wy- miany na innych rynkach. Petzel i Monke [1980] definiują je natomiast jako rynki, na których ceny zróĪnicowanych produktów nie są niezaleĪne. Ravallion [1986] zauwaĪyá, Īe w równowadze, jeĞli handel ma miejsce miĊdzy dwoma regionami, cena w regionie importującym równa jest cenie w regionie eksportu- jącym powiĊkszonej o jednostkowe koszty transportu poniesione podczas prze- mieszczania siĊ miĊdzy tymi regionami. Goodwin i Schroeder [1991] stwierdzi- li, Īe jeĞli rynki nie są zintegrowane, moĪe to prowadziü do niewáaĞciwej infor- macji o cenie, co zakáóca proces podejmowania decyzji przez producenta i przy- czynia siĊ do wzrostu nieefektywnoĞci rynku, a zatem poziom integracji rynko- wej wpáywa na poziom efektywnoĞci na danym rynku.

RozstĊp cenowy w ujĊciu wzglĊdnym definiowany jest jako stosunek róĪ- nicy ceny detalicznej produktu ĪywnoĞciowego i ceny surowca rolnego do ceny surowca rolnego, natomiast w ujĊciu absolutnym stanowi on róĪnicĊ miĊdzy ce- ną detaliczną produktu ĪywnoĞciowego a ceną wykorzystywanego surowca rol- nego. RóĪnica ta uwzglĊdnia opáaty za magazynowanie, przetworzenie, prze- chowywanie, transport, hurt i detal [Antonova 2013]. Im mniejsza róĪnica, tym rynek jest bardziej efektywny, a zatem niĪszy rozstĊp cenowy umoĪliwia produ- centom i konsumentom uzyskanie odpowiednio rozsądnego zysku i dostĊpnej ceny, przyczyniając siĊ do wyĪszej efektywnoĞci rynkowej. Alternatywnym okreĞleniem jest marĪa marketingowa, która wedáug USDA (United States De- partment of Agriculture) równa siĊ róĪnicy miĊdzy przeciĊtną ceną páaconą przez konsumentów finalnych produktów ĪywnoĞciowych a zapáatą otrzymywa- ną przez producentów rolnych za taką samą iloĞü produktu [Beckman i Buzzel 1995]. Analizą rozstĊpów oraz relacji ceny detalicznej do ceny surowca rolnego na polskim rynku rolno-ĪywnoĞciowym zajmowali siĊ m.in. Figiel i Popioáek [2009], Rembeza i Seremak-Bulge [2009], Hamulczuk i StaĔko [2013], Hamul-



2 Szerzej o zagadnieniu struktury rynkowej w: Hamulczuk [2015] oraz Wrzosek [2002].

czuk [2014, 2016], natomiast marĪe marketingowe badali m. in. Seremak-Bulge [2009a, 2009b, 2012] i Urban [2001].

Istnieje bardzo wiele przykáadów analiz transmisji cen na róĪnych ryn- kach rolno-ĪywnoĞciowych, zarówno zagranicznych [Houck 1977, Kinnukan i Forker 1987, Griffith i Piggott 1994, Zhang i in. 1995, Punyawadee i in. 1991, Trail i Henson 1994, Worth 2000, Parrot i in. 2001, Sanjuan i Gil 2001, Ben- Kaabia i Gil 2007], jak i polskich [Rembeza i Seremak-Bulge 2006, Rembeza 2010, Hamulczuk 2013, Szajner 2015, Bórawski 2016]. Jednak w celu poprawy związków rynkowych miĊdzy interesariuszami áaĔcucha ĪywnoĞciowego i zwiĊkszenia transparentnoĞci w jego ogniwach potrzebne jest nie tylko stwier- dzenie faktu niepeánej transmisji cen, ale przede wszystkim identyfikacja przy- czyn tego stanu rzeczy.

Przeprowadzono takĪe wiele badaĔ na temat mechanizmu transmisji cen, których celem byáa identyfikacja przyczyn niekompletnej transmisji cen na drodze rozwaĪaĔ teoretycznych. W badaniach tych opisywany jest najczĊĞciej proces dostosowaĔ cenowych w reakcji na odchylenia od danego poziomu doce- lowego. Wykorzystywana jest w tym celu metodologia przesuniĊcia równowagi rozwiniĊta przez Gardnera [1975], uwzglĊdniająca wiele zaáoĪeĔ na temat struk- tur rynkowych. Holloway [1991] rozszerzyá ją, zastĊpując konkurencjĊ doskona- áą w sektorze przetwórstwa modelem oligopolu. Schroeter i Azzam [1990] do- konali dekompozycji marĪy marketingowej na skáadniki odzwierciedlające koszt kraĔcowy w przemyĞle przetwórczym, zakáócenia oligopolistyczne i oligopsoni- styczne oraz skáadnik opisujący ryzyko cenowe produktu.

Pierwszymi autorami, którzy analizowali wpáyw struktur rynkowych i przychodów skali na proces transmisji cen, byli McCorriston i in. [2001].

UwzglĊdnili oni przetwórcĊ wywierającego siáĊ oligopolistyczną na detalistĊ.

Przypisując poszczególnym zmiennym modelu okreĞlone wartoĞci parametrów, udowodnili oni, iĪ transmisja cen w warunkach konkurencji doskonaáej jest sil- niejsza niĪ w konkurencji niedoskonaáej, a transmisja cen w gaáĊziach o rosną- cych przychodach skali jest wyĪsza niĪ w gaáĊziach o staáych przychodach skali.

Przeprowadzona przez nich analiza wraĪliwoĞci pozwoliáa wykazaü, Īe rola przy- chodów skali moĪe wzmacniaü lub kompensowaü wpáyw siáy rynkowej.

W tym kontekĞcie celem niniejszego opracowania jest ocena przebiegu procesów transmisji cen oraz związku miĊdzy siáą rynkową a charakterem transmisji cen w wybranych, krajowych áaĔcuchach marketingowych produktów wytwarzanych z Īywca woáowego, wieprzowego oraz drobiowego, jak równieĪ mleka i produktów mlecznych w Polsce.

W pierwszej kolejnoĞci omówiono zagadnienie transmisji cen w áaĔcuchu

marketingowym, dokonano przeglądu metod pomiaru transmisji cen i asymetrii

w transmisji oraz zaprezentowano model zaleĪnoĞci miĊdzy transmisją cen a strukturami rynku autorstwa McCorristona i in. [2001], bĊdący ostatnią gene- racją modeli przesuniĊcia równowagi (EDM), w którym uwzglĊdniono hipotezĊ odnoĞnie do czynników wpáywających na proces transmisji cen, jak siáa rynko- wa i niestaáe przychody skali. Model ten zostaá wybrany ze wzglĊdu na wkáad McCorristona i in. [1989, 2001], polegający na tym, Īe jako pierwsi udowodnili oni na gruncie teoretycznym wpáyw siáy rynkowej na przebieg transmisji cen.

Przedstawieniu poszczególnych czĊĞci modelu towarzyszyá dokáadny opis ma- tematyczny wyprowadzenia poszczególnych zaleĪnoĞci.

NastĊpnie analizowano wystĊpowanie relacji dáugookresowej miĊdzy ce- nami na nastĊpujących trzech poziomach: producenta rolnego i przetwórcy, prze- twórcy i detalisty oraz producenta rolnego i detalisty, siáĊ i szybkoĞü transmisji sygnaáów cenowych, jak równieĪ wystĊpowanie asymetrii. Wykorzystano w tym celu dwustopniową metodą Engle’a-Grangera, modele korekty báĊdem (ECM), modele ARDL oraz modele TAR lub M-TAR. Analizowany okres obejmowaá lata 2005-2016. Do pomiaru Ğwiadczącej o strukturze rynku siáy rynkowej wyko- rzystano marĪe monopolistyczne (stosunek ceny do kosztu kraĔcowego) liczone metodą Roegera [1995].

Autorzy opracowania wyraĪają nadziejĊ, Īe przyczyni siĊ ono do peániej-

szego poznania determinant procesu transmisji cen w ĪywnoĞciowych áaĔcu-

chach marketingowych, zarówno od strony teoretycznej, jak i empirycznej,

a w szczególnoĞci do naĞwietlenia ich aktualnego oddziaáywania w polskim sek-

torze rolno-ĪywnoĞciowym.

1. Transmisja cen w áaĔcuchu marketingowym

1.1 Istota procesu transmisji cen

Wytwarzane przez producenta towary rolne, zanim trafią do konsumenta, przechodzą zwykle przez róĪne ogniwa áaĔcuchów marketingowych produktów ĪywnoĞciowych. àaĔcuch marketingowy jest rozumiany jako zestaw powiąza- nych ze sobą ogniw wytwórczych i handlowych, pomiĊdzy którymi nastĊpuje przepáyw towarów, produktów i usáug od producenta rolnego do konsumenta ĪywnoĞci (rysunek 1.1).

Rysunek 1.1. àaĔcuch marketingowy w agrobiznesie

ħródáo: Figiel i in. 2001.

W odwrotnym kierunku, tzn. od konsumenta do producenta, nastĊpuje natomiast przepáyw páatnoĞci. Tym dwóm róĪnokierunkowym przepáywom to- warzyszy dwukierunkowy przepáyw informacji. Poszczególne ogniwa áaĔcucha marketingowego powiązane są ze sobą siáami rynkowymi, a w szczególnoĞci wystĊpującym sekwencyjnie popytem pochodnym, który jest rezultatem efek- tywnego popytu na ĪywnoĞü wykazywanego przez konsumenta.

W obrĊbie áaĔcucha marketingowego realizowana jest podstawowa funk- cja sektora rolno-ĪywnoĞciowego polegająca na transformacji towarów rolnych w produkty ĪywnoĞciowe. Transformacja ta ma trojaki charakter: transformacja w czasie (przechowywanie), transformacja w przestrzeni (transport) oraz

Dwukierunkowy p rzep áyw informacji

Przep áyw p áatno Ğci

PRODUCENT ROLNY

PRZETWÓRSTWO

HURT

DETAL

KONSUMENT

Przep áyw towarów i us áug

transformacja formy (przetwórstwo). W zaleĪnoĞci od rozpatrywanego towaru áaĔcuchy marketingowe mogą róĪniü siĊ pod wzglĊdem dáugoĞci i komplekso- woĞci (od prostego do rozbudowanego).

WáaĞciwe funkcjonowanie áaĔcuchów marketingowych w sektorze rolno- -ĪywnoĞciowym wymaga harmonijnego wspóádziaáania wszystkich jego czĊĞci skáadowych i moĪe byü oceniane w trzech aspektach:

 kosztów przepáywu towarów i produktów od producenta rolnego do konsu- menta ĪywnoĞci, które – jak siĊ zwykle uwaĪa, przyjmując punkt widzenia producenta rolnego – powinny byü moĪliwie najniĪsze, albowiem ich wyso- koĞü Ğwiadczy o udziale poĞredników w procesie marketingu ĪywnoĞci;

 wartoĞci dodanej, której wzrostem zainteresowany jest konsument, ponie- waĪ oznacza to na ogóá poprawĊ jakoĞci i atrakcyjnoĞci oferty rynkowej;

 marĪy, której poziom Ğwiadczy o ekonomicznej zdolnoĞci sektora do gene- rowania zysku z jednej strony oraz jego konkurencyjnoĞci z drugiej.

PrzedsiĊbiorstwa przetwórstwa rolno-spoĪywczego konkurują o klienta, obni- Īając koszty oraz zwiĊkszając efektywnoĞü funkcjonowania. JednoczeĞnie dziaáa na nie presja konkurencyjna, aby zwiĊkszaü uĪytecznoĞü ĪywnoĞci w celu zdobywania wiĊkszego udziaáu rynkowego poprzez lepsze zaspokajanie preferencji konsumenc- kich. JednakĪe wzrost ten moĪe prowadziü do ograniczenia liczby przedsiĊbiorstw oraz konkurencji w obrĊbie sektora i w rezultacie przyczyniü siĊ do obniĪenia efek- tywnoĞci cenowej danego rynku. Dla efektywnego funkcjonowania rynku kluczowe znaczenie ma informacja o cenach, rozmiarach zawieranych transakcji oraz istotnych warunkach rynkowych. Brak dokáadnej i wiarygodnej informacji rynkowej prowadzi do osáabiania skutecznej konkurencji.

Skuteczna konkurencja nie moĪe mieü miejsca równieĪ wtedy, kiedy ku- pujący lub sprzedający mają nierówny dostĊp do informacji. Negocjowaniu cen w transakcjach podejmowanych w áaĔcuchu marketingowym towarzyszy prze- kaz informacji do producentów i konsumentów sáuĪący podejmowaniu decyzji produkcyjnych i konsumpcyjnych. Im peániejszy zakres i áatwiejszy dostĊp do informacji rynkowej, tym wiĊksza szansa na podejmowanie racjonalnych decy- zji przez uczestników rynku, co w rezultacie sáuĪy jego stabilizacji i efektywnemu funkcjonowaniu.

Ruch cen i związane z nim przekazywanie sygnaáów cenowych do produ-

centów i konsumentów sprzyja zwiĊkszaniu efektywnoĞci systemu rynkowego

poprzez realizacjĊ takiej funkcji jak alokacja ograniczonych zasobów. PrzedsiĊ-

biorstwa przetwórstwa rolno-spoĪywczego są zatem zmuszone do radzenia sobie

ze zmiennoĞcią cen wystĊpującą w ich otoczeniu rynkowym, odbierając i wysy-

áając sygnaáy cenowe bĊdące odzwierciedleniem okreĞlonej sytuacji rynkowej

oraz wynikiem podjĊtych decyzji marketingowych. W rezultacie miĊdzy po-

szczególnymi ogniwami áaĔcucha marketingowego danego produktu nastĊpuje swoisty przekaz sygnaáów cenowych okreĞlany w literaturze ekonomicznej jako proces transmisji cen. Podstawą oceny przebiegu tego procesu, istotną z punktu widzenia efektywnoĞci funkcjonowania rynku, jest prowadzona analiza związków miĊdzy cenami surowców i produktów przetworzonych [Figiel i Biaáek 2005].

Teoretycznie ruchy cen produktów koĔcowych powinny natychmiastowo i dokáadnie odzwierciedlaü zmiany cen obserwowane w poszczególnych ogni- wach danego áaĔcucha marketingowego. Tego typu idealna transmisja cen nie jest jednak moĪliwa w rzeczywistoĞci, poniewaĪ wymagaáaby doskonaáej kon- kurencji i báyskawicznego przepáywu informacji cenowej w obrĊbie danego áaĔ- cucha marketingowego, a dodatkowo stan zapasów surowców posiadanych przez podmioty gospodarcze powinien byü niemalĪe zerowy. Stanowi ona zatem jedynie teoretyczny, aczkolwiek powszechnie przyjmowany w badaniach empi- rycznych, punkt odniesienia w ocenie przebiegu procesu transmisji cen.

Mierząc powiązania cen w áaĔcuchach marketingowych w sektorze rolno- -ĪywnoĞciowym, naleĪy jednakĪe oczekiwaü nastĊpujących odstĊpstw od wzor- ca idealnej transmisji cen:

 siáa powiązaĔ wzdáuĪ áaĔcucha marketingowego moĪe sáabnąü w miarĊ transformacji produktu,

 w przekazie sygnaáów cenowych mogą wystĊpowaü opóĨnienia spowodo- wane dostosowaniem i polityką cenową przedsiĊbiorstw,

 zmiany strukturalne w sektorze powinny znajdowaü odzwierciedlenie w parametrach okreĞlających powiązanie ogniw áaĔcucha marketingowego,

 kierunek przyczynowoĞci cen moĪe ulegaü zmianie,

 siáa rynkowa moĪe ujawniaü siĊ przez asymetryczne zachowanie siĊ wzro- stów i spadków cen.

O przebiegu transmisji cen w caáym áaĔcuchu marketingowym Ğwiadczy przede wszystkim to, w jaki sposób ceny detaliczne produktów konsumenckich reagują na zmiany cen produktów rolnych stanowiących ich podstawĊ. Zgodnie z doĞü powszechnym odczuciem ceny detaliczne, szczególnie produktów nie- przetworzonych lub maáo przetworzonych, powinny reagowaü natychmiast i w peáni zarówno na wzrost, jak i spadek cen produktów rolnych. Taka transmi- sja cen jest okreĞlana jako symetryczna i oznacza, Īe ceny w jednym ogniwie áaĔcucha marketingowego reagują w równym stopniu zarówno na wzrost, jak i spadek cen w innym ogniwie. JeĞli ten warunek nie jest speániony, to transmi- sja cen jest asymetryczna.

MoĪna wyróĪniü dwa gáówne rodzaje asymetrii cen, a mianowicie ze

wzglĊdu na siáĊ i czas reakcji [Meyer i von Cramon-Taubadel 2004]. Zakáada-

jąc, Īe cena wyjĞciowa w danym ogniwie áaĔcucha marketingowego (cena pro-

duktu – ܲ _௉ ) zaleĪy od poprzedzającej ją ceny wejĞciowej (cena surowca – ܲ _ௌ ), zmieniającej siĊ w okreĞlonym czasie, moĪna zaobserwowaü róĪnice w sile re- akcji jednej ceny (ܲ _௉ ) na zmianĊ drugiej (ܲ _ௌ ) oraz przesuniĊcie w czasie tej re- akcji, czyli zmianĊ ceny wyjĞciowej wywoáanej zmianą ceny wejĞciowej, w za- leĪnoĞci od tego, czy mamy do czynienia ze spadkiem czy wzrostem tej ostat- niej. Gdy cena ܲ _௉ reaguje silniej i szybciej na wzrost niĪ na spadek ceny ܲ _ௌ , to asymetriĊ okreĞla siĊ jako dodatnią. Jako ujemną asymetriĊ okreĞla siĊ sytuacjĊ, w której cena koĔcowa produktu ܲ _௉ reaguje peániej i szybciej na spadek niĪ na wzrost ceny wejĞciowej surowca ܲ _ௌ . Zgodnie z tą konwencją terminologiczną – co moĪe byü Ĩródáem mylnej interpretacji – dodatnia asymetria jest nieko- rzystna dla konsumenta, podczas gdy ujemna asymetria jest korzystna.

WyróĪnia siĊ równieĪ krótkookresową oraz dáugookresową asymetriĊ w transmisji cen. Jest to związane z iloĞcią czasu potrzebnego, aby zmiana cen w jednym ogniwie byáa odzwierciedlona w innym (kolejnym) ogniwie áaĔcucha marketingowego [Figiel 2007]. Asymetria krótkookresowa to np. zmiana ceny detalicznej produktu ĪywnoĞciowego róĪna przy wzrostach i spadkach ceny su- rowca rolnego w danym miesiącu. Natomiast asymetria dáugookresowa dotyczy sytuacji, w której np. ceny detaliczne ĪywnoĞci nie reagują tak samo na wzrosty i spadki cen rolnych nawet po upáywie dáuĪszego czasu.

Zjawisko asymetrycznej transmisji cen jest dostrzegalne, aczkolwiek w róĪnym stopniu, we wszystkich áaĔcuchach marketingowych sektora rolno- -ĪywnoĞciowego. NajczĊĞciej wzrost cen produktu rolnego przekáada siĊ szyb- ciej i silniej na wzrost cen produktu w nastĊpnych ogniwach danego áaĔcucha marketingowego niĪ spadek cen produktu rolnego na ewentualny spadek cen produktu w kolejnych ogniwach tego áaĔcucha [Bernard i Willett 1998, Capps i in. 1995, Goodwin i Holt 1999, Goodwin i Harper 2000]. Prowadzone w tym zakresie badania empiryczne skupiają siĊ przede wszystkim na opóĨnieniach wynikających z róĪnic czasowych miĊdzy zmianami cen na poziomie producen- ta (dostawcy) a zmianami cen na poziomie detalicznym (poĞrednika lub odbior- cy). Ich wyniki potwierdzają tezĊ, Īe opóĨnienia czasowe istotnie mają miejsce, a ich dáugoĞü zaleĪy od stopnia przetworzenia produktu finalnego. Najszybsze reakcje cenowe w áaĔcuchach marketingowych mają miejsce w przypadku ta- kich produktów jak ĞwieĪe jaja, zaĞ najdáuĪsze opóĨnienia dotyczą táuszczów i olejów oraz przetworów owocowo-warzywnych [Hall i in. 1981].

Analogicznie do asymetrii w pionowej transmisji cen w áaĔcuchu marke-

tingowym moĪna równieĪ wyróĪniü asymetriĊ w poziomej transmisji cen. Prze-

jawiaü siĊ ona moĪe na przykáad w tym, Īe wzrost ceny towaru rolnego na jed-

nym terytorialnie wyodrĊbnionym rynku przenosi siĊ szybciej lub silniej

na wzrost ceny takiego samego towaru na innym rynku, niĪ ma to ma miejsce w sytuacji spadku ceny.

Początkowo obiektem zainteresowania byáy poziome związki miĊdzy ce- nami. Powiązania miĊdzy cenami w róĪnych miejscach badano juĪ ponad 100 lat temu [Vavra i Goodwin 2005] i peánią one waĪną rolĊ w teoriach związanych z integracją rynku [np. Ardeni 1989, Baffes 1991, Gardner i Brooks 1994, Blauch 1997, Baffes i Ajwad 2001, Petzel i Monke 1980]. Przykáadowo Petzel i Monke [1980] analizowali powiązania miĊdzy krajami i strukturĊ interakcji cen, stwierdzając, Īe ceny w róĪnych lokalizacjach nie mogą zmieniaü siĊ niezaleĪnie w zintegrowanym systemie rynkowym. W systemie takim cena w kraju kupują- cym musi byü równa cenie w kraju sprzedającym powiĊkszonej o koszty trans- portu i transakcyjne, natomiast na rynkach niezintegrowanych w ramach mecha- nizmu cenowego zmiany cen miĊdzy krajami bĊdą niezaleĪne [Antonova 2013].

Pionowa transmisja cen definiowana jest natomiast jako związek miĊdzy cenami producenta rolnego a detalisty. Caps i Sharewell [2005] szacowali siáĊ tego związku jako procentową zmianĊ w cenie detalicznej produktu spowodo- waną przez 1% zmianĊ w cenie producenta rolnego, a dla McCorristona i in.

[2001] jest to stosunek miĊdzy zmianą ceny producenta rolnego a odpowiednią zmianą ceny na poziomie detalu. Zmiana ceny na poziomie producenta rolnego ma miejsce na skutek czynnika egzogenicznego, bĊdącego Ĩródáem szoku poda- Īowego na rynku rolnym, po czym zmiany cen są transmitowane wzdáuĪ áaĔcu- cha marketingowego od producenta rolnego do detalu i od detalu do producenta rolnego [Schnepf 2009].

NaleĪy takĪe zauwaĪyü, Īe transmisja cen jest koncepcją pochodzącą z obszaru ekonomiki rolnictwa, podczas gdy w ogólnej literaturze ekonomicznej mówi siĊ raczej o przenoszeniu (ang. pass-through) kosztów [np. Ravn i in.

2007, Nakamura 2006, Goldberg 1995], które to pojĊcie jest wprawdzie zbliĪo- ne do koncepcji transmisji, lecz odnosi siĊ raczej do pojedynczej firmy. Przed- miotem analizy jest tu bowiem transmisja miĊdzy kosztami a cenami firmy, podczas gdy transmisja cen dotyczy związku miĊdzy cenami producenta i kon- sumenta. Ravn i in. [2007] definiowali przenoszenie kosztów jako przenoszenie zmian w kosztach kraĔcowych na poziomy cen w detalu i hurcie, i traktowali je jako niekompletne, jeĞli 1% wzrost kosztu kraĔcowego prowadzi do mniej niĪ 1%

wzrostu cen. Biorąc pod uwagĊ, Īe wyniki badaĔ empirycznych wskazują, Īe

zmiany w koszcie kraĔcowym nie są w peáni transmitowane na ceny na poziomie

firmy i Īe ceny są znacznie mniej zmienne niĪ koszty, rozwinąá on model, który

umoĪliwiá wykazanie, Īe w odpowiedzi na wzrost kosztów kraĔcowych firmy

ceny rosną mniej niĪ koszty kraĔcowe, prowadząc do spadku marĪ monopoli-

stycznych (stosunek ceny do kosztu kraĔcowego). Chcąc utrzymaü konsumen-

tów, w celu ograniczenia obniĪenia przyszáego popytu wywoáanego wzrostem cen, przedsiĊbiorcy ograniczają wahania cen produktów, zmniejszając swoje marĪe zysku.

1.2 Wzorce transmisji cen w áaĔcuchu marketingowym

Przebieg procesu transmisji cen w danym áaĔcuchu marketingowym jest bezpoĞrednim nastĊpstwem konkurencyjnoĞci cenowych zachowaĔ przedsiĊ- biorstw. W szczególnoĞci chodzi o to, na ile uczestnicy danego rynku są skazani na cenĊ ksztaátującą siĊ w wyniku swobodnej gry popytu i podaĪy (ang. price takers), a na ile dysponują siáą przetargową pozwalającą im kreowaü wáasną po- litykĊ cenową. Zatem, w zaleĪnoĞci od stopnia autonomii decyzji cenowych przedsiĊbiorstw, moĪemy mieü do czynienia z róĪnymi wzorcami transmisji cen w áaĔcuchach marketingowych.

Zgodnie z prawem jednej ceny produktu (ܲ _௜ ) przetwarzanego i przemieszczanego miĊdzy ogniwami áaĔcucha marketingowego powinny speá- niaü warunek równoĞci po uwzglĊdnieniu wszystkich kosztów transformacji (CT i ), jakiej jest on poddawany (rysunek 1.2).

Rysunek 1.2. Transmisja cen w áaĔcuchu marketingowym

ħródáo: Figiel 2007.

Analiza ksztaátowania siĊ cen w poszczególnych ogniwach áaĔcucha mar- ketingowego oraz wystĊpujących miĊdzy nimi róĪnic stanowi natomiast pod- stawĊ oceny przebiegu procesu transmisji cen. Szczególne zainteresowanie bu- dzą dwa pytania: czy zmiany cen produktów rolnych znajdują odzwierciedlenie w zmianach cen hurtowych i detalicznych produktów ĪywnoĞciowych, a jeĞli tak, to w jakim stopniu i czasie.

Pierwsze pytanie dotyczy kierunku oddziaáywania cen w áaĔcuchu marke- tingowym, szczególnie miĊdzy pierwszym ogniwem produkcji rolnej i nastĊp- nymi (przetwórstwo, handel hurtowy i detaliczny), a drugie – stopnia doskona- áoĞci transmisji cen w áaĔcuchu marketingowym. Zachowania cenowe przedsiĊ-

Producent

rolny Przetwórstwo Hurt Detal

P 1  P 2 =P 1 +CT 1  P 3 =P 2 +CT 2  P 4 =P 3 +CT 3 

biorstw sektora rolno-spoĪywczego mogą wywieraü istotny wpáyw zarówno na kierunek (przyczynowoĞü), jak i symetriĊ transmisji sygnaáów cenowych w áaĔ- cuchu marketingowym.

W pierwszym przypadku elementarnym przejawem konkurencyjnoĞci za- chowaĔ cenowych przedsiĊbiorstw rolno-spoĪywczych powinien byü brak moĪ- liwoĞci wywierania monopsonistycznej presji cenowej na dostawców (produ- centów rolnych). Formalnie oznacza to, Īe cena wytwarzanego produktu Īywno- Ğciowego jest egzogenicznie zaleĪna od ceny surowca rolnego, co przy zaáoĪe- niu staáoĞci innych czynników cenotwórczych moĪna zapisaü nastĊpująco:

ܲ _௣  ൌ ݂ሺܲ _௦ ǡ ࢄሻ,

gdzie ܲ _௣ to cena produktu ĪywnoĞciowego, ܲ _௦ to cena surowca rolnego, a ࢄ to wektor pozostaáych czynników cenotwórczych.

Oznacza to, Īe zmiana ceny surowca rolnego jest czynnikiem sprawczym zmiany cen produktu ĪywnoĞciowego, a zatem moĪemy przyjąü, Īe:

οܲ _௦  ൌ Ͳ ՜  οܲ _௣  ൌ Ͳ

οܲ _௦  ൐ Ͳ ՜  οܲ _௣  ൐ Ͳ

οܲ _௦ ൏ Ͳ ՜  οܲ _௣  ൏ Ͳ

W drugim przypadku, zakáadając brak oddziaáywania innych czynników, konkurencyjnoĞü zachowaĔ cenowych powinna skutkowaü brakiem istotnych odstĊpstw od symetrycznej transmisji cen. Formalnie rzecz biorąc, z taką transmisją cen mamy do czynienia wtedy, kiedy bez Īadnego przesuniĊcia w czasie speániony jest nastĊpujący warunek:

ο௉ _೛

௉ ೛  ൌ  ^ο௉௦ _௉

ೞ ή _ఝ ^ଵ ,

gdzie οܲ _௣ to zmiana ceny produktu, οܲ _௦ to zmiana ceny surowca rolnego, a ߮ to parametr korygujący udziaá surowca w kosztach wytwarzania produktu.

OdstĊpstwa od takiego przebiegu transmisji cen mogą mieü róĪny charak- ter. Jednak te, których Ĩródáem mogą byü decyzje cenowe przedsiĊbiorstw, po- legają przede wszystkim na tym, Īe transmisja cen jest asymetryczna ze wzglĊdu na zróĪnicowanie siáy lub szybkoĞci reakcji dotyczącej zmiany ceny produktu ĪywnoĞciowego w wyniku zmiany ceny surowca rolnego. RóĪnice miĊdzy tymi dwoma gáównymi odstĊpstwami zilustrowano na rysunkach 1.3-1.6 [Meyer i von Cramon-Taubadel 2004].

Zakáadając, Īe cena wyjĞciowa w danym ogniwie áaĔcucha marketingo-

wego ܲ ^௞ zaleĪy od poprzedzającej ją ceny wejĞciowej ܲ ^௞ିଵ zmieniającej siĊ

w okreĞlonym czasie t, moĪliwe są róĪnice w sile reakcji ܲ ^௞ na zmianĊ ܲ ^௞ିଵ .

W zaleĪnoĞci od zachowaĔ cenowych przedsiĊbiorstw moĪemy mieü do czynie-

nia z asymetrią dodatnią bądĨ ujemną. W pierwszym przypadku cena ܲ ^௞ reaguje

silniej na wzrost niĪ na spadek ceny ܲ ^௞ିଵ (rysunek 1.3), natomiast w drugim od- wrotnie, cena ܲ ^௞ reaguje silniej na spadek niĪ na wzrost ceny ܲ ^௞ିଵ (rysunek 1.4).

Rysunek 1.3. Dodatnia asymetria transmisji cen ze wzglĊdu na siáĊ reakcji

ħródáo: Meyer i von Cramon-Taubadel 2004.

Rysunek 1.4. Ujemna asymetria transmisji cen ze wzglĊdu na siáĊ reakcji

ħródáo: jak do rys. 1.3.

PrzedsiĊbiorstwa rolno-spoĪywcze mogą reagowaü na zmiany cen surow- ców rolnych nie tylko z róĪną siáą, lecz takĪe w róĪnym czasie. Na rysunku 1.5 przedstawiono przykáadową moĪliwą róĪnicĊ w czasie reakcji ܲ ^௞ na zmianĊ

ܲ ^௞ିଵ , w zaleĪnoĞci od tego, czy mamy do czynienia ze spadkiem czy wzrostem tej ostatniej. Polega ona tym, Īe wzrost ceny surowca jest natychmiast przeno- szony na wzrost ceny produktu, natomiast spadek z pewnym opóĨnieniem.

P ^k

P ^k-1 P

t

P ^k

P ^k-1 P

t

Rysunek 1.5. Asymetria transmisji cen ze wzglĊdu na szybkoĞü reakcji

ħródáo: jak do rys. 1.3.

W wyniku zachowaĔ cenowych przedsiĊbiorstw moĪliwe są róĪne kom- binacje asymetrii transmisji cen zarówno ze wzglĊdu na siáĊ, jak i szybkoĞü re- akcji. Taką przykáadową sytuacjĊ zilustrowano na rysunku 1.6. Jak moĪna zau- waĪyü. potrzebne są dwa okresy, aby wzrost ceny ܲ ^௞ିଵ zostaá w caáoĞci prze- transmitowany na zmianĊ ceny ܲ ^௞ (asymetria szybkoĞci transmisji), natomiast transmisja spadku jest asymetryczna nie tylko ze wzglĊdu na szybkoĞü, ale takĪe siáĊ reakcji, poniewaĪ wymaga trzech okresów ሺݐ _ଵ ǡ ݐ _ଶ ǡ ݐ _ଷ ሻ i nie jest peána.

Rysunek 1.6. Asymetria transmisji cen ze wzglĊdu na siáĊ i szybkoĞü reakcji

ħródáo: jak do rys. 1.3.

Przedstawione przykáady asymetrii transmisji cen nie wyczerpują wszyst- kich moĪliwych sytuacji, bĊdących wynikiem potencjalnych reakcji cenowych przedsiĊbiorstw na zmiany ceny surowca. Zbiór potencjalnych przypadków w tym zakresie moĪna przedstawiü w postaci macierzy obrazującej spodziewany przebieg procesu transmisji cen w zaleĪnoĞci od wielkoĞci zmiany ceny produk- tu i szybkoĞci jej dokonywania z powodu zmiany ceny surowca (tabela 1.1).

P ^k

P ^kͲ1 P

t 1 t 1+n t

P ^k

P ^k-1 P

t 1 t 2 t 3 t

Rysunek 1.7. Charakter transmisji cen w zaleĪnoĞci od wzglĊdnej siáy i szybkoĞci reakcji cenowych przedsiĊbiorstw na zmiany cen surowca*

ܴܵ ^௪ Ȁܴܵ ^௦ 

ܴܲ ^௪ Ȁܴܲ ^௦

* ܴܵ ^௪ Ȁܴܵ ^௦ – siáa reakcji na wzrost do siáy reakcji na spadek; ܴܲ ^௪ Ȁܴܲ ^௦ – przesuniĊcie w czasie reakcji na wzrost do czasu reakcji na spadek.

ħródáo: opracowanie wáasne.

Podsumowując, naleĪy stwierdziü, Īe zarówno szybkoĞü, jak i siáa reakcji przedsiĊbiorstw na wzrosty i spadki cen surowca nie muszą byü identyczne, co w rezultacie moĪe prowadziü do wystĊpowania asymetrii w procesie transmisji cen. NaleĪy zatem sądziü, Īe skala tego zjawiska uwarunkowana jest charakterem reakcji cenowych przedsiĊbiorstw na róĪnokierunkowe zmiany cen surowców.

UwaĪa siĊ, Īe zaleĪy to gáównie od funkcji kosztów i od postĊpowania przedsiĊ- biorstw przetwórczych na danym rynku [McCorriston i in. 2001].

1.3 Czynniki determinujące przebieg procesu transmisji cen

Poszukiwaniu determinant siáy i szybkoĞci transmisji sygnaáów cenowych z ogniwa producenta rolnego do ogniw przetwórcy i detalu poĞwiĊcono wiele badaĔ zarówno o charakterze empirycznym, jak i teoretycznym. Motywowane

Wzgl Ċdnie silniejsza

Asymetria dodatnia w sile reakcji

Asymetria dodatnia krótkookresowa

Asymetria dodatnia dáugookresowa

Propo rcjo na ln a

Symetria doskonaáa

Asymetria krótkookresowa w szybkoĞci reakcji

Asymetria dáugookresowa w szybkoĞci reakcji

Wzgl Ċdnie sá absza Asymetria ujemna

w sile reakcji

Asymetria ujemna krótkookresowa

Asymetria ujemna dáugookresowa

Brak przesuniĊcia WzglĊdnie maáe WzglĊdnie duĪe

byáy one podejrzeniem, Īe wybrane charakterystyki sektora rolno- -ĪywnoĞciowego przyczyniają siĊ do niepeánej transmisji cen.

W analizach empirycznych skupiano siĊ gáównie na tym, czy spadek cen transmitowany jest w áaĔcuchu z taką samą szybkoĞcią reakcji i siáą, jak wzrost cen. WĞród przyczyn asymetrycznej transmisji cen najczĊĞciej wskazuje siĊ na wystĊpowanie konkurencji niedoskonaáej w przetwórstwie i detalu. Rzadziej mówi siĊ o kosztach dostosowaĔ, interwencji rządowej, asymetrycznej informa- cji czy zarządzaniu zapasami [Meyer i Cramon-Taubadel 2004].

Producenci rolni lub konsumenci czĊsto wyraĪają pogląd, Īe konkurencja niedoskonaáa w ogniwach przetwórstwa i detalu pozwala na wywieranie siáy rynkowej, która skutkuje dodatnią asymetrią transmisji cen [Kinnucan i Forker 1987, Miller i Hayenga 2001]. W jej efekcie wzrosty cen nakáadów zmniejszające marĪe marketingowe są przekazywane szybciej i peániej niĪ ich spadki [Boyd i Brorsen 1988, Karrenbrock 1991, Appel 1992, Griffith i Piggottt 1994, Mohanty i in. 1995]. Zdaniem Warda [1982] siáa rynkowa prowadzi do ujemnej asymetrii, jeĞli oligopoliĞci nie chcą utraciü udziaáów w rynku, podnosząc ceny. Bailey i Brorsen [1989] pokazali natomiast, Īe nie jest jasne, czy siáa rynkowa implikuje ujemny czy dodatni kierunek asymetrii. Analizowali oni zachowanie firm w sytua- cji zaáamanej krzywej popytu w zaleĪnoĞci od tego, czy postrzega siĊ ją jako wy- pukáą czy wklĊsáą. Okazaáo siĊ, Īe jeĞli przedsiĊbiorca wierzy, Īe jego konkurenci bĊdą naĞladowaü spadki, lecz nie wzrosty cen, skutkiem bĊdzie dodatnia asymetria transmisji cen. JeĞli natomiast wierzy, Īe jego konkurenci bĊdą naĞladowaü wzro- sty, lecz nie spadki cen, skutkiem bĊdzie ujemna asymetria transmisji cen.

Borenstein i in. [1997] zaáoĪyli, Īe sztywnoĞü cen detalicznych w Ğrodowi-

sku oligopolistycznym skutkuje dodatnią asymetrią transmisji cen, a w obecnoĞci

niedoskonaáej informacji dotyczącej cen pobieranych przez firmy stara cena pro-

duktu finalnego staje siĊ punktem odniesienia. Podczas gdy wzrost kosztów pro-

wadzi do natychmiastowego wzrostu cen dobra finalnego, ze wzglĊdu na to, Īe

marĪe detaliczne ulegają obniĪeniu, obniĪenie kosztów nie prowadzi do natychmia-

stowego spadku cen dóbr finalnych, poniewaĪ przedsiĊbiorcy dąĪą do utrzymania

cen powyĪej poziomu konkurencyjnego tak dáugo, jak ich sprzedaĪ pozostaje po-

wyĪej poziomu progowego. Podobnie przypadek zmowy oligopolistów w celu

utrzymania wyĪszych zysków rozwaĪali Balke i in. [1998] oraz Brown i Yücel

[2000]. Wówczas ze wzglĊdu na waĪnoĞü reputacji moĪe pojawiü siĊ asymetryczne

dostosowanie cen. Przykáadowo, w efekcie wzrostu ceny nakáadu wszyscy przed-

siĊbiorcy szybko dostosowują ceny dobra finalnego, dając tym samym swoim kon-

kurentom sygnaá, Īe zmowa zostaje utrzymana. Z kolei spadek ceny nakáadu po-

woduje, Īe przedsiĊbiorcy wstrzymują siĊ z obniĪeniem ceny produktu finalnego,

aby nie zasygnalizowaü podwaĪania swojego niepisanego porozumienia. Damania

i Yang [1998] analizowali wpáyw niedoskonaáej informacji na konkurencjĊ duopo- listyczną, podkreĞlając, Īe przyczyną asymetrii moĪe byü potencjalna kara. W wa- runkach zmiennego popytu kary nakáadane są, gdy konkurent podwaĪa ustaloną w ramach zmowy cenĊ. Aby jej uniknąü, w obliczu spadku popytu przedsiĊbiorcy pragną uniknąü obniĪki cen, podczas gdy w obliczu wzrostu popytu ceny są pod- wyĪszane bez obawy przed poniesieniem kary.

TakĪe Kovenock i Widdows [1998] analizowali konkurencjĊ duopoli- styczną z przywództwem cenowym bez moĪliwoĞci zmowy, co implikowaáo, Īe cena naĞladowcy byáa niĪsza niĪ cena w przypadku zmowy. W kwestii szoku popytowego przywódca cenowy dostosowuje odpowiednio swoją cenĊ ze wzglĊdu na ryzyko zwiĊkszenia odchylenia ceny naĞladowcy od ceny, która miaáaby miejsce w przypadku zmowy. W przypadku niektórych szoków popy- towych reakcja taka nie ma jednak miejsca ze wzglĊdu na to, Īe stara cena na- Ğladowcy jest bliĪsza nowej potencjalnej cenie ustalonej przez kartel.

Bedrossian i Moschos [1988] zauwaĪyli, Īe do asymetrii prowadziü moĪe takĪe róĪny poziom zysków osiąganych przez firmy dziaáające w obrĊbie danej gaáĊzi przemysáu. PrzedsiĊbiorcy osiągającemu relatywnie wiĊksze zyski áatwiej podjąü ryzyko opóĨnienia dostosowania ceny po spadku cen nakáadów ze wzglĊdu na wysokie marĪe zysku. Z kolei zdaniem Borensteina i in. [1997] do asymetrii prowadzą lokalne monopole, pojawiające siĊ na skutek ponoszonych przez konsumentów kosztów poszukiwaĔ. JeĞli koszty poszukiwaĔ niĪszej ceny są postrzegane jako wyĪsze niĪ oczekiwane z niej zyski, moĪe dojĞü do utwo- rzenia lokalnego monopolu. Meyer i Cramon-Taubadel [2004] zauwaĪają po- nadto, Īe siáa rynkowa nie musi byü efektem poziomu konkurencji w danym ogniwie áaĔcucha. MoĪe ona wynikaü takĪe z integracji wewnątrz áaĔcucha.

Pierwszymi, którzy udowodnili na gruncie teoretycznym wpáyw siáy rynko- wej i przychodów skali na siáĊ transmisji cen byli McCorriston i in. [1989, 2001].

Konkretnie, jako konkurencjĊ niedoskonaáą modelowali oni przemysá przetwórczy.

PoprawnoĞü takiego zaáoĪenia potwierdzają wyniki badaĔ Sextona i Lavoie [2001], czy teĪ Sheldona i Sperlina [2003], w których autorzy ci wskazują, Īe charaktery- styki przemysáu spoĪywczego Ğwiadczą o strukturze oligopolistycznej.

McCorriston i in. [1989] pokazali, Īe siáa transmisji cen roĞnie, gdy roĞnie

udziaá nakáadów pochodzących z rolnictwa lub gdy spada elastycznoĞü popytu

na produkcjĊ finalną, natomiast wpáyw elastycznoĞci podaĪy nakáadów materia-

áowych na transmisjĊ cen nie jest jednoznaczny i zaleĪy od poziomu siáy rynko-

wej. Z kolei McCorriston i in. [2001] wskazali, Īe siáa transmisji cen roĞnie wraz

ze wzrostem udziaáu nakáadów rolnych, czy teĪ wraz ze wzrostem elastycznoĞci

substytucji miĊdzy nakáadami. W przypadku konkurencji doskonaáej stopieĔ

transmisji cen roĞnie wraz ze spadkiem elastycznoĞci popytu na produkcjĊ.

Wpáyw elastycznoĞci podaĪy nakáadów materiaáowych na stopieĔ transmisji cen okazaá siĊ natomiast ponownie niejednoznaczny.

MoĪna zatem stwierdziü, Īe przeprowadzono wiele analiz mających na celu wyjaĞnienie przyczyn asymetrycznej transmisji cen, odwoáując siĊ do konkurencji niedoskonaáej. Pomimo duĪej liczby moĪliwych powiązaĔ miĊdzy siáą rynkową a asymetrią w transmisji cen, w literaturze znaleĨü moĪna tylko nieliczne przykáa- dy analiz empirycznych. Gáównym problemem okazuje siĊ wybór odpowiedniego przybliĪenia dla siáy rynkowej. NajczĊĞciej wybór pada na miary koncentracji.

Szczególne zainteresowanie w poszukiwaniu fundamentalnych przyczyn zróĪni- cowania reakcji cenowych w sektorze rolno-ĪywnoĞciowym, mogącej prowadziü do niekonkurencyjnych zachowaĔ przedsiĊbiorstw skupujących i przetwarzają- cych towary rolne, a w konsekwencji do wykorzystywania siáy rynkowej wobec producentów rolnych, budzi poziom koncentracji.

Jednak wyniki róĪnych badaĔ prowadzonych w tym zakresie nie dają jed- noznacznych podstaw do uznania tej przyczyny za kluczową. Dla przykáadu wy- niki analizy opartej na modelu Gardnera, rozwiniĊtym o elementy umoĪliwiające testowanie hipotez o niekonkurencyjnych zachowaniach przedsiĊbiorstw, którą objĊto róĪne grupy towarów i produktów w amerykaĔskim sektorze rolno- ĪywnoĞciowym (woáowinĊ, wieprzowinĊ, miĊso drobiowe, jaja, mleko, przetwo- rzone owoce i warzywa oraz ĞwieĪe owoce i warzywa), nie wskazują w ewident- ny sposób, Īe sektor ten nie jest doskonale konkurencyjny [Holloway 1991].

W wielu badaniach podkreĞla siĊ, Īe miary koncentracji nie są doskonale skore- lowane z wywieraną siáą rynkową [np. Kufel i Hamulczuk 2015, Bradburd i Over 1982]. Neumark i Sharpe [1992] pokazali, Īe koncentracja przyczynia siĊ do wiĊkszej asymetrii, podczas gdy Peltzman [2000], Īe prowadzi ona do mniejszej asymetrii, chociaĪ asymetria roĞnie wraz ze zmniejszeniem liczby firm na rynku.

Na uwagĊ zasáugują równieĪ rezultaty badaĔ prowadzonych systematycz-

nie w sektorze produkcji i przetwórstwa woáowiny w USA, które trudno trakto-

waü jako bezsporne dowody empiryczne na to, Īe rosnąca koncentracja w sekto-

rze przetwórstwa ĪywnoĞci prowadzi automatycznie do obniĪenia cen uzyski-

wanych przez producentów rolnych. Wynika z nich natomiast, Īe przyczyną ma-

lejącego udziaáu producentów rolnych w cenie koĔcowego produktu są gáównie

koszty dodatkowych usáug przetwórczych i wprowadzania nowych produktów

[Mathews i in. 1999]. Stwierdzono równieĪ, Īe zmiany strukturalne i rosnąca

koncentracja w amerykaĔskim sektorze przetwórstwa woáowiny nie wywierają

w ujĊciu zagregowanym liczącego siĊ wpáywu na powiązanie cen bydáa miĊsne-

go i cen hurtowych póátusz i wyrĊbów woáowych [Ward i Stevens 2000]. MoĪna

to przypisaü wysokiej efektywnoĞci rynków woáowiny i nieomal natychmiasto-

wym dostosowaniom cenowym do zmieniających siĊ warunków rynkowych

[Weaver i Natcher 2000]. NajwiĊksze róĪnice cenowe pojawiają siĊ natomiast miĊdzy ostatnimi ogniwami áaĔcucha marketingowego, a mianowicie dostawcami hurtowymi produktów koĔcowych i ich detalistami [Ward i Stevens 2000].

W praktyce trudno teĪ wskazaü konkretną granicĊ tej koncentracji, po przekroczeniu której nastĊpuje wykorzystywanie siáy rynkowej. Na podstawie badaĔ dotyczących marĪ, siáy rynkowej oraz niepewnoĞci cen w sektorze pro- dukcji i przetwórstwa wieprzowiny stwierdzono, Īe rozstĊpy miĊdzy cenami skupu Īywca a cenami hurtowymi wieprzowiny w USA byáy bardziej zgodne z konkurencyjnym funkcjonowaniem rynków, pomimo postĊpującej koncentra- cji sektora. Wykazano równieĪ, Īe pomijanie czynnika ryzyka cenowego moĪe prowadziü do báĊdnej oceny konkurencyjnoĞci zachowaĔ na rynku produktu przetworzonego [Schroeter i Azzam 1991]. Z kolei z badaĔ dotyczących pozio- mych i pionowych wiĊzi cenowych w sektorze przetwórstwa mąki pszennej w USA wynika, Īe dáugookresowa zaleĪnoĞü miĊdzy cenami pszenicy i mąki pozostawaáa nie tylko bardzo silna i trwaáa, ale ulegaáa wrĊcz wzmocnieniu wraz ze wzrostem koncentracji sektora [Brester i Goodwin 1993].

Drugą najczĊĞciej wskazywaną przyczyną asymetrycznej transmisji cen są koszty dostosowaĔ i koszty menu. Koszty dostosowaĔ ponoszone są, gdy przedsiĊbiorca decyduje siĊ na zmianĊ wielkoĞci produkcji lub ceny produktu finalnego, przy czym w tym drugim przypadku za Barro [1972] zwane są one kosztami menu. Dostosowanie jest asymetryczne, jeĞli koszty okazują siĊ asy- metryczne w stosunku do wzrostów bądĨ spadków wielkoĞci lub cen.

Bailey i Brorsen [1989] pokazali, Īe procesy pakowania, w przeciwieĔ- stwie do utrzymania stada, cechują znaczne koszty staáe, w efekcie czego w krótkim okresie marĪe mogą byü zredukowane w celu utrzymania ciągáoĞci operacyjnej fabryki. Na skutek konkurencji miĊdzy róĪnymi moĪliwoĞciami pa- kowania ceny rolne rosną szybciej i maleją wolniej (ujemna asymetria). Z kolei Peltzman [2000] wskazaá na dodatnią asymetriĊ, którą uzasadniaá tym, Īe áatwiej jest zrezygnowaü z nakáadów w przypadku ograniczenia produkcji, niĪ zatrudniü nowe nakáady w celu jej zwiĊkszenia, co wiąĪe siĊ z poniesieniem kosztów po- szukiwaĔ i premii cenowej, które zwiĊkszają koszty dostosowaĔ.

Ward [1982] zwróciá uwagĊ, Īe detaliczni sprzedawcy dóbr áatwo psują- cych siĊ mogą powstrzymywaü siĊ przed podniesieniem cen, bojąc siĊ obniĪenia sprzedaĪy czy tego, Īe towar ulegnie zepsuciu, co skutkuje ujemną asymetrią.

Z kolei zdaniem Heiena [1980] zmiana cen jest wiĊkszym problemem dla dóbr

o dáugiem terminie waĪnoĞci ze wzglĊdu na to, Īe w ich przypadku koszty

zmiany cen są wyĪsze i ponoszone są straty wizerunkowe. Zmianie ceny

nominalnej towarzyszą bowiem koszty związane z drukiem nowych etykiet

i katalogów oraz koszty poinformowania partnerów handlowych.

Ball i Mankiw [1994] rozwinĊli model, w którym do asymetrii w transmi- sji cen przyczyniają siĊ koszty zmiany menu i inflacja. W modelu tym dodatni szok w cenie nominalnej nakáadu prowadziá raczej do dostosowaĔ ceny produk- tu niĪ do ujemnego szoku cenowego, poniewaĪ niektóre wymuszane przez obni- Īenie cen nakáadów dostosowania ze wzglĊdu na obecnoĞci inflacji dokonywane są automatycznie. TakĪe Kuran [1983] pokazaá, w jaki sposób oczekiwania in- flacyjne monopolisty powodują asymetriĊ. Dowodów empirycznych związku kosztów menu z asymetrią dostarczyli Buckle i Carlson [2000], czego nie udaáo siĊ Peltzmanowi [2000]. Pokazaá on jednak, Īe wiĊksza asymetria ma miejsce w bardziej sfragmentowanych áaĔcuchach, w których moĪna siĊ spodziewaü wyĪszych kosztów menu.

Okazuje siĊ zatem, Īe próby wyjaĞnienia asymetrii cen wpáywem siáy rynkowej, jak i kosztów dostosowaĔ mogą dawaü przeciwstawne wyniki. Pod- czas gdy oba zjawiska mogą przyczyniaü siĊ do asymetrii w szybkoĞci transmi- sji cen, tylko siáa rynkowa moĪe implikowaü dáugotrwaáą asymetriĊ w sile do- stosowaĔ po ujemnych lub dodatnich szokach w cenach nakáadów. Ponadto, jak dowodzili Bailey i Brorsen [1989], koszty dostosowaĔ nie róĪnią siĊ w zaleĪno- Ğci od lokalizacji, w związku z czym asymetryczna pozioma transmisja cen nie jest implikowana przez koszty dostosowaĔ.

Na interwencjĊ rządową jako przyczynĊ asymetrycznoĞci w transmisji cen wskazali Kinnucan i Forker [1987]. Pokazali oni, Īe wsparcie sektora rolnego w postaci ceny minimalnej prowadzi do asymetrycznych dostosowaĔ cenowych, jeĞli w jego efekcie hurtownicy lub detaliĞci zaczynają wierzyü, Īe obniĪenie cen rolnych jest tylko chwilowe, gdyĪ zazwyczaj pociąga za sobą interwencjĊ, podczas gdy wzrost cen rolnych jest z wiĊkszym prawdopodobieĔstwem trwaáy.

O asymetrycznej informacji jako przyczynie asymetrycznych dostosowaĔ cenowych pisali natomiast Bailey i Brorsen [1989]. Asymetria informacji miĊdzy konkurującymi ze sobą firmami jest efektem tego, Īe duĪe firmy, gromadząc in- formacje, czerpią korzyĞci ze swojego rozmiaru. Innym wyjaĞnieniem mogą byü zaburzenia w procesie raportowania cen – ich spadki ogáaszane są szybciej niĪ wzrosty. WĞród pozostaáych przyczyn wymienia siĊ koszty poszukiwaĔ [np. Miller i Hayenga 2001]. OtóĪ klienci, pomimo iĪ ich wybór odnoĞnie konkurujących ze sobą detalistów jest ograniczony, mogą nie byü w stanie znaleĨü odpowiedniej in- formacji rynkowej, co pozwala detalistom na wywieranie siáy rynkowej.

Do asymetrii w transmisji cen prowadziü moĪe takĪe zarządzanie zapasami.

Balke i in. [1998] wskazali konkretnie na zasadĊ FIFO (ang. first in first out).

W modelu Blindera [1982] restrykcja mówiąca o nieujemnych zapasach impli-

kowaáa dodatnią asymetriĊ. Reagan i Weitzman [1982] dowodzili z kolei, Īe

w okresie niskiego popytu bardziej prawdopodobne są ograniczenia w produkcji

i wzrost zapasów niĪ spadek cen produktu finalnego, podczas gdy w okresie ro- snącego popytu ceny takĪe rosną. W poáączeniu z asymetrycznymi kosztami ni- skich i wysokich zapasów moĪe to prowadziü do dodatniej asymetrii.

Meyer i Cramon-Taubadel [2004] podkreĞlają, Īe lista potencjalnych wy- jaĞnieĔ asymetrycznej transmisji cen jest szeroka i nadal otwarta. Niestety wiĊk- szoĞü przyczyn pozostaje natury ogólnej i tylko nieliczne wykorzystywane są w testach empirycznych sáuĪących wskazaniu skutków kaĪdej z nich. Nawet stwierdziwszy, Īe firma dysponuje siáą rynkową, a jej zachowanie moĪe wywo- áywaü asymetriĊ, nie wiadomo wáaĞciwie, czy optymalne jej wykorzystanie po- winno prowadziü do dodatniej czy ujemnej asymetrii w sile, czy szybkoĞci zmian cen. Przeszkodą jest takĪe wieloĞü pojawiających siĊ w literaturze testów empirycznych dotyczących asymetrii cen. Ich gáówną wadą jest to, Īe z reguáy nie pozwalają one na dokonanie wyboru spoĞród wielu konkurencyjnych wyja- ĞnieĔ dotyczących przyczyn asymetrii.

PoniewaĪ z dosyü bogatym dorobkiem nurtu teoretycznego badania przy- czyn asymetrii w transmisji cen kontrastuje niedosyt szeroko zakrojonych badaĔ empirycznych, warto wspomnieü badanie Bakucsa i in. [2013], w którym, wyko- rzystując wyniki dotychczasowych badaĔ dotyczących wystĊpowania asymetrii w transmisji cen, autorzy dokonali metaanalizy jej przyczyn. Okazaáo siĊ, Īe asy- metria w transmisji cen od sektora rolnego do detalu jest bardziej prawdopodobna w branĪach i krajach cechujących siĊ bardziej rozdrobnioną strukturą rolnictwa, wyĪszym poziomem wsparcia rządowego i bardziej restrykcyjnymi regulacjami odnoĞnie do kontroli cen w ogniwie detalicznym. Ponadto bardziej restrykcyjne regulacje kwestii barier wejĞcia do ogniwa detalu, duĪe znaczenie danej branĪy i silny przemysá przetwórczy sprzyjają symetrycznej transmisji cen. Autorzy wskazali takĪe, Īe fakt, iĪ asymetria w transmisji cen zostaáa stwierdzona tylko w niektórych krajach i sektorach, Ğwiadczy o tym, Īe jest ona zaleĪna od lokalnych uwarunkowaĔ. PodkreĞlili oni jednak, Īe mechanizm oddziaáywania warunków lokalnych na charakter zmian cen wciąĪ pozostaje nieznany.

RóĪne czynniki wpáywające na proces transmisji cen zostaáy ustruktury-

zowane w modelu przesuniĊcia równowagi (ang. equilibrium displacement

approach, EDM) zaproponowanym przez Gardnera [1975]. W ramach równo-

wagi cząstkowej uwzglĊdnia siĊ w nim liniowe przybliĪenie zmian cen oraz

wielkoĞci nakáadów i produktów w efekcie pojawienia siĊ nowej technologii lub

zmiany warunków pogodowych. Początkowa równowaga definiowana jest przez

ceny i wielkoĞci produkcji w ramach związków popytowo-podaĪowych. Zmiana

egzogeniczna w systemie dotyczy popytu lub podaĪy w równowadze początko-

wej. Zazwyczaj uwzglĊdnia siĊ jeden rynek produktu finalnego i dwa rynki na-

káadów. Ostatecznie otrzymywanych jest szeĞü warunków dotyczących: podaĪy

produkcji, popytu na produkcjĊ, podaĪy pierwszego nakáadu, popytu na pierw- szy nakáad, podaĪy drugiego nakáadu, popytu na drugi nakáad, przy czym w róĪ- nych opracowaniach przyjmują one róĪne postacie matematyczne.

Jako pierwszy po podejĞcie to siĊgnąá Brandow [1962]. Przy staáych wiel- koĞciach pozostaáych nakáadów popyt na nakáad jest elastyczny, elastycznoĞü wynosi 1, lub jest nieelastyczny; gdy popyt na produkt finalny jest odpowiednio elastyczny, elastycznoĞü wynosi 1, lub nieelastyczny. JeĞli oba nakáady posiada- ją tą samą elastycznoĞü podaĪy ݇, elastycznoĞü podaĪy produktu finalnego rów- nieĪ wynosi ݇. JeĞli zaangaĪowane wielkoĞci nakáadów są staáe, takie są równieĪ wielkoĞci produkcji.

Gardner [1975] zaproponowaá bardziej ogólną formĊ funkcyjną, nieogra- niczoną do okreĞlonego przypadku. Obiektem jego zainteresowania byá rozstĊp cenowy miĊdzy ceną producenta rolnego a detalisty mierzony jako stosunek obu cen, jako udziaá producenta rolnego w dolarze wydanym na ĪywnoĞü i jako mar- Īa marketingowa wyraĪona w procentach. ZmianĊ stosunku ceny producenta rolnego do ceny detalisty na skutek przesuwających równowagĊ szoków doty- czących popytu na ĪywnoĞü, podaĪy produktu rolnego i podaĪy nakáadu marke- tingowego analizowaá w ramach systemu 6 warunków, w róĪnych uwarunkowa- niach gospodarczych.

Wysunąá on wniosek, Īe nie ma Īadnej prostej reguáy nakáadania marĪ, jak na przykáad staáa marĪa procentowa, staáa wartoĞü absolutna marĪy, czy teĪ poáączenie tych reguá, poniewaĪ zmiany ceny producenta rolnego i detalisty są róĪne w zaleĪnoĞci od tego, czy szok wywoáany jest zmianą w popycie detalisty, podaĪy producenta rolnego czy nakáadów materiaáowych. Wydarzenia powodu- jące wzrost (spadek) popytu na ĪywnoĞü implikują spadek stosunku ceny detali- sty do ceny producenta rolnego i procentowej marĪy marketingowej, jeĞli ela- stycznoĞü podaĪy nakáadów marketingowych jest wiĊksza (mniejsza) od tejĪe elastycznoĞci produktów rolnych. Wydarzenia powodujące wzrost (spadek) po- daĪy produktów rolnych implikują natomiast wzrost (spadek) stosunku ceny de- talisty do ceny producenta rolnego. Wpáyw zmiany w podaĪy nakáadu marketin- gowego na stosunek ceny detalisty do ceny producenta rolnego szacowano w obecnoĞci zmiany ceny nakáadu marketingowego, róĪnych elastycznoĞci sub- stytucji miĊdzy nakáadami i róĪnych elastycznoĞci podaĪy nakáadu rolnego i marketingowego.

Efektywne ograniczenie ceny detalicznej ĪywnoĞci zmniejsza cenĊ pro-

duktów rolnych (jeĞli podaĪ produktów rolnych nie jest doskonale elastycz-

na), w efekcie czego stosunek ceny detalisty do ceny producenta rolnego ro-

Ğnie (maleje), jeĞli elastycznoĞü podaĪy produktów rolnych jest mniejsza

(wiĊksza) niĪ nakáadów marketingowych. Z kolei wspieranie ceny produktów

rolnych ponad nieograniczony poziom równowagi rynkowej zmniejsza stosu- nek ceny detalisty do ceny producenta rolnego. Tym samym Gardner [1975]

zauwaĪyá, Īe niekompletna transmisja sygnaáów cenowych z ogniwa produ- centa rolnego do ogniwa detalisty moĪe byü wynikiem interwencji rządowej w celu wsparcia cen producenta.

Okazaáo siĊ takĪe, Īe zachowanie procentowego rozstĊpu cenowego jest róĪne od zachowania udziaáu producenta rolnego w 1 dolarze wydanym na Īyw- noĞü, jeĞli tylko elastycznoĞü substytucji miĊdzy nakáadami nie wynosi zero.

JeĞli elastycznoĞü wynosi 1, udziaá producenta rolnego jest staáy. JeĞli jest wiĊk- sza (mniejsza) od 1, wzrostowi (spadkowi) marĪy marketingowej bĊdzie towa- rzyszyü wzrost udziaáu producenta rolnego w dolarze ĪywnoĞciowym. Elastycz- noĞü substytucji miĊdzy nakáadem rolnym a marketingowym w produkcji deta- licznej ĪywnoĞci moĪe byü przy tym szacowana poprzez podzielenie obserwo- wanych zmian w udziale producenta rolnego w dolarze ĪywnoĞciowym przez obserwowane zmiany w stosunku cen rolnych do cen detalicznych.

Dalsze badania umoĪliwiáy rozszerzenie modelu Gardnera [1975] o nowe zaáoĪenia. Heien [1980] zaáoĪyá, Īe podaĪ i popyt nie znajdują siĊ w ciągáej równowadze, co determinuje zmiany cen na rynkach aukcyjnych. System for- mowania siĊ ceny w áaĔcuchu marketingowym poruszany jest w ramach cyklu nastĊpujących po sobie okresów czasu, dziĊki czemu rozwiązując model do- puszcza siĊ pojawienie zbieĪnego wzrostu oraz táumionych i wybuchowych cy- kli. Co wiĊcej, oprócz ogniw producenta rolnego i detalisty w modelu tym po- jawia siĊ etap hurtu. Zmiana w kosztach przekazywana jest poprzez reguáĊ wy- ceny marĪ, zgodnie z którą firma optymalizuje swoje zachowanie, a mianowicie koszty kraĔcowe równe są cenie wyraĪonej jako suma cen nakáadów pomnoĪo- nych przez wspóáczynnik egzogeniczny w sytuacji statycznej (reprezentuje fi- zyczne jednostki nakáadów potrzebne do wyprodukowania jednej jednostki pro- duktu) i wspóáczynnik endogeniczny w sytuacji dynamicznej (reprezentuje zmiany w podstawowych determinantach cen nakáadów).

Kolejne rozwiniĊcie autorstwa Wohlgenanta [1989] dotyczyáo teorii popytu pochodnego. Nad elastycznoĞciami pochodnego popytu pracowaá juĪ Brandow [1962], natomiast Gardner [1975] badaá wartoĞci absolutne elastycznoĞci cen rol- nych i detalicznych w zaleĪnoĞci od elastycznoĞci substytucji miĊdzy nakáadami.

Wohlgenant [1989] udowodniá natomiast, Īe absolutne wartoĞci elastycznoĞci po- pytu na nakáady rolne są znacznie wyĪsze (w wartoĞci absolutnej), niĪ w przypad- ku przyjĊcia zaáoĪenia o staáych proporcjach nakáadów rolnych i marketingowych.

McCorriston i in. [1989] do modelu EDM wáączyli zmienne Ğwiadczące o strukturze rynkowej, wskazując, Īe siáa rynkowa zmniejsza transmisjĊ cen.

W szczególnoĞci zmienna przybliĪającą konkurencjĊ niedoskonaáą związana byáa

z warunkiem maksymalizacji zysku i byá to stosunek kraĔcowego wzrostu iloĞci produkowanej w gaáĊzi do kraĔcowego wzrostu iloĞci produkowanej przez poje- dynczą firmĊ. Tym samym zmienna ta uwzglĊdniaáa reakcjĊ rywali na kraĔcowy wzrost w produkcji pojedynczej firmy.

O ile McCorriston i in. [1989] wartoĞü zmiennej Ğwiadczącej o konkurencji niedoskonaáej próbowali przybliĪyü egzogenicznie, testując róĪne jej wartoĞci, Hol- loway [1991] modelowaá ją endogeniczne. W celu stworzenia ram koncepcyjnych analizy konkurencji niedoskonaáej i analitycznej oceny skutków zachowania niekon- kurencyjnego chciaá on sprawdziü, czy model Gardnera [1975] moĪe byü rozszerzo- ny o uwzglĊdnienie zachowania niekonkurencyjnego w marketingu produktów Īyw- noĞciowych. Determinant postĊpowania firm poszukiwaá on z wykorzystaniem do- myĞlnych elastycznoĞci, na które wpáywa reakcja popytu na produkty firmy i roz- miar kosztów staáych, jakie one ponoszą, wchodząc na rynek. Okazaáo siĊ, Īe te dwie zmienne mogą generowaü równowagĊ doskonale konkurencyjną lub równowagĊ, która moĪe odchylaü siĊ od tej otrzymywanej w konkurencji doskonaáej. Tym sa- mym dynamika postĊpowania firm w przemyĞle spoĪywczym okazaáa siĊ byü waĪną zmienną objaĞniającą zmiany cen w ogniwach producenta rolnego i detalisty.

Idąc dalej, Schroeter i Azzam [1990] opracowali koncepcyjne i empirycz- ne ramy analizy marĪ marketingowych w niekonkurencyjnym przemyĞle spo- Īywczym w obliczu niepewnoĞci ceny produktu. Pokazali oni, Īe szacując mar- Īe marketingowe, naleĪy braü pod uwagĊ moĪliwoĞü wystąpienia niekonkuren- cyjnego zachowania, a niepewnoĞü ceny produktu jest waĪną determinantą marĪ marketingowych. McCorristonowi i in. [2001] udaáo siĊ natomiast wykazaü, Īe bez wzglĊdu na to, czy w przemyĞle panuje konkurencja doskonaáa czy niedo- skonaáa, stopieĔ transmisji cen jest wiĊkszy w gaáĊziach o rosnących przycho- dach skali w porównaniu z rynkami charakteryzowanymi przez staáe przychody skali. Co wiĊcej, udowodnili oni, Īe przychody skali mogą wzmacniaü lub re- kompensowaü wpáyw siáy rynkowej.

1.4 Podsumowanie

Ceny w jednym ogniwie áaĔcucha czĊsto nie reagują w równym stopniu na wzrosty i spadki cen w innym ogniwie. W literaturze wymienia siĊ dwie gáówne przyczyny asymetrycznej transmisji cen: niedostateczną konkurencyj- noĞü rynków i związane z tym wykorzystywanie siáy rynkowej przez firmy prze- twórcze i handlowe oraz wystĊpowanie kosztów dostosowania, które powstają, gdy firma zmienia wielkoĞü produkcji lub ceny produktów.

ChociaĪ wystĊpowanie asymetrycznej transmisji cen na rynkach produktów

rolnych i ĪywnoĞciowych zostaáo potwierdzone w wielu badaniach empirycznych,

to jednak próby wyjaĞnienia tego zjawiska są bardziej oparte na intuicji niĪ na teorii [Aguiar i Santana 2002]. RóĪne czynniki wpáywające na proces transmisji cen zo- staáy ustrukturyzowane w modelu przesuniĊcia równowagi (EDM) zaproponowa- nym przez Gardnera [1975]. W szczególnoĞci McCorriston i in. [2001] wáączyli do niego zmienne Ğwiadczące o strukturze rynkowej, wskazując, Īe siáa rynkowa zmniejsza stopieĔ transmisji sygnaáów cenowych z ogniwa producenta rolnego do ogniwa przetwórcy.

Wyniki niektórych badaĔ empirycznych wskazują jednak, Īe nie zawsze re- latywnie maáo konkurencyjne struktury rynkowe muszą byü gáówną przyczyną asymetrii cen [Bettendorf i Verboven 2000]. Asymetryczną transmisjĊ mogą po- wodowaü takĪe:

 wáaĞciwoĞci produktu – jeĞli produkt jest áatwo psujący siĊ, to poĞrednicy mają mniejsze moĪliwoĞci do wzmacniania wzrostu cen z obawy przed zmniejszeniem sprzedaĪy;

 koncentracja rynku – handlowcy dziaáający na skoncentrowanych rynkach mają wiĊksze moĪliwoĞci do powiĊkszania swoich dochodów przez na- tychmiastową transmisjĊ wzrostów cen oraz unikanie lub opóĨnianie transmisji redukcji cen;

 oczekiwania cenowe – áatwiej jest transmitowaü wzrosty cen, jeĞli konsu- menci oczekują ich wzrostu;

 polityka rządu – kontrola cen moĪe ograniczaü transmisjĊ wzrostu cen;

 stopieĔ zorganizowania siĊ konsumentów – detalistom jest áatwiej transmi- towaü wzrosty cen, jeĞli konsumenci są sáabo zorganizowani.

Inne rzadziej przytaczane przyczyny asymetrycznej transmisji cen to inter- wencjonizm, asymetryczna informacja oraz zarządzanie zapasami [Kinnucan i Forker 1987]. Kolejnym powodem moĪe byü niechĊü sprzedawców do przece- ny produktów, szczególnie wtedy, gdy znajdą siĊ juĪ one na sklepowej póáce, bowiem moĪe siĊ to wiązaü z dodatkowymi kosztami. Praktycznie nigdy nie są podwyĪszane ceny produktów, które cechują siĊ krótkim okresem trwaáoĞci, gdyĪ ich obrót musi nastąpiü stosunkowo szybko [Ward 1982].

NaleĪy przyznaü, Īe przyczyny opóĨnieĔ oraz zróĪnicowania siáy reakcji

cen produktów ĪywnoĞciowych na zmiany cen towarów rolnych nie są jeszcze

w peáni rozumiane. Z pewnoĞcią nie uáatwiają tego stosowane procedury gro-

madzenia i przetwarzania informacji o cenach, mające na celu ukazanie staty-

stycznego obrazu ksztaátowania siĊ cen. Z tego wzglĊdu moĪna przypuszczaü, Īe

badanie zachowaĔ cenowych przedsiĊbiorstw sektora rolno-spoĪywczego stwa-

rza szanse na peániejsze wyjaĞnienie przyczyn asymetrii transmisji cen w áaĔcu-

chach marketingowych produktów ĪywnoĞciowych.