ISBN 978-83-7658-077-7

Autorka publikacji jest pracownikiem naukowym

Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowego Instytutu Badawczego

Pracę zrealizowano w ramach tematu Polskie gospodarstwa rolnicze w pierwszych la- tach członkostwa w zadaniu Sytuacja ekonomiczna i aktywność gospodarcza różnych grup polskich gospodarstw rolniczych oraz Miejsce polskiego rolnictwa na globalnym rynku żywnościowym w zadaniu Rolnictwo społecznie zrównoważone.

Celem opracowania jest wskazanie istoty działania polskiego programu rolnośrodowiskowe- go w latach 2007-2013 oraz wskazanie zmian w programie w odniesieniu do lat 2004-2006.

Ponadto dokonano analizy wpływu realizacji programu rolnośrodowiskowego na polskie gospodarstwa rolne. Scharakteryzowane zostały one zarówno z punktu widzenia zrównowa- żonego użytkowania terenów wiejskich jak i kondycji ekonomicznej.

Korekta

Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek Ślipski Projekt okładki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-077-7

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy

00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444

faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

SPIS TRECI

Wprowadzenie 7

1. Krajowy program rolnorodowiskowy 8

1.1. Opis programu rolnorodowiskowego i zasad jego realizacji 8 1.2. Pakiety programu rolnorodowiskowego 12 1.3. Patnoci, modulacja, koszty transakcyjne 15 1.4. Implikacje wynikajce z wdroenia programu rolnorodowi-

skowego 20 1.5. Zmiany w Krajowym Programie Rolnorodowiskowym

2007-2013 w odniesieniu do programu z lat 2004-2006 21 2. Analiza gospodarstw realizujcych program rolnorodowiskowy

na tle gospodarstw pozostaych 25

2.1. Materia poddany analizie 25

2.2. Metoda analizy 26

2.3. Czynniki produkcji 29

2.4. Uytkowanie gruntów 33

2.5. Pogowie zwierzt 36

2.6. Koszty na gospodarstwo 38

2.7. Sytuacja ekonomiczna gospodarstw 39

2.8. Warto produkcji z gospodarstwa 46

2.9. Zdolno gospodarstw do samofinansowania 48

2.10. Ocena efektywnoci gospodarstw 50

3. Wnioski 53

Literatura 61

Aneks tabelaryczny 63

Wprowadzenie

Kraje Unii Europejskiej dostrzegy negatywny wpyw intensyfikacji i specja- lizacji rolnictwa oraz poniechania produkcji rolniczej na rodowisko.

Podjto rozwizanie tej kwestii w sposób prawny w poczeniu z subwencjo- nowaniem producentów rolnych, którzy bior udzia w programie rolnorodowi- skowym. W efekcie za wykonanie okrelonych czynnoci na rzecz ochrony ro- dowiska otrzymuj oni odpowiednie rekompensaty finansowe.

Programy rolnorodowiskowe s wdraane od 1993 roku przez regionalne lub centralne wadze w poszczególnych krajach czonkowskich UE na mocy rozporzdze , które okrelaj ramy programów rolnorodowiskowych; czyli ce- le programów, warunki uczestnictwa i realizacji, uczestników, zasady kalkulacji patnoci i maksymaln wysoko stawek, monitoring i oceny oraz przepisy ad- ministracyjne.

Program rolnorodowiskowy realizowany w krajach Europy Zachodniej (kra- je „Starej” 15-tki) by skierowany na ekstensyfikacj rolnictwa z elementami odogowania gruntów ornych w celu zatrzymania i odnowy próchnicy w glebie, zapobieenia erozji gleb, ochrony wód, przywrócenia rónorodnoci biologicz- nej i renaturyzacji siedlisk wodno-botnych czy te rekonstrukcj korytarzy eko- logicznych istotnych dla przemieszczania si dzikich zwierzt. Ponadto mia na celu promocj zrównowaonego gospodarowania na obszarach wiejskich oraz promocj systemów produkcji rolnej przyjaznych rodowisku, takich jak system ekologiczny czy integrowany. W tych krajach naleao stworzy warunki na ob- szarach wiejskich sprzyjajce odtworzeniu biorónorodnoci i uksztatowaniu rónorodnego krajobrazu. Jednoczenie mia na celu ochron dziedzictwa naro- dowego, jakim jest rónorodno biologiczna czy te krajobrazowa.

Polski program rolnorodowiskowy by skierowany nie na ekstensyfikacj

produkcji rolnej – tak jak kraje UE „Starej” 15-tki, – lecz na utrzymanie istnie- jcej, najwikszej w Europie rónorodnoci biologicznej obszarów wiejskich.

Taka sytuacja ma i miaa miejsce z uwagi na ekstensywne metody produkcji sto- sowane przez wikszo indywidualnych gospodarstw rolnych, które warunkuj

zachowanie wielu gatunków i specyficznych siedlisk. Stay si one unikalne lub wrcz przestay istnie w krajach o intensywnym systemie produkcji rolnej. Po- twierdzeniem tego jest fakt niskiego nawoenia mineralnego (poniej 100 kg NPK/ha w roku 2000/2001) oraz uycia niewielkiej iloci chemicznych rodków ochrony rolin (0,56 kg substancji czynnej na 1 ha gruntów ornych i sadów).

Polska jest krajem o strategicznym znaczeniu w Europie zachowania globalnej populacji ptaków charakterystycznych dla obszarów rolnych takich, jak bocian, ortolan, skowronek, kuropatwa, poklskwa (monitoring prowadzony przez

OTOP). Zrónicowana rzeba terenu, rónorodno warunków glebowych i klimatycznych sprawia, e Polska odznacza si duym zrónicowaniem sie- dlisk i krajobrazów naturalnych.

Na obszarze Polski wystpuje okoo 365 typów zespoów rolinnych a poo- wa z nich jest zwizana z terenami wiejskimi uytkowanymi rolniczo. Ponadto w Polsce wystpuje okoo 45 typów zbiorowisk rolinnych uytkowanych jako

ki i pastwiska. Naturalny i pónaturalny charakter zachoway siedliska botne i torfowiskowe, ekstensywne ki i pastwiska zlokalizowane w dolinach rzek, zakrzewienia ródpolne, murawy górskie i kserotermiczne z wieloma gatunkami endemicznymi. Rónorodno siedlisk obszarów rolniczych sprzyja wystpo- waniu okoo 100 gatunków ptaków. Wiele z nich jest zagroonych wyginiciem w skali Europy i wiata (wodniczka, derkacz). Na terenie kraju wydzielono 138 ostoi ptaków o znaczeniu krajowym i europejskim.

W wyniku ekstensywnej gospodarki rolnej zachoway si dotychczas miej- scowe odmiany rolin uprawnych oraz lokalne rasy zwierzt gospodarskich.

Tak, wic polski program rolnorodowiskowy mia i ma na celu utrzymanie ekstensywnego uytkowania rolniczego obszarów wiejskich, zahamowanie in- tensyfikacji produkcji rolnej, promocj zrównowaonych systemów produkcji rolnej. Takie dziaania miay zachowa biorónorodno oraz zrónicowan

struktur krajobrazu.

Celem niniejszego opracowania jest po pierwsze wskazanie istoty dziaania pol- skiego programu rolnorodowiskowego i wskazanie zmian w okresie programowania rozwoju obszarów wiejskich w latach 2007-2013 w odniesieniu do okresu programo- wania 2004-2006. Te kwestie bd poruszone w pierwszych rozdziaach opracowania.

Nastpn kwesti do rozstrzygnicia – przedstawion w ko cowych rozdziaach opracowania – jest analiza wpywu realizacji programu rolnorodowiskowego na polskie gospodarstwa rolne. Dotychczas, bowiem nie podjto analizy tego zagad- nienia a jest ono interesujce zarówno z punktu widzenia zrównowaonego uyt- kowania terenów wiejskich jak i kondycji ekonomicznej gospodarstw.

1. Krajowy program rolnorodowiskowy 1.1. Opis Programu Rolnorodowiskowego i zasad jego realizacji

Celem programu rolnorodowiskowego opracowanego dla lat 2007-2013 jest poprawa rodowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich, a w szczególnoci:

przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk uytkowanych rolniczo oraz zachowanie rónorodnoci biologicznej na obszarach wiejskich,

promowanie zrównowaonego systemu gospodarowania, odpowiednie uytko- wanie gleb i ochrona wód, ochrona zagroonych lokalnych ras zwierzt gospo- darskich i lokalnych odmian rolin uprawnych.

W programie rolnorodowiskowym 2007-2013, zaplanowano zarówno konty- nuacj pakietów z programu rolnorodowiskowego 2004-2006 (po dokonaniu we- ryfikacji wymogów) oraz dodanie nowych. Nowy program rolnorodowiskowy obejmuje 9pakietów rolnorodowiskowych (podzielonych na 49 wariantów), tj.:

Pakiet 1. Rolnictwo zrównowaone Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne

Pakiet 3. Ekstensywne trwae uytki zielone

Pakiet 4. Ochrona zagroonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000

Pakiet 5. Ochrona zagroonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000

Pakiet 6. Zachowanie zagroonych zasobów genetycznych rolin w rolnictwie Pakiet 7. Zachowanie zagroonych zasobów genetycznych zwierzt

w rolnictwie Pakiet 8. Ochrona gleb i wód Pakiet 9. Strefy buforowe

Kady pakiet rolnorodowiskowy skada si z wariantów, które zawieraj

cile okrelone zestawy zada , np. koszenie w odpowiednim terminie, prze- strzeganie ogranicze lub zakazów w poziomie nawoenia czy odpowiednie za- gospodarowanie plonu, do których realizacji rolnik zobowizuje si przez okres 5 lat. Obok realizacji zada okrelonych w ramach poszczególnych pakietów i wariantów rolnik zobowizany jest do przestrzegania podstawowych wymaga, jako niepatnego minimum rolnorodowiskowego zastpujcego funkcjonujc

w starym programie rolnorodowiskowym – Zwyk Dobr Praktyk Rolnicz

(ZDPR). Lista podstawowych wymaga okrelona jest m.in. w planie dziaalnoci rol- norodowiskowej i instrukcji wypeniania wniosku o patno rolnorodowiskow.

Pakiety rolnorodowiskowe realizowane s przez beneficjenta zgodnie z za- pisami w planie dziaalnoci rolnorodowiskowej, opracowanym przy udziale doradcy rolnorodowiskowego. Jest to dokument równie niezbdny do otrzyma- nia patnoci jak wniosek o patno rolnorodowiskow. Obowizkowe dla be- neficjenta programu rolnorodowiskowego jest take prowadzenie rejestru dzia-

alnoci rolnorodowiskowej oraz zachowanie wystpujcych w gospodarstwie trwaych uytków zielonych oraz elementów krajobrazu rolniczego nieuytko- wanych rolniczo, tworzcych ostoje dzikiej przyrody (tzw. obiekty kompensacji ekologicznej). Ekspert przyrodniczy, ornitolog lub botanik bierze udzia w reali-

zacji wariantów pakietów przyrodniczych. Ekspert przyrodniczy jest now oso- b w programie rolnorodowiskowym, do której rolnik musi si zwróci, jeli chce realizowa pakiety 4 i 5 programu rolnorodowiskowego. Ekspert przyrod- niczy przeprowadza inwentaryzacj przyrodnicz trwaych uytków zielonych w danym gospodarstwie i na tej podstawie sporzdza dokumentacj przyrodni- cz, której wycig stanowi bdzie cz planu dziaalnoci rolnorodowisko- wej. Plan dziaalnoci rolnorodowiskowej musi by opracowany na dzie roz- poczcia zobowizania rolnorodowiskowego. Plan dostarcza rolnikowi infor- macji, co do dziaa , jakie zobowizany jest on podejmowa przez 5-letni okres realizacji programu rolnorodowiskowego. Jest te ródem informacji dla orga- nów kontrolnych ARiMR, co do wypeniania przez beneficjenta zaoe programu rolnorodowiskowego. Plan dziaalnoci rolnorodowiskowej skada si z dwóch czci: ogólnej i szczegóowej. Cz ogólna zawiera dane rolnika i doradcy rol- norodowiskowego, czas realizacji programu, wykaz pakietów i wariantów, sza- cunkow wysoko patnoci oraz charakterystyk gospodarstwa rolnego. Cz

szczegóowa dotyczy poszczególnych pakietów i wariantów oraz zawiera wymogi, które rolnik musi wypenia a take informacje niezbdne do prawidowej realiza- cji pakietów i wariantów. Niesporzdzenie planu dziaalnoci rolnorodowiskowej lub sporzdzenie go niezgodnie z wymogami wie si z koniecznoci zwrotu pobranych patnoci rolnorodowiskowych.

Rolnik uczestniczcy w programie rolnorodowiskowym musi prowadzi

take rejestr dziaalnoci rolnorodowiskowej, czyli rejestr zabiegów agrotech- nicznych, które wykonuje w swoim gospodarstwie. Rejestr zawiera musi wy- kaz wypasów zwierzt oraz dziaa agrotechnicznych, w tym zastosowania na- wozów i wykonania zabiegów przy uyciu rodków ochrony rolin, które wyko- nuje w odniesieniu do powierzchni, na której realizuje wybrany pakiet. Nato- miast, w odniesieniu do zastosowania nawozów mineralnych, rejestr prowadzi si dla caego gospodarstwa rolnego.

Patno rolnorodowiskowa przyznawana jest do: hektarów dziaek rolnych – w przypadku Pakietów 1-6 i 8; do krów, klaczy, loch lub matek owiec okrelo- nych ras – w przypadku Pakietu 7; metrów biecych stref buforowych i miedz ródpolnych – w przypadku Pakietu 9. Patno przyznawana jest do gruntów zgodnie z faktycznym stanem ich uytkowania a nie tym w ewidencji gruntów, co oznacza, e w przypadku: Pakietu 1 – patno przyznawana jest do dziaek rolnych uytkowanych jako grunty orne; Pakietu 2 – patno przyzna- wana jest do dziaek rolnych uytkowanych, jako grunty orne, TUZ lub sady w zalenoci od wariantu; Pakietu 3-5 – patno przyznawana jest do dziaek rolnych uytkowanych jako TUZ; Pakietu 6 – patno przyznawana jest do dziaek rolnych uytkowanych jako grunty orne lub sady w zalenoci od wa-

riantu; Pakietu 8 – patno przyznawana jest do dziaek rolnych uytkowanych, jako grunty orne. Na poziomie gospodarstwa mona realizowa nieograniczon

liczb pakietów i wtedy wysoko patnoci rolnorodowiskowej ustala si, jako sum kwot przysugujcych za realizacj tych pakietów. Jednake wysoko

moliwej do otrzymania patnoci limitowana jest maksymaln patnoci na jeden hektar okrelon w Rozporzdzeniu Rady 1698/2005, która wynosi:

x 900 euro/ha – w przypadku specjalnych upraw wieloletnich, x 600 euro/ha – upraw jednorocznych,

x 450 euro/ha – przy innym uytkowaniu gruntu (np. ki i pastwiska).

Na powierzchni gospodarstwa obowizuj cile okrelone zasady czenia pakietów, co oznacza, e Pakietu 2 nie mona realizowa równoczenie z Pakie- tem 1 lub Pakietem 8, a na tej samej powierzchni nie realizuje si równoczenie Pakietów 3, 4 i 5.

Jeeli gospodarstwo znajduje si na obszarze OSN czyli obszarze szczegól- nie naraonym na zanieczyszczenia zwizkami azotu i objtym programami dziaa majcymi na celu ograniczenie odpywu azotu ze róde rolniczych, naj- czciej oznacza to moe, e nie ma moliwoci realizowania tam Pakietu 1 i 8, a czasem take Pakietu 9. Zaley to od zakresu dziaa obowizujcych na da- nym OSN – wymogi pakietów rolnorodowiskowych nie mog bowiem pokry- wa si z wymogami programu dziaa .

Podstawowe wymagania s zawarte w planie dziaalnoci rolnorodowisko- wej i instrukcji do wniosku, tj.: normy w rozumieniu przepisów o patnociach do gruntów rolnych i patnoci cukrowej:

x wymogi podstawowe w zakresie zarzdzania (SMR);

x minimalne wymogi dotyczce stosowania nawozów i rodków ochrony rolin;

x inne odpowiednie wymogi obowizkowe.

Zobowizanie rolnorodowiskowe, w trakcie jego realizacji nie moe ulec zmia- nie. Jednak istniej od tej zasady pewne wyjtki, do których naley: moliwo

zwikszenia powierzchni uytków rolnych, na których to zobowizanie jest re- alizowane poprzez wczenie pod dany pakiet dodatkowej powierzchni; moli- wo zmniejszenia albo zwikszenia powierzchni uytków rolnych, na których realizowane jest zobowizanie, jeli wynika to ze zmiany miejsca uprawy rolin w ramach wariantu 6.1, 6.2 i 6.3 lub przemiennego stosowania wsiewek poplo- nowych lub midzyplonów na rónych dziakach rolnych w ramach Pakietu 8;

moliwo dodaniu nowego pakietu lub wariantu; moliwo zamiany warian- tów w ramach Pakietów 2 lub 8.

Jeeli zmiana zobowizania wynika ze zwikszenia powierzchni uytków rolnych, na których realizowane jest to zobowizanie lub dodaniu pakietu lub

wariantu do tego zobowizania i ma to miejsce w trzecim lub kolejnym roku trwania programu rolnorodowiskowego istnieje konieczno opracowania no- wego planu dziaalnoci rolnorodowiskowej na kolejne 5 lat. W pozostaych przypadkach, – czyli jeli powysze zmiany miay miejsce w drugim roku reali- zacji programu albo dotyczyy zmiany miejsca uprawy (wariant 6.1, 6.2 i 6.3) lub przemiennego stosowania wsiewek poplonowych, lub midzyplonów na ró- nych dziakach rolnych (Pakiet 8), lub zamiany wariantów (Pakiet 2 lub 8) – zmiany takie zaznacza si w planie dziaalnoci, jednak nie skutkuj one prze- dueniem czasu realizacji zobowizania rolnorodowiskowego.

1.2. Pakiety programu rolnorodowiskowego

Program rolnorodowiskowy zosta utworzony w celu ochrony rodowiska i krajobrazu dla obszarów wiejskich Polski; a w szczególnoci: przywracania wa- lorów lub utrzymania stanu cennych siedlisk uytkowanych rolniczo oraz zacho- wania rónorodnoci biologicznej na obszarach wiejskich; promowania zrówno- waonego systemu gospodarowania; odpowiedniego uytkowania gleb i ochrony wód; ochrony zagroonych lokalnych ras zwierzt gospodarskich i lokalnych od- mian rolin uprawnych.

Zosta on skonstruowany zgodnie z gównymi dyrektywami z zakresu ochro- ny rodowiska i biorónorodnoci – Dyrektyw Ptasi, Wodn i Siedliskow – oraz zgodnie z polskim prawodawstwem z zakresu ochrony przyrody i dziedzic- twa narodowego. Ponadto jednym z zada programu jest stworzenie ochrony dla polskich obszarów objtych midzynarodowym prawem ochrony przyrody obj- tych Natur 2000. Utworzenie programu miao na celu wskaza rolnikom do- datkow rol, jak speniaj na obszarach wiejskich – a mianowicie konserwato- rów przyrody i krajobrazu – czyli straników przyrody i dziedzictwa narodowe- go. Dotychczas rola rolników na obszarach wiejskich bya postrzegana jako producentów ywnoci.

Na wstpie programu zostay okrelone cele ogólne i szczegóowe, nastpnie zostay wskazane uwarunkowania dla przyszych beneficjentów programu (rol- ników) oraz zostay wymienione normy gospodarowania, które beneficjent jest obowizany spenia na terenie caego gospodarstwa rolnego.

Kolejno program skada si z 9 podstawowych pakietów, które obejmuj 41 wariantów. Kady pakiet spenia inne cele rodowiskowe. Pakiet 1 i 2 (rolnic- two zrównowaone oraz rolnictwo ekologiczne) to promocja systemów gospo- darowania w rolnictwie przyjaznych rodowiskowo. Poprzez ograniczanie sto- sowania chemicznych rodków produkcji w przypadku rolnictwa zrównowao- nego (rodki ochrony rolin oraz nawozy mineralne) oraz stosowanie metod za-

rzdzania przyjaznych rodowisku (stosowanie nawoenia zgodnie z analiz za- sobnoci gleb oraz z potrzebami pokarmowymi rolin przy jednoczesnym sto- sowaniu rodków ochrony rolin jedynie w przypadku zagroenia patogenem) chroni si wody oraz gleb przed zanieczyszczeniem oraz zostaje zatrzymana

yzno gleby. Wynikiem stosowania systemu rolnictwa ekologicznego jest nie tylko produkcja ywnoci wysokiej jakoci, bezpiecznej zdrowotnie, pozbawionej jakichkolwiek chemicznych rodków produkcji, lecz równie zachowanie warstwy

yznej próchnicy w glebie. Taki system gospodarowania zgodny z natur pozwala rolnikowi na uniezalenienie si od warunków klimatycznych, gdy warstwa próchnicy w glebie zatrzymuje w porze suchej jej naturaln wilgotno.

Pakiet 3 – zachowanie ekstensywnych trwaych uytków zielonych oraz pa- kiet 4 – ochrona zagroonych gatunków ptaków i naturalnych siedlisk nie obj- tych Natur 2000 oraz pakiet 5 – ochrona zagroonych gatunków ptaków i na- turalnych siedlisk objtych Natur 2000 – su zachowaniu biorónorodnoci oraz krajobrazu i promuj takie gospodarowanie, aby utrzyma wystpowanie rzadkich gatunków ptaków, siedlisk oraz gatunków rolin na tym terenie. Za- sady gospodarowania beneficjentów tych pakietów cile okrelaj zarzdzanie tymi gruntami.

W ramach sieci Natura 2000 obszary obejmuj 6 567 908 ha ldowej po- wierzchni kraju, co stanowi 21% powierzchni administracyjnej obszaru Polski.

Lasy na obszarach Natura 2000 stanowi 55% ich obszaru. Dotychczas Rzd Polski ustanowi w drodze rozporzdzenia 141 obszarów specjalnej ochrony ptaków (nastpne 3 obszary s w trakcie legislacji) oraz 823 propozycje spe- cjalnych obszarów ochrony siedlisk. czna powierzchnia OSO to 5 389 972 ha, co stanowi 16,71% cakowitej powierzchni kraju. Na realizacj pakietu 5 pro- gramu rolnorodowiskowego UE przeznaczya 450 mln euro na lata 2007-2013.

Europejska Sie Ekologiczna Natura 2000 jest systemem ochrony zagroo- nych skadników rónorodnoci biologicznej kontynentu europejskiego, wdra-

anym od 1992 r. w sposób spójny pod wzgldem metodycznym i organizacyj- nym na terytorium wszystkich pa stw czonkowskich Unii Europejskiej. Celem utworzenia sieci Natura 2000 jest zachowanie zarówno zagroonych wyginiciem siedlisk przyrodniczych oraz gatunków rolin i zwierzt w skali Europy, ale te ty- powych, wci jeszcze powszechnie wystpujcych siedlisk przyrodniczych, charak- terystycznych dla 9 regionów biogeograficznych (tj. alpejskiego, atlantyckiego, bo- realnego, kontynentalnego, pano skiego, makaronezyjskiego, ródziemnomorskiego, stepowego i czarnomorskiego). W Polsce wystpuj 2 regiony: kontynentalny (96%

powierzchni kraju) i alpejski (4% powierzchni kraju). Dla kadego kraju okrela si

list referencyjn siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których naley utworzy

obszary Natura 2000 w podziale na regiony biogeograficzne.

Podstaw prawn tworzenia sieci Natura 2000 jest dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków i dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony sie- dlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, które zostay transponowane do polskiego prawa, gównie do ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przy- rody. Sie Natura 2000 tworz dwa typy obszarów:

– obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), – specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO).

Podstaw wyznaczania obszarów Natura 2000 s jedynie kryteria naukowe. Dla kadego obszaru Natura 2000 opracowana jest dokumentacja, która skada si ze:

standardowego Formularza Danych (SFD), w którym s zawarte naj- waniejsze informacje o pooeniu i powierzchni obszaru, wystpujcych typach siedlisk przyrodniczych i gatunkach „naturowych”, o ich liczebno-

ci lub reprezentatywnoci w skali kraju, wartoci przyrodniczej i zagro-

eniach; wektorowej i GIS w skali 1:100 000.

SDF i mapy bd aktualizowane w miar postpu wiedzy o wystpowaniu zasobów przyrodniczych w obszarze Natura 2000 (inwentaryzacja, monitoring przyrodniczy) zgodnie z procedur okrelon przez KE.

Dyrektywa Siedliskowa nie okrela sposobów ochrony poszczególnych siedlisk i gatunków, ale nakazuje zachowanie tzw. waciwego stanu ich ochrony. W od- niesieniu do siedliska przyrodniczego oznacza to, e:

– naturalny jego zasig nie zmniejsza si,

– zachowuje ono specyficzn struktur i swoje funkcje ekologiczne, – stan zachowania typowych dla niego gatunków jest waciwy.

W odniesieniu do gatunków waciwy stan ochrony oznacza natomiast, e:

– zachowana zostaje liczebno populacji, gwarantujca jej utrzymanie si

w biocenozie przez duszy czas,

– naturalny zasig gatunku nie zmniejsza si,

– pozostaje zachowana wystarczajco dua powierzchnia siedliska gatunku.

Najwaniejszymi instrumentami realizacji celów sieci Natura 2000 s oceny od- dziaywania na rodowisko oraz plany ochrony siedlisk przyrodniczych i gatun- ków, dla których utworzono obszar Natura 2000. Dziaania ochronne winny uwzgldnia wymogi gospodarcze, spoeczne i kulturowe oraz cechy regionalne i lokalne danego obszaru Natura 2000.

Pakiet 6 oraz 7 to pakiety obejmujce ochron zasobów genowych rodzi- mych gatunków rolin oraz ochron zasobów genowych rodzimych ras zwierzt.

Zostaa utworzona lista rodzimych ras zwierzt, które traktowane s, jako swo- iste banki genów. Jednoczenie zostaa utworzona lista krajowych gatunków rolin wyznaczonych, jako tradycyjne, stare rodzime gatunki rolin. Uwarunko-

wania tych pakietów okrelaj zarówno skal posiadanych rzadkich gatunków rolin oraz liczebno matek w przypadku rodzimych ras zwierzt. Utrzymanie za- sobów genowych zarówno rodzimych gatunków rolin, jak i ras zwierzt jest istot- ne dla produkcji polskiej ywnoci gdy utrzymanie tradycyjnych gatunków rolin i ras zwierzt pozwoli dysponowa utworzonym w ten sposób „bankiem genów”, który moe by stosowany w polepszaniu jakoci polskiej ywnoci.

Pakiet 8 ochrona gleb i wód promuje taki sposób zarzdzania gruntami ornymi, aby w optymalny sposób zostaa zatrzymana warstwa próchnicy w glebie poprzez stosowanie poplonów, midzyplonów i wsiewek.

Ostatni, 9 pakiet programu to strefy buforowe. Realizacja tego pakietu to stoso- wanie miedz o rónej wielkoci pasa zieleni. Ten pakiet ma za zadanie utrzymanie oraz utworzenie korytarzy ekologicznych dla migracji dzikich gatunków zwierzt.

Tak opracowane pakiety programu zostay przeoone na patnoci rolnorodowi- skowe dla kadego wariantu z osobna przy pomocy sporzdzenia dla kadego z nich kalkulacji patnoci. Kalkulacja patnoci stanowi bilans nieuzyskanych przychodów oraz dodatkowych kosztów ponoszonych na realizacj wariantów pakietu w odnie- sieniu do korzyci uzyskanych w wyniku realizacji wariantu pakietu.

1.3. Patnoci, modulacja, koszty transakcyjne

Opracowanie patnoci zostao oparte na podstawie charakterystyki polskich gospodarstw rolnych z danych: Rachunkowoci Rolnej IERiG, zawartych w publikacjach GUS oraz wydawnictwach IERiG, charakteryzujcych przy- chody i koszty polskich gospodarstw rolnych. Dane SGM dla czterech regionów kraju day podstaw do wylicze .

Opracowanie kalkulacji patnoci poprzedzone zostao sporzdzeniem zao-

e metodologicznych oraz opracowaniem wskaników charakterystycznych dla polskich gospodarstw rolnych (rednia dla trzech kolejnych lat) takich, jak red- nia wielko gospodarstwa rolnego, rednia obsada zwierzt na jeden hektar gównej powierzchni paszowej (GPP), obsada zwierzt na 1 ha GPP w warun- kach ekstensywnych, standardowa nadwyka bezporednia (SNB) na 1 ha UR, SNB na 1 ha UR w ekstensywnych warunkach, SNB/SD oraz SNB/SD w eks- tensywnych warunkach, SNB/SD przy opasie oraz redni plon siana z trwaych uytków zielonych.

Opracowanie patnoci do kadego pakietu oraz w ramach jego wariantów – wizao si z opracowaniem konkretnej kalkulacji patnoci rolnorodowisko- wej. Owe patnoci oraz ich poziom byy przedmiotem oceny dokonanej przez midzynarodowe gremium ekspertów rolnorodowiskowych w KE w Brukseli.

Program rolnorodowiskowy, jako jeden z pierwszych w Unii Europejskiej zosta za- twierdzony przez KE w Brukseli w 2007 roku.

W zalenoci od pakietu zostaa zastosowana modulacja patnoci. Modulacja pierwsza moe by zastosowana do nastpujcych pakietów: 1 (rolnictwo zrównowa-

one), 2 (rolnictwo ekologiczne) oraz 8 (ochrona gleb i wód) i moe mie posta:

100% patnoci podstawowej – dla obszaru od 0,1 do100 ha, 50% patnoci podstawowej – dla obszaru od 100,01 do 200 ha, 10% patnoci podstawowej – dla obszaru powyej 200 ha.

Modulacja pierwsza bya zaproponowana w zwizku z tym, e program by

adresowany do maych gospodarstw oraz w zwizku z ni preferowane do patno-

ci zostay mae gospodarstwa. Dodatkowo modulacja zwizana jest z ograniczo- nym budetem dziaania programu, który jest realizowany przez okres 5 lat.

Tabela 1

Porównanie wysokoci patnoci rolnorodowiskowych w ramach poprzedniego PROW 2004-2006 w odniesieniu do aktualnego PROW na lata 2007-2013

Wysoko patnoci (pln/ha) Nr Nazwa pakietu Nr Nazwa wariantu

2004-2006 2007-2013 1. Rolnictwo zrównowaone 1. Wariant 1.1. Zrównowaony

system gospodarowania 160 360

2. Wariant 2.1. Uprawy rolnicze (z certyfikatem

zgodnoci) 600 790

3. Wariant 2.2 Uprawy

rolnicze (bez certyfikatu) 680 840 4. Wariant 2.3. Trwae uytki

zielone (z certyfikatem

zgodnoci) 260 260

5. Wariant 2.4. Trwae uytki

zielone (bez certyfikatu) 330 330 6. Wariant 2.5. Uprawy

warzywne (z certyfikatem

zgodnoci) 940 1300

7. Wariant 2.6. Uprawy

warzywne (bez certyfikatu) 980 1550 8. Wariant 2.7. Uprawy zielar-

skie (z certyfikatem zgod- noci)

- 1050 9. Wariant 2.8. Uprawy zielar-

skie (bez certyfikatu) - 1150

10. Wariant 2.9. Uprawy sadownicze + jagodowe

(z certyfikatem) 1540 1540 11. Wariant 2.10. Uprawy

sadownicze + jagodowe

(bez certyfikatu) 1800 1800 12. Wariant 2.11. Pozostae

uprawy sadownicze + jago-

dowe (z certyfikatem) - 650 2. Rolnictwo ekologiczne

13. Wariant 2.12. Pozostae uprawy sadownicze + jago-

dowe (bez certyfikatu) - 800 3. Ekstensywne trwae uytki

zielone

14. Wariant 3.1. Ekstensywna gospodarka na kach i pastwiskach

- 500

Utrzymanie k esktensywnych

Pónaturalne ki jednoko-

ne – wykaszanie rczne 1030 -

Pónaturalne ki jednokone –

wykaszanie mechaniczne 400 -

Pónaturalne ki dwukone 880 - Utrzymanie pastwisk

ekstensywnych

Pastwiska na murawach

ciepolubnych 300 -

Pastwiska nizinne Pastwiska nizinne

z wypasem tradycyjnym 400 -

Pastwiska górskie do 350-500 m n.p.m. 230 - Wysze ni 500 m. n.p.m. 560 - Wariant 4.1. Ochrona

siedlisk lgowych ptaków - 1200

Wariant 4.2. Mechowiska - 1200 Wariant 4.3. Szuwary

wielkoturzycowe - 800

Wariant 4.4 ki trzlico-

we i selernicowe - 1200

Wariant 4.5 Murawy

ciepolubne - 1200

Wariant 4.6. Pónaturalne

ki wilgotne - 800

Wariant 4.7. Pónaturalne

ki wiee - 800

Wariant 4.8. Bogate gatunkowo murawy blinicz- kowe(Nardus stricta)

- 800

Wariant 4.9. Sonorola - 1190 4. Ochrona zagroonych

gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000

15.

Wariant 4.10. Uytki przy-

rodnicze - 550

16. Wariant 5.1. Ochrona

siedlisk lgowych ptaków - 1370

17. Wariant 5.2. Mechowiska - 1390 18. Wariant 5.3. Szuwary

wielkoturzycowe - 910

19. Wariant 5.4. ki trzlico-

we i selernicowe - 1390

20. Wariant 5.5 Murawy

ciepolubne - 1380

21. Wariant 5.6. Pónaturalne

ki wilgotne - 840

22. Wariant 5.7. Pónaturalne

ki wiee - 840

23. Wariant 5.8. Bogate gatun- kowo murawy bliniczkowe

(Nardus stricta) - 870

24. Wariant 5.9. Sonorola - 1190 5. Ochrona zagroonych

gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000

25. Wariant 5.10. Uytki przy-

rodnicze - 550

26. Wariant 6.1. Produkcja towarowa lokalnych odmian

rolin uprawnych - 570

27. Wariant 6.2. Produkcja nasienna towarowa lokalnych

odmian rolin uprawnych - 800 28. Wariant 6.3.Produkcja

nasienna na zlecenie banku

genów - 4700

6. Zachowanie zagroonych zasobów genetycznych rolin w rolnictwie

29. Wariant 6.4. Sady tradycyjne - 2100 30. Wariant 7.1.Zachowanie

lokalnych ras byda 1080/szt. 1140/szt.

31. Wariant 7.2. Zachowanie

lokalnych ras koni 1300/szt. 1500/szt.

7. Zachowanie zagroonych zasobów genetycznych zwierzt w rolnictwie

32. Wariant 7.3. Zachowanie

lokalnych ras owiec 310/szt. 320/szt.

33. Wariant 7.4. Zachowanie

lokalnych ras wi - 570/szt.

35. Wariant 8.1. Wsiewki

poplonowe 330 330

36. Wariant 8.2. Midzyplon

ozimy 570 420

8. Ochrona gleb i wód

37. Wariant 8.3. Midzyplon

cierniskowy 520 400

38. Wariant 9.1. Utrzymanie

2 m stref buforowych - 44/100 m.b.

39. Wariant 9.1. Utrzymanie

5 m stref buforowych - 110/100 m.b.

40. Wariant 9.1. Utrzymanie

2 m miedz ródpolnych - 40/100 m.b.

9. Strefy buforowe

41. Wariant 9.1. Utrzymanie

5 m miedz ródpolnych. - 100/100 m.b.

2 m strefy buforowe i mie- dze ródpolne na glebach sabych

18/100 m.b. - 5 m strefy buforowe i mie-

dze ródpolne na glebach sabych

46/100 m.b. - 2 m strefy buforowe i mie-

dze ródpolne na glebach dobrych

26/100 m.b. - 5 m strefy buforowe

i miedze ródpolne na glebach dobrych

64/100 m.b. -

ródo: PROW na lata 2004-2006 oraz 2007-2013.

Modulacja druga moe by zastosowana dla wariantu 1 (ekstensywna gospo- darka na kach i pastwiskach) pakietu 3 – ekstensywne trwae uytki zielone:

100% patnoci podstawowej – dla obszaru od 0,1 do10 ha 75% patnoci podstawowej – dla obszaru od 10,01 do 50 ha 50% patnoci podstawowej – dla obszaru od 50,01 do 100 ha 10% patnoci podstawowej – dla obszaru powyej 100 ha.

Modulacja druga bya zaproponowana z tych samych powodów, co pierwsza.

Jednake obszar w 100% finansowany przez program by zredukowany z powo- du wystpowania w Polsce ekstensywnych trwaych uytków zielonych w nie- duych kawakach.

Nastpna modulacja dotyczy pakietu 4 oraz 5, wariantu 4.10 oraz 5.10 – uytki przyrodnicze, gdzie powierzchnia dziaki uytków przyrodniczych, na której patno moe by zastosowana to nie wicej ni 5 hektarów.

Obszarowe ograniczenie patnoci zastosowano równie w pakiecie 6 (za- chowanie zagroonych zasobów genetycznych rolin w rolnictwie), gdzie w wa- riancie 1 dotuje si obszar 0,15 ha do 0,3 ha; w wariancie 2 nie mniej ni 2 ha w przypadku materiau siewnego rolin zboowych, nie mniej ni 1 ha w przy- padku materiau siewnego ziemniaków, nie mniej ni 0,5 ha w przypadku pozo- staych gatunków rolin; w wariancie 3 obszar od 0,1 do 0,3 ha; w wariancie 4 obszar od 0,1 ha do 0,4 ha.

Rolnik przystpujc do programu rolnorodowiskowego moe realizowa

kilka pakietów cznie w gospodarstwie, lecz czna realizacja niektórych z nich jest niemoliwa np. pakiety systemowe nawzajem si wykluczaj, gdy na jed- nym polu nie naley realizowa rolnictwa zrównowaonego i rolnictwa ekolo- gicznego – naley zdecydowa si na realizacj jednego z systemów. Poniej przedstawiono, które z pakietów programu mona realizowa cznie oraz które z nich si wykluczaj (tab. 2).

Tabela 2

Zasady czenia pakietów programu rolnorodowiskowego w ramach PROW 2007-2013

Pakiet 1 Pakiet 2 Pakiet 3 Pakiet 4 Pakiet 5 Pakiet 6 Pakiet 7 Pakiet 8 Pakiet 9

Pakiet 1 - - x + + + + + +

Pakiet 2 - - + + + + + - +

Pakiet 3 x + - - + + + + +

Pakiet 4 x + - - + + + + +

Pakiet 5 x x + + - + + + +

Pakiet 6 + + x x x - + + +

Pakiet 7 + + + + + + - + +

Pakiet 8 + - x x x + + - +

Pakiet 9 + + + + + + + + -

(x) pakiety nie mog si czy, gdy nale do innej kategorii uytków (+) pakiety mona czy

(–) pakietów nie mona czy.

ródo: PROW na lata 2007-2013.

Podczas realizacji trzech pakietów programu rolnorodowiskowego s ponoszone koszty transakcyjne. Jeden rodzaj kosztów transakcyjnych wystpuje w dwóch pa- kietach przyrodniczych programu – to pakiet 4 oraz 5. S to koszty dotyczce spo- rzdzenie dokumentacji ornitologicznej lub dokumentacji przyrodniczej koniecznej w realizacji tych pakietów. Taka dokumentacja powinna by sporzdzona przez wa-

ciciela gospodarstwa na jeden rok przed realizacj pakietu.

Maksymalne kwoty kosztów transakcyjnych sporzdzenia dokumentacji ornitologicznej oraz przyrodniczej z okreleniem typu siedliska (z/gospodarstwo).

obszar do 1 ha 500 od 1,01 ha do 5 ha 1000 od 5,01 ha do 20 ha 2000 od 20,01 ha do 50 ha 3000 powyej 50 ha 4000

Inny rodzaj kosztów transakcyjnych wystpuje w pakiecie 2 (rolnictwo eko- logiczne). W tym przypadku rolnik otrzymuje refundacj za koszty kontroli go- spodarstwa przeprowadzonej przez jednostk certyfikujc (np.: Ekoland).

Maksymalna kwota kosztów transakcyjnych gospodarstw ekologicznych (z/gospodarstwo).

obszar do 5 ha uytków rolnych 600 od 5 ha do 10 ha uytków rolnych 750 od 10 ha do 20 ha uytków rolnych 800 od 20 ha do 50 ha uytków rolnych 900 od 50 ha to 100 ha uytków rolnych 1000 powyej 100 ha uytków rolnych 1100

1.4. Implikacje wynikajce z wdroenia programu rolnorodowiskowego Program rolnorodowiskowy udowodni najwysz biorónorodno fauny i flory w Polsce wród krajów Unii Europejskiej.

Realizacja tego programu przez jego beneficjentów spowodowaa rozszerze- nie spektrum dziaalnoci wacicieli gospodarstw rolnych z producentów yw- noci na straników przyrody i krajobrazu – czyli dziedzictwa narodowego kra- ju. Polscy rolnicy w wyniku wdroenia programu uwiadomili sobie swoje wie- lorakie znaczenie w rozwoju kraju. Ponadto realizacja programu przyczynia si

do zwikszenia wiadomoci ekologicznej spoecze stwa polskiego na obsza- rach wiejskich, przez co przyczynia si do ochrony wody, gleby i powietrza oraz do produkcji ywnoci bezpiecznej zdrowotnie (produkty rolnictwa ekolo- gicznego, integrowanego).

Program rolnorodowiskowy równoczenie pokrywa obszary chronione europej- skim prawem ochrony przyrody, które wchodz w skad obszarów Natura 2000. Od- nosi si on równie do systemów rolnictwa przyjaznego rodowisku, takich jak rol- nictwo zrównowaone oraz ekologiczne. Dziki niemu liczba gospodarstw stosuj- cych system produkcji ekologicznej z okoo 1,5 tys. w roku 2000 zwikszya si do okoo 15,2 tys. w roku 2008.

Wdroenie programu rolnorodowiskowego na obszary wiejskie zatrzymao dotychczas utrzymujcy si proces zmniejszania biorónorodnoci oraz depre- cjacj siedlisk o wysokich walorach przyrodniczych.

W okresie PROW 2004-2006 zrealizowano 171 167 patnoci na rzecz 75 947 beneficjentów, co oznacza, e co 25 gospodarstwo o wielkoci powyej 1 hektara realizowao program rolnorodowiskowy. Ogólna kwota wydatków na program w okresie 2004-2006 wyniosa 694 mln z. Program by wdraany w latach 2004-2006 na powierzchni okoo 1 miliona ha uytków rolnych. Pat- noci rolnorodowiskowe w ramach patnoci PROW 2007-2013 stanowi nie- spena 19% wydatków, podczas gdy w ramach poprzedniego programu stanowiy 9,2%. Na lata 2007-2013 przeznaczono na realizacj programu rolnorodowisko- wego kwot 2 303 750 000 euro, przy czym z tytuu „starych” zobowiza wy- nikych z podpisania umów w ramach PROW 2004-2006 wypacono rolnikom 1,35 mln z. Program jest finansowany ze rodków publicznych w 80%

z budetu UE i w 20% ze rodków krajowych. Przewiduje si, e w okresie pro- gramowania 2007-2013 liczba beneficjentów programu wzronie do 200 tysicy a obszar jego realizacji obejmie ponad 2 mln hektarów. Potwierdzeniem tego faktu jest 20 tysicy rocznie wydanych decyzji na realizacj programu w latach 2007-2009 (dane ARiMR z padziernika 2009).

Wród dziaa programu realizowanego w latach 2004-2006 najwiksz popu- larnoci cieszy si pakiet „Ochrona gleb i wód” realizowany na 60% po- wierzchni objtej programem oraz pakiet „Rolnictwo ekologiczne” realizowany na 23% powierzchni. Wród ogólnej liczby wniosków programu rolnorodowi- skowego realizowanych w ramach PROW 2004-2006 na poszczególne pakiety dominoway: „Ochrona gleb i wód” – 61,6% wniosków, „Utrzymanie k eks- tensywnych” 18,7% oraz „Rolnictwo ekologiczne” 14,3% wniosków. Pozostae pakiety stanowiy od 0,1% do 2,5% ogóu wniosków. W najmniejszym stopniu by realizowany pakiet dotyczcy stref buforowych (0,1%) z uwagi na nisk

patno oraz z tego samego powodu pakiet dotyczcy realizacji rolnictwa zrównowaonego. Jeli chodzi o realizacj pakietu dotyczcego ochrony lokal- nych ras zwierzt – to 98% rolników posiadajcych wymienione w programie rasy zwierzt skorzystao z patnoci zaproponowanych w programie.

1.5. Zmiany w Krajowym Programie Rolnorodowiskowym 2007-2013 w odniesieniu do programu z lat 2004-2006

Program rolnorodowiskowy jest realizowany, jako drugie dziaanie osi drugiej –

rodowiskowej PROW 2007-2013. Jest on kontynuacj programu starego, (realizo- wanego w ramach PROW 2004-2006), jednak zawiera kilka znaczcych modyfika- cji wynikajcych z dowiadcze lat ubiegych. Zmiany te odzwierciedlaj wzrastaj- c potrzeb zrównowaonego i wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich.

W odniesieniu do poprzedniego okresu programowania (2004-2006) w no- wym programie poszerzyy si cele dziaania programu – od poprawy stanu

wiadomoci ekologicznej wród spoecznoci wiejskiej poprzez ochron zaso- bów genetycznych zwierzt gospodarskich i promocj systemów produkcji rol- niczej prowadzonej w sposób zgodny z wymogami ochrony rodowiska, ochro- ny i ksztatowania krajobrazu, ochrony zagroonych wyginiciem fauny i flory oraz siedlisk (w latach 2004-2006) – do przywracania walorów lub utrzy- mania stanu cennych siedlisk uytkowanych rolniczo oraz zachowanie róno- rodnoci biologicznej na obszarach wiejskich, promowanie zrównowaonego systemu gospodarowania, odpowiednie uytkowanie gleb i ochrona wód, ochro- na zagroonych lokalnych ras zwierzt gospodarskich i lokalnych odmian rolin uprawnych (w latach 2007-2013).

W okresie programowania 2007-2013 zmieniono wymogi, które musi speni

beneficjent programu – ze stosowania w okresie 2004-2006 zwykej dobrej praktyki rolniczej – do stosowania si do norm obowizkowych okrelonych zarówno prawodawstwem krajowym jak i unijnym, w odniesieniu do zarzdza-

nia gospodarstwem oraz przestrzegania norm zwizanych z ochron rodowiska i utrzymania czystoci i porzdku w gospodarstwie oraz ochrony siedlisk.

W tym te okresie zaproponowano kontynuacj pakietów programu po doko- naniu weryfikacji wymogów oraz dodano nowe pakiety. Kontynuacj z poprzed- niego okresu programowania s pakiety: „rolnictwo zrównowaone”, „rolnictwo ekologiczne”, „ochrona gleb i wód”, „strefy buforowe”, „ochrona lokalnych ras zwierzt gospodarskich”.

Jednoczenie dokonano zmian w ramach wymienionych pakietów zmieniajc wymogi oraz uzupeniajc je o dodatkowe warianty. W rolnictwie ekologicznym powsta wariant dotyczcy upraw zielarskich oraz pozostaych upraw sadowni- czych + jagodowych dla gospodarstw w okresie przestawiania, jak i z certyfika- tem. Dla stref buforowych ucilono warianty osobno traktujc strefy buforowe oraz miedze ródpolne, a patno zostaa odpowiednio zweryfikowana tak, aby odpo- wiednio zrekompensowa rolnikom nieotrzymanie zarówno patnoci obszarowej jak i ONW. W pakiecie dotyczcym ochrony lokalnych ras zwierzt poszerzono patno o dodatkowy wariant zwizany z zachowaniem lokalnych ras wi .

Pooono nacisk na kwestie przyrodnicze i w zwizku z tym pakiety doty- czce utrzymania k i pastwisk ekstensywnych bd realizowane w ramach pa- kietu „ekstensywne trwae uytki zielone”. Powstay inne, nowe pakiety rodo- wiskowe, a mianowicie: „ochrona zagroonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000” oraz „ochrona zagroonych ga- tunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000”.

Nowym rozwizaniem jest objcie wsparciem rolników realizujcych czynn

ochron lokalnych odmian rolin uprawnych, w tym dla sadów tradycyjnych, w ramach pakietu „zachowanie lokalnych odmian rolin uprawnych”.

Tak wic zamiast realizowanych w programie rolnorodowiskowym 2004-2006 siedmiu podstawowych pakietów a w ich ramach 43 wariantów – w programie rol- norodowiskowym realizowanym w ramach PROW 2007-2013 jest realizowanych dziewi pakietów a w ich ramach 41 wariantów.

Takie poszerzenie programu i nakierowanie go na ochron zagroonych sie- dlisk przyrodniczych oraz zagroonych gatunków ptaków zarówno na obszarach

„naturowych”, jak i poza nimi w nowym okresie programowania bdzie dawao pozytywne efekty w okresie dugim dla zachowania biorónorodnoci Polski.

Jednoczenie poszerzenie ochrony lokalnych ras zwierzt o trzod chlewn oraz dodatkowy pakiet dotyczcy zachowania lokalnych odmian rolin uprawnych, w tym sadów tradycyjnych – równie przyczyni si do zachowania oraz ochrony biorónorodnoci Polski.

W ramach PROW 2004-06 oraz 2007-2013 wystpoway rónice w modula- cji pakietów programu. Modulacja w obu okresach programowania odnosia si

do obszaru gospodarstw, ale w poprzednim programie miao to odniesienie do pakietu 1 (rolnictwo zrównowaone) oraz 2 (ekologiczny system gospodarowa- nia). Obecnie modulacja ma zastosowanie do wikszej liczby pakietów – wcz- nie z pakietem 8 (ochrona gleb i wód) oraz 3 (ekstensywne trwae uytki zielo- ne), które nie byy objte modulacj w poprzednim okresie.

Dodatkowo zmieni si obszar realizacji programu w odniesieniu do po- przedniego okresu, gdy w latach 2004-2006 poza pakietami – rolnictwo ekolo- giczne, ochrona gleb i wód, i zachowanie lokalnych ras zwierzt gospodarskich, które rolnicy mogli realizowa na terenie caego kraju – pozostae pakiety bene- ficjenci mogli realizowa jedynie w cile okrelonych strefach priorytetowych.

Okrelono je jako Obszary Przyrodniczo Wraliwe (OPW), które obejmoway okoo 30% kraju. Obecnie, czyli w ramach PROW 2007-2013, wszystkie pakie- ty programu rolnorodowiskowego mona realizowa na terenie caego kraju, (wic ma zasig horyzontalny). Jest to zmiana pozytywna, gdy realizacja pakie- tów programu nie jest ograniczana.

Do negatywnych cech programu rolnorodowiskowego naley zaliczy zbyt ma ilo doradców rolnorodowiskowych, gdy jest ich zaledwie okoo 2 ty- sice wobec 1430 tys. gospodarstw o powierzchni powyej 1 hektara, uczestni- czcych w programach wsparcia w ramach WPR.

Dodatkowo sabym punktem programu jest ograniczona liczba ekspertów (okoo 200) z dziedziny okrelania siedlisk ornitologicznych i okrelenia typu przyrodniczego siedliska do pakietów 4 oraz 5, których udzia jest konieczny przy realizacji tych pakietów. Eksperci – ornitolodzy oraz przyrodnicy na jeden rok przed wdroeniem pakietów 4 oraz 5 powinni sporzdzi dokumentacj or- nitologiczn oraz przyrodnicz z okreleniem typu siedliska. Dopiero po uzy- skaniu takiej dokumentacji – w roku nastpnym – rolnik moe otrzyma pat- no rolnorodowiskow z tytuu realizacji pakietu 4 czy 5 („ochrona zagroo- nych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000”

oraz „ochrona zagroonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000”). Wobec tego, wymienione pakiety realizowane byy zgodnie z wypenionym wnioskiem przez beneficjenta w ramach PROW 2007-2013 dopiero w 2009 roku.

Program rolnorodowiskowy w ramach PROW 2007-2013 by realizowany od 2008 roku z uwagi na przeduony okres legislacji programu. Zbyt dugi okres legislacji programu stanowi równie sab stron tego programu.

Jako negatywny efekt na poziom biorónorodnoci kraju autorka opracowa- nia postrzega decyzj wyczenia pakietu 9 „strefy buforowe” z programu rolno-

rodowiskowego. Ten pakiet zosta wyczony z realizacji programu na mocy rozporzdzenia Ministra Rolnictwa z dnia 26 lutego 2009 r. Dz. U. Nr 33, poz.

262, ustp 4. Wyczenie tego pakietu z programu podyktowane zostao obo- wizkiem wprowadzenia zasad wzajemnej zgodnoci od 2009 roku, a wród nich istnieje zasada, i beneficjent programu powinien zachowa struktur kra- jobrazu oraz obiekty kompensacji ekologicznej. A wic z uwagi na to, e nie naley paci za to, co jest obligatoryjne, ten pakiet zosta wycofany z programu.

Wedug autorki opracowania dziaa to na niekorzy biorónorodnoci, gdy

strefy buforowe s wyczone z patnoci zarówno obszarowej jak i ONW, co grozi ich likwidacj (w okresie programowania 2004-2006 rolnicy, aby otrzy- ma patno obszarow likwidowali takie strefy, gdy patno odnosia si do hektara uytkowanego i utrzymanego w dobrej kulturze rolnej).

Patnoci dla programu rolnorodowiskowego byy wyliczane na podstawie danych ekonomicznych oraz techniczno-technologicznych dla okresu trzech ko- lejnych lat 2001, 2002, 2003 i nie dla kadego wariantu zostaa okrelona pat- no w wysokoci 100% skalkulowanej. Program wszed w ycie cztery lata po przygotowaniu kalkulacji patnoci (rok 2008) wobec tego wysoko patnoci powinna by ostatecznie skorygowana w roku rozpoczcia jego realizacji. Nale-

aoby dokonywa corocznie poprawek wysokoci patnoci w odniesieniu do wskanika inflacji tak, aby kwoty byy aktualizowane corocznie.

2. Analiza gospodarstw realizujcych program rolnorodowiskowy na tle gospodarstw pozostaych

2.1. Materia poddany analizie

Analiz objto grupy gospodarstw rolnych o wielkoci ekonomicznej od 2 ESU do powyej 16 ESU. Zostay przeanalizowane zasoby czynników i organizacja produkcji, pogowie zwierzt, koszty na gospodarstwo, sytuacja ekonomiczna go- spodarstw. Analizie poddano wskaniki charakteryzujce gospodarstwa rolne dla kolejnych trzech lat 2005, 2006, 2007, z których urednione dane stanowi podsta- w do dalszych rozwaa .

Materia badawczy stanowi gospodarstwa Polskiego FADN, który obejmuje go- spodarstwa o wielkoci ekonomicznej od 2 i wicej ESU. Wobec tego charakteryzu- je 34% gospodarstw z ogóu gospodarstw w Polsce. Stanowi one reprezentatywn

prób dla 745 tys. polskich gospodarstw rolnych, natomiast biorc pod uwag liczb

polskich gospodarstw „aktywnych” na rynku rolnym, czyli tych o wielkoci powyej 1 hektara i równoczenie korzystajcych z pomocy unijnej w formie patnoci bez- porednich (rednio dla trzech lat, 2004-2006, to liczba 1 429,4 tys. – dane ARiMR, 2007 r.) mona uzna, e gospodarstwa objte Polskim FADN reprezentuj 52,1%

tyche gospodarstw.

Ponisze zestawienie przedstawia reprezentacj gospodarstw Polskiego FADN wedug poszczególnych typów produkcyjnych w cigu trzech kolejnych lat (2005-2007) objtych analiz w odniesieniu do populacji polskich gospodarstw.

Tabela 3 Populacja polskich gospodarstw rolnych wedug typu produkcyjnego

o wielkoci ekonomicznej powyej 2 ESU w odniesieniu do próby badawczej Polskiego FADN z lat 2005-2007

Rok 2005 Rok 2006 Rok 2007 rednia

z lat 2005-2007 Typ pro-

dukcyjny Populacja GUS

Próba FADN

Populacja GUS

Próba FADN

Populacja GUS

Próba FADN

Populacja GUS

Próba FADN AB 156 074 2 650 156 074 2 622 177 660 2 800 166 867 2 691

C 26 476 350 26 476 424 22 010 438 24 243 404 E 24 977 418 24 977 439 25 506 471 25 242 443 F 40 445 895 40 445 877 38 051 817 39 248 863 G 46 087 1 332 46 087 1 386 50 050 1 501 48 069 1 406 H 59 430 1 611 59 430 1 761 49 134 1 681 54 282 1 684 J 391 533 4 614 391 533 4 430 390 842 4 470 391 188 4 505 Suma 745 023 11 870 745 023 11 939 753 253 12 178 749 138 119 96 ródo: Polski FADN lata 2005-2007, Charakterystyka gospodarstw rolnych 2005-2007 r. GUS.

Najwiksz reprezentacj w populacji polskich gospodarstw stanowi gospo- darstwa o typie produkcyjnym „mieszane” (I), tj. 53%, nastpne gospodarstwa o typie produkcyjnym „uprawy polowe” (AB), tj. 21%, inne grupy gospodarstw

stanowi po kilka procent udziau. Tabela 2 przedstawia porównanie rozkadu gospodarstw rolnych wedug typu produkcyjnego w populacji w odniesieniu do próby badanej gospodarstw objtych analiz Polskiego FADN. Rozkad gospo- darstw wedug typów produkcyjnych róni si w analizowanym zbiorze Pol- skiego FADN w odniesieniu do ich rozkadu w populacji.

2.2. Metoda analizy

Dokonano analizy 11 890 indywidualnych gospodarstw rolnych (rednia dla trzech lat (2005-2007) objtych monitorowaniem Polskiego FADN. Nastpnie gospodarstwa te podzielono na dwie grupy – beneficjentów programu i gospo- darstwa pozostae a otrzymane dwie grupy podzielono na trzy przedziay klas wielkoci ekonomicznej wyraonej w ESU: od 2-8 ESU, 8-16 ESU oraz grup

o wielkoci powyej 16 ESU.

Tabela 4 Populacja indywidualnych gospodarstw rolnych wedug typu produkcyjnego o wielkoci ekonomicznej powyej 2 ESU w Polskim FADN z lat 2005-2007 Typ produkcyjny Rok 2005 Rok 2006 Rok 2007 rednia

z lat 2005-2007

AB 2 603 2 556 2 729 2 629

C 350 424 438 404

E 418 439 471 443

F 893 876 816 862

G 1 328 1 378 1 493 1 400

H 1 609 1 754 1 674 1 679

J 4 587 4 398 4 435 4 473

Suma 11 788 11 825 12 056 11 890

ródo: polski FADN lata 2005-2007, charakterystyka indywidualnych gospodarstw rolnych.

Dokonano charakterystyki badanego zbioru gospodarstw przy pomocy poni-

ej opisanych wskaników.

1. Czynniki produkcji – s to zmienne okrelajce zasoby ziemi, nakady pracy oraz warto kapitau. Zasoby ziemi wyraono w hektarach uytków rolnych i jest to cakowity obszar ziemi uytkowanej rolniczo, uwzgldniajcy ziemi

wasn oraz dodzierawion na rok lub duej oraz ziemi uytkowan na zasa- dzie udziau w zbiorze z wacicielem.

Nakady pracy w gospodarstwach okrelono w AWU (Annual Work Unit), tj. prze- liczeniowych jednostkach pracy, przy czym 1 AWU odpowiada 2200 godzin pracy rocznie. Parametr ten obejmuje nakady pracy wasnej wacicieli gospo- darstw i czonków ich rodzin oraz pracowników najemnych. Nakady pracy przeanalizowano w podziale na prac wasn (FWU) oraz prac najemn.

Zasoby kapitau wyraono w zotówkach na gospodarstwo i obejmuj one warto zwierzt, upraw trwaych, urzdze melioracyjnych, budynków, maszyn i urzdze oraz kapitau obrotowego.

2. Uytkowanie gruntów – przedstawiono zmienne charakteryzujce sposób uytkowania gruntów takie, jak powierzchni trwaych uytków zielonych, nie- uytków oraz udzia upraw trwaych. Udzia upraw ogrodniczych na gruntach ornych oraz zbó w strukturze zasiewów.

3. Pogowie zwierzt – liczb zwierzt wyraono w sztukach przeliczeniowych LU (Livestock Unit) stosowanych w krajach Unii Europejskiej. Jedna LU od- powiada jednej krowie, ale LU nie jest tosame z przeliczeniowymi sztukami duymi stosowanymi w Polsce. Jednostka LU jest raczej zbliona do sztuk obornikowych, które uwzgldniaj mas ciaa zwierzt i ich tempo przemiany materii. Pogowie zwierzt zostao przedstawione w LU na hektar uytków rol- nych oraz w podziale na zwierzta ziarnoerne i przeuwajce wraz z koniowa- tymi (trawoerne).

Tabela 5 Wskaniki uywane do przeliczenia zwierzt na LU

1 szt. grupy zwierzt LU 1 szt. grupy zwierzt LU 1 szt. grupy zwierzt LU

Konie 0,8 Krowy mleczne 1,0 Lochy 0,5

Cielta na tucz 0,4 Krowy wybrakowane 1,0 Tuczniki 0,3 Cielta <rok 0,4 Krowy pozostae 0,8 Trzoda pozostaa 0,3 Byczki 1-2 lata 0,7 Matki kozie 0,1 Brojlery kurze 0,007 Jaówki 1-2 lata 0,7 Kozy pozostae 0,1 Kury nioski 0,014 Byki =>2 lata 1,0 Matki owcze 0,1 Drób pozostay 0,03 Jaówki hodowlane 0,8 Owce pozostae 0,1

Jaówki na tucz 0,8 prosita 0,027

ródo danych: Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczce w Pol- skim FADN w 2007 r., s. 16.

4. Koszty produkcji rolniczej (z/ha UR) przedstawiono w przeliczeniu na jeden hektar uytków rolnych w podziale na poszczególne rodzaje kosztów. Przedsta- wiono koszty: ogóem z rozrónieniem kosztów nawozów mineralnych, rod- ków ochrony rolin oraz noników energii.

5. Sytuacja ekonomiczna gospodarstw zostaa przeanalizowana przy uyciu ta- kich zmiennych, jak warto kapitau, dochód z gospodarstwa, udzia patnoci wynikajcych z uczestnictwa w WPR w dochodzie, dochód na jednostk pracy wasnej nieopaconej rolnika i jego rodziny (z/FWU), dochód na 1 ha oraz war- to dopat na 1 ha. Wyróniono równie udzia dopat w dochodzie gospo- darstw (osobno patnoci rolnorodowiskowe, ONW oraz obszarowe) oraz wskazano odsetek gospodarstw korzystajcych z dopat.

Dochody z gospodarstwa policzono jako rónic wartoci produkcji rolin- nej, zwierzcej i innej sprzonej oraz kosztów, które objy: zuycie porednie,

saldo subwencji budetowych podatków oraz koszty czynników zewntrznych (opaty pracy najemnej, opaty za dzieraw rodków produkcji i odsetek od kredytów oraz poyczek).

6. Warto produkcji z gospodarstwa charakteryzuj takie zmienne, jak warto

produkcji ogóem na gospodarstwo w tym warto produkcji rolinnej, zwierz- cej i pozostaej – wyraone w zotych. Ponadto przedstawiono struktur wartoci produkcji ogóem (w %), w zwizku z tym samym wskazano gówne róda przychodu gospodarstw.

7. Zdolno gospodarstw do samofinansowania okrelono przy uyciu wskani- ków takich, jak stopie zaduenia w % (mierzony relacj wartoci wszystkich pozostaych do spaty zobowiza dugo-, rednio- i krótkoterminowych wedug stanu na koniec roku obrachunkowego do wartoci ogóem rodków produkcji), stop reprodukcji majtku trwaego w % (okrelono jako relacj inwestycji netto do wartoci rodków trwaych obejmujcych ziemi rolnicz, budynki gospo- darstwa rolnego, nasadzenia lene, maszyny i urzdzenia, a take zwierzta sta- da podstawowego) oraz saldo Cash Flow II w z (wskazuje zdolno gospodar- stwa rolnego do sfinansowania swojej dziaalnoci i tworzenia oszczdnoci).

Wyrónia si trzy rodzaje reprodukcji majtku trwaego: ujemn (wówczas wskanik przyjmuje wartoci poniej 0), prost (o wartoci od 0 do 1%), rozsze- rzon (powyej 1%).

Tabela 6 Liczebno analizowanych gospodarstw w latach 2005-2007

Wielko ekonomiczna ESU

Rok 2-8 8-16 >16 Ogóem

2005 3 554 3 563 4 671 11 788

- realizujce

program rolnorod. 53 15 22 90

- gospodarstwa

pozostae 3 501 3 548 4 649 11 698

2006 3 501 3 486 4 838 11 825

- realizujce

program rolnorod. 353 292 509 1 154

- gospodarstwa

pozostae 3 148 3 194 4 329 10 671

2007 3 489 3 425 5 142 12 056

- realizujce

program rolnorod. 477 389 786 1 652

- gospodarstwa

pozostae 3 012 3 036 4 356 10 404

rednio w latach

2005-2007 3 515 3 491 4 884 11 890

- realizujce

program rolnorod. 295 232 439 966

- gospodarstwa

pozostae 3 220 3 259 4 445 10 924

ródo: wyliczenia wasne na podstawie danych FADN z charakterystyki indywidualnych go- spodarstw rolnych za rok 2005, 2006, 2007.

Charakterystyki gospodarstw realizujcych program rolnorodowiskowy do- konano w odniesieniu do gospodarstw pozostaych. Dwie analizowane grupy gospodarstw podzielono na trzy grupy wielkoci ekonomicznej: od 2-8 ESU, 8-16 ESU oraz powyej 16 ESU. Cechy omawiane w analizie s redni dla go- spodarstw z danej grupy charakterystyczn dla lat 2005-2007.

Gospodarstwa Polskiego FADN najwiksze ekonomicznie, o wielkoci

>16 ESU, sporód analizowanych trzech grup gospodarstw s najliczniejsz

grup realizujc program rolnorodowiskowy.

2.3. Czynniki produkcji

Poniej przedstawione zostay zmienne okrelajce zasoby ziemi, nakady pracy oraz warto kapitau w dwóch grupach gospodarstw w podziale na trzy klasy wiel- koci ekonomicznej dla kolejnych trzech lat oraz rednie dane dla trzylecia. Gospo- darstwa realizujce program rolnorodowiskowy wykazuj si wiksz powierzchni

(w dwóch mniejszych grupach gospodarstw 2-8 ESU i 8-16 ESU powierzchnia wiksza o okoo 30%, a w najwikszej grupie gospodarstw jest 2-krotnie wiksza), wikszymi nakadami pracy wród trzech grup gospodarstw; przy czym im wiksze ekonomicznie gospodarstwa tym maj wiksze nakady pracy (od 4% przez 12% do 32%). Dysponuj one mniejszym kapitaem o okoo 4,6% do 2,1% w grupach go- spodarstw mniejszych ekonomicznie, za grupa gospodarstw najwikszych dysponu- je o 30% wikszymi zasobami kapitau ni gospodarstwa nierealizujce programu.

Omawiane dane s zilustrowane w tabelach 6-8.

Tabela 7 Powierzchnia, nakady pracy, zasoby kapitau gospodarstw korzystajcych z programu

rolnorodowiskowego i gospodarstw pozostaych, wielko ekonomiczna 2-8 ESU Gospodarstwa z Progr. Rolnorod. Gospodarstwa pozostae

Rok Powierz-

chnia (ha UR)

Nakady pracy AWU

Warto

kapitau (z)

Powierz- chnia (ha UR)

Nakady pracy AWU

Warto

kapitau (z)

2005 18,6 1,73 168 334 11,5 1,60 177 010

2006 13,9 1,61 164 680 11,3 1,50 173 329

2007 13,3 1,50 172 615 10,8 1,54 179 873

rednia z lat 2005-2007 15,3 1,61 168 543 11,2 1,55 176 737 gospodarstwa pozostae = 100

2005 161,7 108,1 95,1 * * *

2006 123,0 107,3 95,0 * * *

2007 123,1 97,4 96,0 * * *

rednia z lat 2005-2007 136,6 103,9 95,4 * * *

ródo: wyliczenia wasne na podstawie danych FADN za rok 2005, 2006, 2007.