Pracę zrealizowano w ramach tematu Polskie gospodarstwa rolnicze w pierwszych latach członkostwa w zadaniu Procesy dostosowawcze zachodzące w wielkoobszarowych gospo- darstwach rolniczych.
Celem prowadzonych badań było określenie kierunków zmian i ocena podejmowanych dzia- łań dostosowawczych do nowych warunków i wyzwań prowadzenia działalności gospodar- czej przez właścicieli oraz zarządców grupy gospodarstw-przedsiębiorstw wielkoobszaro- wych po integracji Polski z UE.
Recenzent
prof. dr hab. Wojciech Ziętara, SGGW
Korekta
Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek Ślipski Projekt okładki
AKME Projekty Sp. z o.o.
ISBN 978-83-7658-093-7
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy
00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444
faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl
SPIS TRECI
Wstp 7
1. Cel i przedmiot prowadzonych bada 9 2. Metodyka bada i wprowadzenie teoretyczne 18
2.1.Cele funkcjonowania przedsiĊbiorstw rolniczych 18 2.2.Ryzyka towarzyszące działalnoĞci przedsiĊbiorstw rolnych, w tym
problem bezpieczeĔstwa finansowego 26
2.3.Koszt kapitału własnego 37
2.4.Proces pomnaĪania wartoĞci przedsiĊbiorstw rolnych na tle ich gospodarki
finansowej 52
2.5.EfektywnoĞü techniczna i zmiana produktywnoĞci nakładów 58
3. Wyniki empiryczne 70
3.1.Zmiany stanu posiadania i formy własnoĞci uĪytkowanej ziemi na tle
pozostałych czynników produkcji 70
3.2.Kapitał zainwestowany i jego zmiany 85
3.3.Kapitał zastosowany oraz wskaĨniki płynnoĞci 96
3.4.Wyniki produkcji rolniczej w przedsiĊbiorstwach wielkoobszarowych 102 3.5.EfektywnoĞü techniczna działalnoĞci gospodarczej 113 3.6.Pozostałe noĞniki wartoĞci ekonomicznej 126 3.7.EfektywnoĞü ekonomiczna na tle wyników finansowych w 2008 r. 136
4. Wnioski 144
Literatura 149
Wstp
Prezentowane opracowanie stanowi podsumowanie wieloletnich badaĔ prowadzonych w Zakładzie Ekonomiki Gospodarstw Rolnych IERiGĩ-PiB do- tyczących sytuacji wielkoobszarowych gospodarstw rolnych powstałych z majątku Skarbu PaĔstwa po integracji Polski z Unią Europejską. Przedmiotem analiz było okreĞlenie kierunków zmian, jakie zaszły i zachodzą w próbie repre- zentującej najwiĊksze jednostki w populacji gospodarstw rolnych w Polsce.
Gospodarstwa (przedsiĊbiorstwa wielkoobszarowe) stanowią nieliczną zbio- rowoĞü podmiotów funkcjonujących w rolnictwie polskim. Z uwagi jednak na wielkoĞü dostarczanej produkcji towarowej są strategiczną grupą decydującą nie tylko o samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej kraju, ale o konkurencyjnoĞci rolnic- twa na rynku unijnym i Ğwiatowym. Ich wspólnym atrybutem jest skala działalnoĞci gospodarczej, róĪnią siĊ jednak formą prawną, w jakiej funkcjonują, ukierunkowa- niem produkcyjnym, formą własnoĞci majątku. Jednak cechami o znaczeniu pod- stawowym, które w sposób istotny dzielą badaną zbiorowoĞü są wyznaczane i realizowane cele strategiczne prowadzenia działalnoĞci gospodarczej oraz efek- tywnoĞü rozumiana jako zdolnoĞü do osiągania zakładanych rezultatów.
Na podstawie przeglądu literatury i dotychczasowych wyników badaĔ uznano, Īe w przypadku przedsiĊbiorstw rolnych, jakimi są gospodarstwa wielkoobszarowe właĞciciele i zarządcy realizują wiązkĊ celów, których zhierarchizowany układ moĪna przedstawiü w postaci piramidy. O przewadze realizacji głównych celów decydują miĊdzy innymi: okres funkcjonowania jednostki na rynku, jej sytuacja finansowa i zakładany czas dalszego prowadzenia działalnoĞci gospodarczej, wła- snoĞü podstawowych czynników produkcji (pracy, ziemi i kapitału).
W prezentowanej analizie wielopłaszczyznowy układ celów został uprosz- czony, a pomiar efektywnoĞci ekonomicznej sprowadzono do oceny zdolnoĞci maksymalizacji wartoĞci przedsiĊbiorstwa rolniczego w długim okresie czasu, jako efekt podjĊtych procesów dostosowawczych do nowych warunków wytwarzania.
Miarą realizacji tego celu jest ekonomiczna wartoĞü dodana, której koncepcja po- miaru zakłada porównanie zysku finansowego z kosztem kapitału własnego. WaĪ- nym elementem tego podejĞcia jest znalezienie punktu odniesienia bĊdącego po- ziomem oczekiwanego zwrotu z jednostki zainwestowanego kapitału własnego w gospodarstwie rolnym. W publikacji wykorzystano autorską koncepcjĊ szacowa- nia kosztu kapitału własnego uwzglĊdniającą specyfikĊ gospodarstw rolnych.
W opracowaniu dokonano podziału badanej zbiorowoĞci na trzy podgru- py w zaleĪnoĞci od osiągniĊtych wyników ekonomicznych. Do pierwszej zali- czono jednostki, które pomnaĪały wartoĞü właĞcicielską osiągając nadwyĪkĊ ekonomiczną w postaci zysku rezydualnego. Do drugiej zakwalifikowano
przedsiĊbiorstwa, w których nastĊpuje utrata wartoĞci właĞcicielskiej lub duĪe prawdopodobieĔstwo jej utraty z uwagi na ujemne wyniki finansowe lub zbyt niski poziom zwrotu na jednostkĊ kapitału własnego w stosunku do ponoszone- go ryzyka ze strony jego właĞcicieli. Oddzielną zbiorowoĞü tworzyły podmioty dla których w sposób jednoznaczny nie moĪna było ustaliü, czy w ich sytuacji nastĊpuje tworzenie czy utrata wartoĞci właĞcicielskiej.
Badając gospodarstwa wielkoobszarowe przyjĊto, załoĪenie, Īe jeĪeli po integracji z UE nastąpiła poprawa lub pogorszenie ich wyników ekonomicznych (zdolnoĞci do pomnaĪania wartoĞci), to było to wypadkową zmiany warunków zewnĊtrznych oraz systemu zarządzania, czyli wpływu układu czynników.
Układ ten dezagregowano do nastĊpujących elementów:
• zmiany produktywnoĞci (efektywnoĞci technicznej w czasie ) posiada- nych czynników produkcji,
• kształtowania siĊ relacji cenowych produktów sprzedawanych przez go- spodarstwa wzglĊdem dóbr przez nie nabywanych,
• poziomu transferów budĪetowych netto,
• kosztu i struktury kapitałów.
W prezentowanym opracowaniu zwrócono wiĊc uwagĊ na zmiany stanu posiadania oraz zakresu wykorzystania podstawowych czynników produkcji:
pracy, ziemi i kapitału zainwestowanego (aktywów) oraz Ĩródeł finansowania działalnoĞci gospodarczej – kapitału zastosowanego. Dokonano oceny produk- tywnoĞci zasobów przy wykorzystaniu nieparametrycznej metody Data Envelopment Analisys (DEA).
Wykorzystując schemat Du Ponta przeĞledzono natomiast poszczególne etapy pomnaĪania lub zagroĪenia utraty wartoĞci przedsiĊbiorstwa rolniczego na płaszczyĨnie rachunkowoĞci finansowej, dokonując korekt miĊdzy innymi poprzez doliczenie do wartoĞci składników aktywów bilansowych, majątku o charakterze niebilansowym. Przeprowadzona analiza wskaĨnikowa pozwoliła okreĞliü miĊdzy innymi zaleĪnoĞci pomiĊdzy: dopłatami budĪetowymi, relacja- mi cenowymi i wynikami ekonomicznymi.
Wnioski sformułowane na podstawie badaĔ nie zawĊĪały siĊ jednak tylko do prostej kontroli i oceny stanów przeszłych, ale mogą byü przydatne do pro- gnozowania przyszłoĞci przedsiĊbiorstw rolnych, oczekiwanej ich efektywnoĞci i konkurencyjnoĞci.
1. Cel i przedmiot prowadzonych bada
Podstawowym kierunkiem prowadzonych badaĔ wielkoobszarowych gospodarstw rolnych powstałych z majątku Skarbu PaĔstwa w okresie ostat- nich piĊciu lat było okreĞlenie kierunków zmian, jakie nastąpiły w tej grupie jednostek po integracji Polski z Unią Europejską, a w szczególnoĞci po wpro- wadzeniu zasad Wspólnej Polityki Rolnej do ustawodawstwa krajowego.
Rolnictwo polskie w nowych warunkach zostało poddane nie tylko od- miennym regulacjom prawnym dotyczących zasad prowadzenia działalnoĞci rolnej, w tym systemowi interwencji, którego najbardziej rozpoznawalnym społecznie instrumentem są dopłaty i subwencje bezpoĞrednie. W wyniku in- tegracji nastąpiło rozszerzenie potencjalnego rynku zbytu wytwarzanych dóbr przez rolnictwo i moĪliwoĞci zaopatrzenia bez znacznych ograniczeĔ w Ğrodki do ich produkcji pierwotnie w 24 pozostałych krajach członkowskich, a od 1 stycznia 2007 r. w 26 krajach tworzących UniĊ Europejską.
Rolnictwo polskie jest integralną czĊĞcią gospodarski narodowej, tak wiĊc skutki zmian, jakie dokonały siĊ w jego otoczeniu po 1 maja 2004 r., rów- nieĪ wpłynĊły na sytuacjĊ tej branĪy. Proces integracji z UE stwarzał wiĊc za- równo olbrzymią szansĊ dla funkcjonowania całej gospodarki narodowej, w tym dla polskiego rolnictwa, a zwłaszcza grupy najwiĊkszych gospodarstw rolnych – przedsiĊbiorstw wielkoobszarowych. Przystąpienie do UE było rów- nieĪ powaĪnym wyzwaniem z licznymi zagroĪeniami na róĪnych płaszczyznach Īycia społeczno-gospodarczego, oznaczało ono równieĪ otwarcie siĊ na konku- rencjĊ miĊdzynarodową na poziomie unijnym.
Przedmiotem badaĔ, jak juĪ wspomniano, nie były wszystkie gospodar- stwa rolne w Polsce, ale najwiĊksze jednostki, dla których tradycyjnie w formie umownej stosowano dolny próg klasyfikacyjny na poziomie 100 ha powierzchni posiadanych uĪytków rolnych1, a w przypadku specjalistycznej produkcji rolni- czej granicą była minimalna wartoĞü jej towarowej lub potencjalnie towarowej wartoĞci ustalona na poziomie 300 tys. zł rocznie. Tak zdefiniowaną populacjĊ tworzą bardzo zróĪnicowane podmioty pod wzglĊdem cech zarówno organiza- cyjno-prawnych, jak równieĪ skali prowadzonej działalnoĞci gospodarczej, ukierunkowania produkcji rolniczej, a nawet orientacji jednostek na osiąganie strategicznych celów funkcjonowania organizacji.
1 W. Guzewicz, M. Zdzieborska, A. ĩarska, Wyniki produkcyjno-ekonomiczne wielkoobsza- rowych gospodarstw powstałych z majtku byłych PGR (lata 1995-1998 i zamierzenia do roku 2000), IERiGĩ, Warszawa, 1999.
Ostatnie dostĊpne dane dotyczące całej populacji gospodarstw wielkoob- szarowych, które moĪna okreĞliü mianem przedsiĊbiorstw rolnych wskazują na relatywnie niską ich liczbĊ (jedynie 0,44% jednostek dysponujących powyĪej 1 ha uĪytków rolnych) na tle gospodarstw o niewielkim i Ğrednim wyposaĪeniu w zasoby ziemi rolniczej. W całym kraju na koniec 2007 roku funkcjonowało 8109 gospodarstw rolnych o powierzchni powyĪej 100 ha UR, wĞród których dominowały gospodarstwa indywidualne – osób fizycznych o przeciĊtnej po- wierzchni 221 ha posiadanych uĪytków rolnych (wykres 1).
Wykres 1 Struktura populacji gospodarstw wielkoobszarowych w podziale na formĊ
prawną, w jakiej funkcjonowało gospodarstwo w 2007 r.
7,1%
4,8%
72,1%
15,0%
sektor publiczny spółki prywatne spółdzielnie gospodarstwa osób fizycznych
ródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS2.
GrupĊ tĊ tworzą miĊdzy innymi gospodarstwa osób fizycznych funkcjo- nujące na rynku w bardzo długim okresie czasu (o charakterze wielopokolenio- wym), w ciągu którego wyróĪniały siĊ wielkimi rozmiarami działalnoĞci rolni- czej. Przed okresem poprzedzającym likwidacjĊ paĔstwowych gospodarstw rol- nych (PGR), tj. przed 1991 r., w kraju było około 1000 indywidualnych gospo- darstw posiadających 100 i wiĊcej ha uĪytków rolnych3. Proces prywatyzacji i przekształceĔ własnoĞciowych sektora paĔstwowego pozwolił wiĊkszoĞci z nich na powiĊkszenie obszaru posiadanej ziemi w drodze kupna lub dzierĪawy uĪytków naleĪących uprzednio do likwidowanych paĔstwowych przedsiĊ- biorstw rolnych lub PaĔstwowego Funduszu Ziemi.
GrupĊ wielkoobszarowych gospodarstw osób fizycznych tworzą równieĪ gospodarstwa krótko funkcjonujące na rynku rolnym, a mianowicie jednostki
2 Do opracowania wykorzystano zarówno niepublikowane dane GUS, jak równieĪ: L. Kra- wiecka, L. Kursa, Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa 2008.
3 W. Dzun, Pastwowe gospodarstwa rolne w procesie przemian systemowych w Polsce, IRWiR-PAN, Warszawa 2005.
powstałe w wyniku prywatyzacji majątku paĔstwowych gospodarstw rolnych.
Zaliczane są do niej równieĪ podmioty, które do okresu przekształceĔ własno- Ğciowych paĔstwowego sektora rolniczego odznaczały siĊ niewielką lub małą skalą działalnoĞci. Dla ostatniej z wymienionych podgrup proces likwidacji PGR pozwolił na poszerzenie w sposób istotny (najczĊĞciej na zwielokrotnie- nie) posiadanego majątku produkcyjnego.
Znacznie mniej liczną zbiorowoĞü tworzą spółki prawa handlowego (kapita- łowe i osobowe), bĊdące własnoĞcią osób prywatnych. Pod wzglĊdem długoĞci funkcjonowania na rynku rolnym stanowią one najmłodszą grupĊ gospodarstw ZPolsce. PrzedsiĊbiorstwa te pojawiły siĊ bowiem dopiero w momencie rozpoczĊcia przekształceĔ własnoĞciowych paĔstwowego sektora rolnego, tj. po 1990 roku, a w wielu z nich ostateczna struktura udziałowców wykształciła siĊ pod koniec lat dziewiĊüdziesiątych. WĞród spółek są równieĪ znacznie młodsze organizacje liczą- ce jedynie kilka lat. Gospodarstwa w formie spółek prywatnych początkowo two- rzyli głównie byli pracownicy paĔstwowych gospodarstw rolnych, w których nadal odgrywają oni znaczną rolĊ w licznej grupie tych jednostek nie tylko jako zasób pracy, ale jako kadra zarządzająca i udziałowcy przedsiĊbiorstw. Podmioty takie zachowały charakter spółek pracowniczych, co mogło mieü wpływ na system ich zarządzania, organizacjĊ pracy i własnoĞü czynników produkcji.
PrzedsiĊbiorstwa wielkoobszarowe funkcjonujące w formie spółek pry- watnych dysponują przeciĊtnie znacznie wiĊkszym obszarem uĪytków rolnych niĪ gospodarstwa osób fizycznych (w 2007 r. Ğrednio 745 ha UR), a tym samym pomimo znacznie mniejszej ich liczebnoĞci udział spółek, jako łącznej grupy w strukturze posiadania krajowych zasobów uĪytków rolnych jest jedynie o 21% niĪszy od najliczniejszej grupy wielkoobszarowych podmiotów – gospo- darstw osób fizycznych (wykres 2).
Wykres 2 Udział poszczególnych grup gospodarstw wielkoobszarowych w strukturze
posiadania uĪytków rolnych w kraju (2007 r.)
7,1% 5,6% 2,7%
83,0%
1,5%
sektor publiczny spółki prywatne
spółdzielnie gospodarstwa osób fizycznych gospodarstwa o powierzchni poniĪej 100 ha
ródło: jak w wykresie 1.
Jednostki naleĪące do sektora publicznego jako zbiorowoĞü ustĊpują pod wzglĊdem liczebnoĞci podgrupie jednostek o charakterze spółdzielczym. Obej- mują one gospodarstwa: skarbowe, samorządu terytorialnego, o mieszanej wła- snoĞci oraz pozostałe. W ich posiadaniu znajduje siĊ jednak prawie dwukrotnie wiĊcej ziemi rolnej, ale wiĊkszoĞü z niej nie jest uĪytkowana przez te jednostki i została wydzierĪawiona innym podmiotom funkcjonującym w rolnictwie. Ska- la zjawiska przekazywania w uĪytkowanie innym gospodarstwom posiadanej ziemi w przypadku pozostałych grup wielkoobszarowych gospodarstw mieĞciła siĊ w 2007 r. w granicach 1-2% posiadanej powierzchni uĪytków rolnych.
Spółdzielcze gospodarstwa wielkoobszarowe jako zbiorowoĞü tworzą w dominującej czĊĞci rolnicze spółdzielnie produkcyjne (RSP), przy pewnej liczbie spółdzielni kółek rolniczych (SKR) oraz innych spółdzielni pracy. Pod- mioty te pod wzglĊdem takich cech, jak iloĞü posiadanych uĪytków rolnych i okres prowadzenia działalnoĞci rolniczej, stanowią poĞrednią formĊ pomiĊdzy gospodarstwami osób fizycznych i spółkami prywatnymi. PrzedsiĊbiorstwa wielkoobszarowe spółdzielcze są jednostkami znacznie dłuĪej funkcjonującymi na rynku niĪ spółki. Powstawały głównie w latach piĊüdziesiątych- -siedemdziesiątych XX wieku4. WiĊkszoĞü majątku posiadanego przez te jed- nostki, w tym ziemia rolnicza, została wniesiona w postaci wkładów i udziałów członków lub wypracowana w okresie funkcjonowania spółdzielni, natomiast przejmowanie majątku po byłych gospodarstwach PGR miało niewielkie zna- czenie dla tej grupy i było obserwowane tylko w czĊĞci jednostek.
PrzeciĊtnie spółdzielnia wielkoobszarowa prowadzi produkcjĊ rolniczą na 426 ha, a tym samym odznacza siĊ znacznie wiĊkszą powierzchnią uĪytków rolnych i rozmiarem działalnoĞci od gospodarstw osób fizycznych. W odróĪnie- niu od obu podgrup wielkoobszarowych przedsiĊbiorstw (spółek prywatnych i jednostek osób fizycznych) w systemie ich zarządzania dominuje jednak inna funkcja celu. Fakt, Īe maksymalizacja wyniku finansowego i wartoĞci majątku nie jest celem samym w sobie, a jedynie Ğrodkiem prowadzącym do realizacji głównego celu, jakim jest zapewnienie zatrudnienia i społecznie akceptowalne- go wynagrodzenia pracy własnych członków, wymaga odmiennych narzĊdzi do badania rezultatów ich działalnoĞci.5 Podmioty te odznaczają siĊ równieĪ inną elastycznoĞcią i wraĪliwoĞcią na otoczenie i zmiany warunków konkurencji, a tym samym sposobem reagowania i osiąganymi wynikami ekonomicznymi.
Z uwagi na relatywnie niewielkie znaczenie majątku paĔstwowego w jednost-
4 M. Halamska, Dekolektywizacja rolnictwa w Europie rodkowej i jej społeczne konsekwencje, IRWIR – PAN, Warszawa 1998.
5 S. Dyka, Spółdzielczo we współczesnej gospodarce, SGH, Warszawa 1998.
kach spółdzielczych i potrzebĊ zastosowania odmiennej metodologii analizy zostały one poddane oddzielnemu badaniu6.
W prezentowanej publikacji ograniczono siĊ wiĊc jedynie do analizy zmiennej w czasie próby jednostek reprezentujących pod wzglĊdem prawnym wielkoobszarowe gospodarstwa: osób fizycznych, spółek prywatnych oraz zba- dano jednoosobowe spółki Skarbu PaĔstwa, które w czĊĞci odzwierciedlały sytu- acje przedsiĊbiorstw sektora publicznego. W opracowaniu wykorzystano materiał empiryczny uzyskany z przeprowadzonych ankiet i wywiadów kierowanych od wielu lat do tej samej grupy gospodarstw rolnych. Pierwotny dobór jednostek do próby miał charakter czĊĞciowo celowy, co wynikało z tempa przekształceĔ paĔ- stwowych gospodarstw rolnych w poszczególnych regionach Polski. Próba ta jest bowiem kontynuacją badaĔ rozpoczĊtych w 1994 r. przez zespół działający pod kierownictwem dr Wacława Guzewicza, których pierwotnym celem była ocena procesów przekształceĔ własnoĞciowych paĔstwowych gospodarstw rolnych oraz monitorowanie zmian zachodzących w nowych formach prawno-organizacyjnych jednostek przejmujących majątek z Zasobu Skarbu PaĔstwa. Nie w pełni losowy charakter próby stawia pod znakiem zapytania proste uogólnianie wyników na całą populacjĊ i poszczególne grupy jednostek.
Prowadzone oddzielne badanie z wykorzystaniem danych dla spółek w licz- bie od 683 jednostek w 2004 r. do 673 w 2008 r. wydzielonej na podstawie pozio- mu zatrudnienia (spółki o zatrudnieniu powyĪej dziewiĊciu osób), pozwala stwier- dziü zgodnoĞü kierunków zmian ich wyników ekonomicznych z odpowiadającą im czĊĞcią analizowanych jednostek (spółek), składającą siĊ na wyĪej opisaną próbĊ7. NaleĪy podkreĞliü, Īe zbadana grupa spółek w znacznym stopniu pokrywała siĊ z całą zbiorowoĞcią gospodarstw wielkoobszarowych funkcjonujących w tej formie prawnej (ponad 55% tej czĊĞci zbiorowoĞci generalnej), poniewaĪ nie obejmowała jedynie mikroprzedsiĊbiorstw, tj. jednostek zatrudniających poniĪej 10 osób.
Nie ma wiĊc podstaw, aby w takiej sytuacji nie moĪna było generalizowaü wyni- ków równieĪ w przypadku pozostałych grup przedsiĊbiorstw wielkoobszarowych, tj. gospodarstw osób fizycznych.
Przeprowadzone analizy dla próby gospodarstw wielkoobszarowych zo- stały wykonane w oparciu o materiał empiryczny pozyskany z formularzy ankiet
6 M. Adamski, Rolnicze spółdzielnie produkcyjne po integracji z Uni Europejsk, Raport PW nr 120, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2008.
7 A. Kagan, Efektywno finansowa gospodarstw osób prawnych na podstawie danych GUS w latach 2004-2007, [w:] Analiza efektywnoci ekonomicznej i finansowej przedsibiorstw rolnych powstałych na bazie majtku WRSP, praca zbior. pod kier. J. Kulawika, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2009.
i kwestionariuszy wywiadu. W zbieraniu danych uczestniczyli zarówno ksiĊgo- wi, jak równieĪ przeszkoleni ankieterzy. Dane do opracowania ankiet i kwe- stionariuszy pochodziły głównie z dokumentów sporządzanych w komórkach ksiĊgowoĞci gospodarstw oraz były opracowywane na podstawie wywiadów z kierownictwem jednostek. Zarówno kwestionariusz wywiadu, jak i formularz ankiety były jednakowymi dokumentami. Składały siĊ one z dwóch czĊĞci:
• ogólnej – słuĪącej do okreĞlenia zakresu kooperacji z: dostawcami Ğrodków produkcji, odbiorcami płodów rolnych, jak równieĪ innymi gospodarstwami rolniczymi. Badano równieĪ plany strategiczne kierowników gospodarstw dotyczące miĊdzy innymi zmiany: rozmiarów i zakresu prowadzonej pro- dukcji, stanu posiadania i własnoĞci podstawowych czynników produkcji oraz stopnia ich wykorzystania. W tej czĊĞci zawarto równieĪ pytania po- zwalające okreĞliü system zarządzania gospodarstwem, wynagradzania i mo- tywacji pracowników, sposoby zabezpieczania siĊ przed ryzykiem oraz po- strzegania przez kierownictwo gospodarstw procesu integracji Polski z UE;
• głównej – zawierającej informacjĊ o posiadanych czynnikach produkcji, poniesionych nakładach inwestycyjnych i produkcyjnych, rachunek zy- sków i strat, bilans ksiĊgowy i wiele innych.
Zgromadzony materiał zawierał informacje pochodzące z próby liczącej róĪ- ną liczbĊ gospodarstw w okresie prowadzonych badaĔ. Analizowano dane z 2004 r., pochodzące ze 156 przedsiĊbiorstw rolnych i 157 jednostek z 2008 r. (wykres 3).
Wykres 3 LiczebnoĞü badanej próby wielkoobszarowych gospodarstw rolnych powstałych z majątku Skarbu PaĔstwa w latach 2004-2008
156
158
163
160
157
150 155 160 165
2004 2005 2006 2007 2008 liczba badanych przedsiĊbiorstw Lata
Począwszy od pierwszego roku integracji z UE iloĞü badanych gospodarstw wzrastała w wyniku likwidacji lub przekształceĔ własnoĞciowych wczeĞniej anali- zowanych obiektów, co prowadziło do ich podziałów i wyodrĊbnienia siĊ samo- dzielnych, ale jednoczeĞnie duĪych podmiotów. Od 2006 r. obserwowano stagnacjĊ
tego procesu, a z drugiej strony narastającą niechĊü do badaĔ naukowych ze strony czĊĞci właĞcicieli dzierĪawionych gospodarstw rolnych. Prowadziło to do odmowy dalszej współpracy przez czĊĞü objĊtych monitoringiem przedsiĊbiorstw, a w kon- sekwencji do zmniejszania siĊ iloĞci badanych jednostek.
Dokonująca siĊ fluktuacja w czasie próby spowodowała potrzebĊ posłu- giwania siĊ zarówno danymi dla całej badanej zbiorowoĞci, jak równieĪ o cha- rakterze przekrojowo-czasowym. WyodrĊbniony panel gospodarstw szczegóło- wo analizowany liczył 123 przedsiĊbiorstwa biorące nieprzerwanie udział w badaniu w latach 2003-2008. W grupie tej obserwowano wprawdzie zmiany związane z zakupem uĪytkowanej ziemi, wydzielaniem siĊ mniejszych obiek- tów czy teĪ pojawianiem siĊ lub ubytkiem dotychczasowych udziałowców (zmiany właĞcicielskie), jednak miały one charakter ewolucyjny i wynikały z procesów dostosowawczych, które nie prowadziły do zmian mogących w spo- sób istotny zaburzyü analizy o charakterze dynamicznym.
Dokonano równieĪ charakterystyki wyników ekonomicznych gospo- darstw wielkoobszarowych z okresu przedakcesyjnego, dla porównania obecnej sytuacji badanej zbiorowoĞci. Jednak dane te obrazują sytuacjĊ tylko dwóch grup przedsiĊbiorstw rolnych, tj. jednoosobowe spółki Skarbu PaĔstwa i jed- nostki sektora prywatnego. Podyktowane to było dokonującymi siĊ w sposób dynamiczny zmianami formy prawno-organizacyjnej jednostek.
Do grupowania przedsiĊbiorstw wielkoobszarowych po integracji z UE wykorzystano dwie podstawowe cechy, które w sposób istotny mogły oddzia- ływaü na organizacjĊ i efektywnoĞü gospodarstw oraz ryzyko, na jakie byli na- raĪeni ich właĞciciele. Pierwsza z nich odnosiła siĊ do formy prawnej w jakiej funkcjonowało przedsiĊbiorstwo, natomiast druga do formy własnoĞci głów- nych składników majątkowych. Na podstawie formy prawnej, wyodrĊbniono gospodarstwa osób fizycznych i spółki, według kryterium własnoĞciowego po- dzielono próbĊ na gospodarstwa prowadzące działalnoĞü z wykorzystaniem ziemi, która w przewadze stanowiła ich własnoĞü (zakupione) oraz korzystające w wiĊkszoĞci z ziemi bĊdącej przedmiotem dzierĪawy lub innej formy uĪycze- nia dla analizowanej jednostki (tabela 1).
Forma własnoĞci ziemi jest uproszczoną miarą stopnia prywatyzacji całego majątku przejmowanego po byłych PGR, jednak o duĪej pojemnoĞci informacyjnej tego procesu. Gospodarstwo, w którym przewaĪa ziemia zakupiona, równieĪ było właĞcicielem pozostałych składników bĊdących uprzednio w Zasobie Skarbu PaĔ- stwa takich jak: budynki i budowle, place, maszyny i urządzenia. Wynika to ze sto- sowanej przez AgencjĊ NieruchomoĞci Rolnej (przed 2003 r. AgencjĊ WłasnoĞci Skarbu PaĔstwa) zasady, w myĞl której przejmujący gospodarstwo musieli nabyü
lub przedstawiü zabezpieczenie finansowe dla majątku ruchomego. Po zakoĔczeniu wykupu tej czĊĞci majątku w dalszym etapie przekształceĔ własnoĞciowych wa- runkiem nabycia znaczącej powierzchnie uĪytków rolnych był zakup oĞrodka go- spodarczego obejmującego budynki i budowle, place itp.
Tabela 1 Kryteria i rodzaje wydzielonych grup badawczych wielkoobszarowych
przedsiĊbiorstw rolnych
PrzewaĪająca forma prawna własnoĞci uĪytkowanej ziemi:
Forma prawna
przedsiĊbiorstwa własnoĞü gospodarstwa dzierĪawa lub inna forma uĪyczenia
Spółka spółki – majątek zakupiony spółki – majątek dzierĪawiony w tym paĔstwowe – jednoosobowe spółki
Skarbu PaĔstwa Osoba fizyczna osoba fizyczna – majątek
zakupiony
osoba fizyczna – majątek dzierĪawiony
ródło: opracowanie własne.
Z uwagi na specyficzne cechy spoĞród spółek prawa handlowego dzier- Īawiących uĪytkowaną ziemiĊ wydzielono jednoosobowe spółki Skarbu PaĔ- stwa. PrzedsiĊbiorstwa te wyróĪnia nie tylko paĔstwowa forma własnoĞci, ale w wiĊkszoĞci przypadków odmienna od pozostałych gospodarstw orientacja celów prowadzonej działalnoĞci. Grupa ta w 2008 r. obejmowała 13 spółek pod- legających ANR uznanych za strategiczne z punktu widzenia wdraĪania postĊpu biologicznego (w tym piĊü ukierunkowanych na hodowlĊ roĞlinną, a osiem na hodowlĊ zwierzĊcą) oraz jedynie trzy spółki o charakterze komercyjnym podle- głe Ministerstwu Skarbu PaĔstwa. Z uwagi na wpis do rejestru spółek o szcze- gólnym znaczeniu dla gospodarski narodowej w jednostkach podległych ANR realizowanie celów charakterystycznych dla spółek kapitałowych (spółki z ograniczoną odpowiedzialnoĞcią udziałowców), tj. maksymalizacja wyniku finansowego, musiało byü godzone z prowadzeniem hodowli twórczej i zacho- wawczej w produkcji roĞlinnej i zwierzĊcej.
Podobnie jak w okresach poprzednich, grupa jednoosobowych spółek Skarbu PaĔstwa była najmniej liczna w strukturze próby badanych podmiotów w 2008 r. (wykres 4). W stosunku do łącznej liczby tych jednostek działających na rynku (około 70 jednostek) wykazywała siĊ ona znaczną nadreprezentatywno- Ğcią na tle pozostałych wydzielonych zbiorowoĞci gospodarstw.
Drugą grupą pod wzglĊdem liczebnoĞci w próbie były łącznie gospodar- stwa osób fizycznych z majątkiem zakupionym i dzierĪawionym. Z uwagi na iloĞü tych podmiotów w populacji gospodarstw wielkoobszarowych szczegóło-
wo przebadano w 2008 r. jednostki stanowiące 1,2% zbiorowoĞci generalnej gospodarstw osób fizycznych. Najliczniej reprezentowane w próbie były jednak spółki prawa handlowego, które bez dokonywania podziału na formĊ posiadania majątku stanowiły prawie 6% ich całej populacji.
Wykres 4 Udział poszczególnych grup gospodarstw w strukturze próby badanej w 2008 r.
24%
13%
10%
34% 19%
Gospodarstwa osób fizycznych z majątkiem zakupionym Gospodarstwa osób fizycznych z majątkiem dzierĪawionym Spółki z majątkiem zakupionym
Spółki z majątkiem dzierĪawionym
Jednoosobowe spółki Skarbu PaĔstwa
PrzedsiĊbiorstwa rolne, które analizowano w układzie przekrojowo- -czasowym w ramach zbilansowanego panelu nie róĪniły siĊ w sposób istotny pod wzglĊdem formy prawno-własnoĞciowej w stosunku do całej próby. Nie- znacznie wiĊkszy udział jednoosobowych spółek Skarbu PaĔstwa w panelu (o 2,6 punktu procentowego) wzglĊdem próby wynikał z faktu, iĪ wszystkie szesnaĞcie obiektów brało w sposób nieprzerwany udział w badaniu. Natomiast niĪszy udział o 1,1 punktu procentowego spółek zakupionych i 0,6 p.p. spółek dzierĪawionych wynikał z relatywnie mniejszej liczebnoĞci tych obiektów wzglĊdem badanej próby w 2008 roku.
2. Metodyka bada i wprowadzenie teoretyczne 2.1. Cele funkcjonowania przedsibiorstw rolniczych
Gospodarstwa rolne są podmiotami funkcjonującymi w gospodarce naro- dowej, ale ich znaczenie i struktura podlega zmianom w czasie. Z uwagi na spe- cyficzne ich cechy, a zwłaszcza w wiĊkszoĞci z nich współwystĊpowanie gospo- darstwa rolnego z domowym są one wyodrĊbniane na tle innych uczestników procesu gospodarczego i przypisuje siĊ im odmienne cele funkcjonowania8.
Potraktowanie gospodarstw rolnych jako odmiennej kategorii uczestników rynku niĪ przedsiĊbiorstwa, ma uzasadnienie jedynie w stosunku do podmiotów naleĪących do osób fizycznych o małej skali działalnoĞci produkcyjnej. W ich przypadku czĊsto bardzo trudnym zadaniem jest oddzielenie nakładów ponoszo- nych na produkcjĊ od tych związanych z utrzymaniem i prowadzeniem gospodar- stwa domowego. Wysoki poziom autokonsumpcji i pełnienie przez gospodarstwo rolne głównie innej funkcji niĪ produkcyjna, np. miejsce zamieszkania, sprawia, Īe zachowują siĊ one w sposób całkowicie odmienny niĪ przedsiĊbiorstwa9.
Problem ten nie wystĊpuje w jednostkach tworzących próbĊ gospodarstw wielkoobszarowych, w tym w gospodarstwach osób fizycznych. Skala prowadzo- nej działalnoĞci, zakres powiązaĔ i kontaktów z rynkiem wskazuje bowiem, Īe mamy doczynienia z podmiotami, które z całą pewnoĞcią moĪna uznaü za przed- siĊbiorstwa. W takich jednostkach nie wystĊpuje bowiem problem okreĞlenia granicy, po przekroczeniu której prowadzona działalnoĞü rolnicza lub pozarolni- cza stanowi jedynie dodatkowy element gospodarstwa domowego, a nie waĪny obszar aktywnoĞci właĞcicieli, pracowników oraz członków ich rodzin10.
NaleĪy jednak podkreĞliü, Īe przedsiĊbiorstwa rolne z uwagi na charakter wytwarzanych dóbr oraz wykorzystanie procesów rozmnaĪania i wzrostu za- chodzących w organizmach roĞlinnych i zwierzĊcych są specyficznymi jednost- kami. Ich działalnoĞü naraĪona jest na ryzyko przyrodnicze, co jednoczeĞnie przy wystĊpowaniu niejednokrotnie długim okresie upływającym pomiĊdzy rozpoczĊciem a zakoĔczeniem cyklu produkcyjnego sprawia, Īe istnieje duĪa niepewnoĞü co do relacji wyraĪonych wartoĞciowo nakładów do efektów pro- dukcyjnych. Podlegają one jednak ocenie w zakresie celowoĞci powstania, za- rządzania, funkcjonowania, a zwłaszcza rozwoju tak jak inne podmioty działa-
8 T. Tkaczyk, Geneza rynku, konkurencji i przedsibiorstwa, [w:] praca pod red. I. Lichniak, Nauka o przedsibiorstwie, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2009.
9 W. ZiĊtara, Od gospodarstwa do przedsibiorstwa, Roczniki Naukowe SERiA, Tom X, Z. 3, Lublin 2008.
10 B. JeĪyĔska, Producent rolny jako przedsibiorca, UMCS, Lublin 2008.
jące w gospodarce narodowej. Konkurują one bowiem o zasoby nie tylko z mniejszymi gospodarstwami rolnymi, ale z przedsiĊbiorstwami innych branĪ.
Powstaje zatem pytanie – czy badane jednostki przyczyniają siĊ do wzrostu go- spodarczego, kreują korzyĞci dla społeczeĔstwa, tworzą dodatkową wartoĞü dla wszystkich interesariuszy (dostawców, odbiorców, pracowników, właĞcicieli)?
Jak mierzyü efektywnoĞü prowadzonej działalnoĞci gospodarczej przez gospo- darstwa wielkoobszarowe bĊdące przedsiĊbiorstwami. Czy przystąpienie do Unii Europejskiej i objĊcie rolnictwa zasadami Wspólnej Polityki Rolnej miało istotne znaczenie dla rezultatów osiąganych przez te jednostki?
Zakładając, Īe efektywnoĞü jest mierzona stopniem realizacji celów funk- cjonowania przedsiĊbiorstwa rolnego, niezaleĪnie od tego, czy były one wcze- Ğniej załoĪone (uĞwiadomione), koniecznym jest skwantyfikowanie zarówno nakładów, jak i rezultatów towarzyszących prowadzonej działalnoĞci gospodar- czej11. Fundamentalną kwestią staje siĊ w pierwszej kolejnoĞci okreĞlenie kryte- riów (strategicznych celów), jakimi kierują lub powinni kierowaü siĊ właĞcicie- le i zarządcy gospodarstw rolnych. Wymaga to odwołania siĊ do teorii firmy, na bazie której moĪna wykazaü, jak przedsiĊbiorstwa działają w rzeczywistoĞci, jakie przyjmują i stosują reguły postĊpowania oraz okreĞliü prawidłowoĞci za- chodzące przy podejmowaniu przez nie decyzji strategicznych, tym samym wy- znaczyü modele prowadzenia działalnoĞci gospodarczej. Teoria firmy okreĞla nam warsztat badawczy, umoĪliwia dobór metod analizy i narzĊdzi okreĞlają- cych właĞciwą skalĊ przedsiĊbiorstwa i jego efektywnoĞü12.
Istnieje bardzo duĪa iloĞü teorii przedsiĊbiorstw wywodzących siĊ ze szkół ekonomicznych. Trudno jest znaleĨü jednak taką, która integrowałaby wszystkie podstawowe przyczyny zakładania, funkcjonowania rozwoju, a nawet likwidacji przedsiĊbiorstw rolnych. W ramach prowadzonych badaĔ uznano, Īe w najwiĊk- szym stopniu problemy te oddaje autorska teoria Nogi [Noga 2009]: „Przedsi- biorstwo jest to wzgldnie trwała organizacja i instytucja gospodarki – przyj- mujca w ró nych krajach i okresach historycznych ró ne formy prawne, w tym szczególnie własnociowe – która dziki swoim licznym odkrytym i potencjal- nym autonomicznym zdolnociom zapewnia gospodarstwom domowym wy sz
długookresow u yteczno z posiadanego przez nie kapitału (ludzkiego, rze- czowego, pieni nego, intelektualnego, społecznego), ni mogłyby same osi-
11 S. Nowosielski, Skuteczno i efektywno realizacji procesów gospodarczych, [w:] pracy pod red. T. Dudycz, Mikroekonomiczne aspekty funkcjonowania przedsibiorstw, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2008.
12 W. ZiĊtara, Miary wielkoci gospodarstwa i przedsibiorstwa rolnego, Roczniki Nauk Rol- niczych, seria G, T. 96 Z. 4, Warszawa 2009.
gn przez własne gospodarowanie (ekonomia arystotelesowsk) w gospodarce rynkowej, pastwowej lub jakiejkolwiek ich mieszance”.
Zgodnie z zaprezentowaną teorią gospodarstwa domowe są podstawową jednostką społeczną (fundamentalną zarówno historycznie, jak równieĪ podmio- towo), które powinny stanowiü punkt wyjĞcia prowadzonych analiz efektywno- Ğci przedsiĊbiorstw. Dostarczają one bowiem zarówno: pracowników, konsu- mentów, menadĪerów i przedsiĊbiorców, a jednoczeĞnie kreują instytucje takie, jak: rynek, przedsiĊbiorstwa i paĔstwo13.
PrzedsiĊbiorstwa, wykorzystując dostĊpne zasoby przy zastosowaniu okre- Ğlonej technologii, transferują nakłady w dobra o róĪnej społecznej uĪytecznoĞci, a zarazem dostarczają okreĞlonych poĪytków tworzącym je i z nimi kooperują- cym (poprzez inne przedsiĊbiorstwa) gospodarstwom domowym. Proces ten od- bywa siĊ przy oddziaływaniu rynku (w gospodarce rynkowej) jako głównego me- chanizmu regulacji gospodarki z mniejszym lub wiĊkszym udziałem paĔstwa.
NaleĪy podkreĞliü jednoczeĞnie dynamiczny charakter tych procesów i usta- wiczną zmiennoĞü otoczenia, która powoduje, Īe sygnały dotyczące oczekiwaĔ ze strony gospodarstw domowych wysyłane poprzez rynek, regulacje prawne, a na- wet oczekiwania społeczne, mogą ulegaü znacznym fluktuacjom14.
JeĪeli za punkt wyjĞcia funkcjonowania przedsiĊbiorstw rolnych przyj- miemy maksymalizacjĊ uĪytecznoĞci dla gospodarstw domowych, to okazuje siĊ, Īe cele przedsiĊbiorstw mogą byü bardzo zróĪnicowane. Na potrzeby pro- wadzonych badaĔ przyjĊto, Īe mają one hierarchiczną strukturĊ z wyodrĊbnio- nymi płaszczyznami decyzyjnymi wydzielonymi na podstawie przyjĊtych przez właĞcicieli lub zarządców zadaĔ strategicznych do realizacji (schemat 1).
Cele funkcjonowania poszczególnych jednostek mogą wiĊc byü niekiedy diametralnie odmienne. Ich hierarchiĊ, wychodząc od podstawy prezentowanej piramidy celu, tj. najbardziej fundamentalnych, moĪna przedstawiü nastĊpująco:
Przetrwanie
Chodzi o zapewnienie dostĊpu do zasobów koniecznych do istnienia go- spodarstwa w długim okresie czasu. Ma on wymiar zasobowy, gdyĪ związany jest z pozyskaniem i utrzymaniem odpowiedniej iloĞci ziemi, liczby pracowni- ków o odpowiednich kwalifikacjach oraz Ğrodków trwałych i obrotowych. Ma on równieĪ wymiar finansowy, który najczĊĞciej utoĪsamiany jest z zachowa- niem bezpieczeĔstwa wypłacalnoĞci rozumianego jako zdolnoĞü do bieĪącego regulowania zobowiązaĔ finansowych (płynnoĞü finansowa). Wymaga wiĊc za-
13 A. Noga, Teorie przedsibiorstw, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Warszawa 2008.
14 C. SuszyĔski, Przedsibiorstwo Warto Zarzdzanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
angaĪowania Ğrodków własnych właĞcicieli, a bardzo czĊsto pozyskania finan- sowych Ğrodków obcych pochodzących z Ĩródeł zewnĊtrznych (spoza przedsiĊ- biorstwa). Inną formą dostĊpu do rzeczowego majątku trwałego jest leasing operacyjny, którego odmianą jest popularna w rolnictwie dzierĪawa majątku.
Cel okreĞlany jako „przetrwanie” ma szczególnie istotne znaczenie w mo- mencie powstawania przedsiĊbiorstwa i w pierwszych latach jego funkcjonowania.
W okresie tzw. dojrzałoĞci, po okrzepniĊciu jej struktur i pozyskaniu stosownej iloĞci i odpowiedniej jakoĞci majątku produkcyjnego, zapewnieniu posiadania ziemi oraz kapitału ludzkiego, cel ten moĪe zostaü uproszczony i staje siĊ nim wtedy utrzymanie płynnoĞci finansowej, co polega na wywaĪeniu granicy pomiĊ- dzy ryzykiem finansowym i rentownoĞcią kapitałów15.
Schemat 1 Hierarchia celów funkcjonowania przedsiĊbiorstwa rolniczego
Efekty zewntrzne
Wytwarzanie społecznie uĪytecznych dóbr i usług, lub ograniczanie kosztów społecznych funkcjonowania
Pomnaanie wartoci przedsibiorstwa Maksymalizacja strumienia zarówno bieĪących, jak i oczeki- wanych poĪytków wynikających z posiadania przedsiĊbiorstwa
Rentowno
Uzyskanie zwrotu na poziomie równym lub wyĪszym niĪ ryn- kowa opłata za zaangaĪowanie obcych czynników produkcji
Przetrwanie
Zapewnienie dostĊpu do zasobów koniecznych dla istnienia przedsiĊbiorstwa
Płaszczyzny decyzyjne Horyzont czasowy
ródło: opracowanie własne na podstawie [Woniak 1998; Czermiski i Czapiewski 1995].
PrzedsiĊbiorstwa rolne zawsze bĊdą siĊ jednak róĪniü miedzy sobą od- mienną iloĞcią i jakoĞcią zasobów, co wynika z braku wiedzy o tym, które z nich (które aktywa) bĊdą w przyszłoĞci cenne oraz na ile cenne (niedoskona- łoĞü rynku). Nie wszystkie aktywa gospodarstwa mogą zostaü przez nie nabyte (niekompletnoĞü rynku), a zarazem wystĊpują powaĪne bariery, które utrudniają zdobycie kluczowych zasobów dla funkcjonowania przedsiĊbiorstwa rolnego16.
15 B. WoĨniak-Sobczak, Funkcje kapitału w strategicznym zarzdzaniu przedsibiorstwem, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2005.
16 W. Janasz, Kapitał w strategicznym zarzdzaniu przedsibiorstwem, [w:] praca zbiorowa pod red. E. UrbaĔczyka Strategia wzrostu wartoci przedsibiorstwa, Uniwersytet SzczeciĔski, Szczecin 2007.
Rentowno
RentownoĞü to uzyskanie zwrotu finansowego na poziomie równym lub wyĪszym niĪ rynkowa opłata za zaangaĪowanie obcych czynników produkcji.
Gospodarstwo rolne mające charakter przedsiĊbiorstwa musi charakteryzowaü siĊ odpowiednim poziomem wyniku finansowego. W przeciwnym wypadku do pokrycia kosztów zaangaĪowania obcych czynników produkcji słuĪy kapitał własny gospodarstwa (nastĊpuje jego fizyczne lub realna zmniejszenie). Jed- nostka, która nie jest w stanie uzyskiwaü nadwyĪki ekonomicznej na poziomie opłaty pozyskanych zasobów spoza gospodarstwa, z czasem przestaje istnieü.
WłaĞciciele kapitału są bowiem w stanie zaakceptowaü ujemny wynik finanso- wy lub poziom zwrotu niĪszy od rynkowego jedynie w krótkim okresie czasu głównie w sytuacji ponoszenia znacznych nakładów inwestycyjnych, np. przy rozpoczynaniu nowej działalnoĞci lub w sytuacji wystąpienia zdarzeĔ o charak- terze losowym i innych zaburzeĔ, które okresowo obniĪają wyniki finansowe przedsiĊbiorstwa. Brak opłaty obcych czynników produkcji nawet w długim okresie moĪe byü tolerowany jednak w sytuacji, kiedy prowadzenie gospodar- stwa jest traktowane jako inwestycja kapitałowa, a oczekiwany wzrost wartoĞci majątku w przyszłoĞci zrekompensuje róĪnice pomiĊdzy przychodami i opłata- mi zastosowanych nakładów17.
Pomnaanie wartoci przedsibiorstwa
Chodzi tu o maksymalizacjĊ strumienia zarówno bieĪących, jak i oczeki- wanych poĪytków wynikających z posiadania gospodarstwa rolnego. Cel ten z punktu widzenia biznesowego charakteru prowadzenia działalnoĞci gospodar- czej znajduje siĊ najwyĪej w hierarchii zadaĔ strategicznych. Sprowadza siĊ on do wygospodarowania nadwyĪki finansowej lub uzyskania rynkowego przyrostu wartoĞci posiadanych na własnoĞü składników majątkowych (bilansowych) na poziomie na tyle wysokim, aby zapewniü opłatĊ własnych czynników produkcji (pracy, kapitału własnego zainwestowanego w gospodarstwie), tj. wszystkich nakładów poniesionych przez przedsiĊbiorstwo.
Wynik finansowy – poziom zysku netto, który czĊsto traktowany jest jako syntetyczny miernik oceny funkcjonowania przedsiĊbiorstwa lub efektywnoĞci ekonomicznej jego działania, nie spełnia wszystkich kryteriów oceny realizacji tego zadania strategicznego. Zgodne z teorią neoklasyczną, zakłada siĊ wpraw- dzie, Īe przedsiĊbiorcy w swoich decyzjach kierują siĊ maksymalizacją zysku, a tym samym jego poziom decyduje o alokacji, jednak podejĞcie takie budzi
17 M. ĩemigała, Społeczna odpowiedzialno przedsibiorstwa, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków 2007.
wiele kontrowersji i zastrzeĪeĔ. W analizach wyników finansowych gospo- darstw kapitał własny traktowany jest bowiem jako darmowe dobro dla przed- siĊbiorstwa. Nie pozwala to odpowiedzieü na pytanie, jaki jest zysk z działalno- Ğci gospodarczej niezaleĪnie od wyposaĪenia jego w kapitał własny, a zarazem czy jest optymalna struktura kapitału zastosowanego w jednostce i jego opty- malna alokacja18. Zgodnie z teorią firmy prezentowaną przez NogĊ, kapitał
„własny” przedsiĊbiorstwa faktycznie jest własnoĞcią gospodarstwa domowego i jedynie „został uĪyczony” na potrzeby gospodarstwa rolnego. O jego zastoso- waniu w wyniku: reinwestowania zysku finansowego bĊdącego dywidendą dla jego właĞcicieli, wycofaniu lub pozostawieniu jego dotychczasowego poziomu, zwiĊkszeniu zaangaĪowania właĞcicieli w wyniku reinwestowania zysków z innych działalnoĞci lub w wyniku pobierania niĪszej premii z tytułu pracy własnej w przedsiĊbiorstwie (obniĪeniu konsumpcji) decyduje uzyskiwana sto- pa zwrotu-opłata kapitału własnego. PomnaĪaniem wartoĞci przedsiĊbiorstwa, choü nie jest sprzeczne z teorią neoklasyczną, naleĪy interpretowaü znacznie szerzej niĪ maksymalizacja zysków finansowych19.
Efekty zewntrzne
Wytwarzanie społecznie uĪytecznych dóbr i usług lub ograniczanie kosztów spo- łecznych prowadzenia działalnoĞci. Funkcjonowanie gospodarstw rolnych ma nie tylko wymiar produkcyjny i ekonomiczny, ale równieĪ oddziaływuje na oto- czenie przyrodnicze i społeczne. Gospodarstwa rolne wytwarzają bowiem dobra o charakterze niepieniĊĪnym – nie bĊdące przedmiotem wyceny rynkowej, ale które mogą przyczyniaü siĊ w sposób pozytywny bądĨ negatywny do kształtowa- nia siĊ dobrobytu całego społeczeĔstwa w krótkim lub długim okresie czasu.
Wynika to z biologicznego charakteru prowadzonej produkcji i współzaleĪnoĞci pomiĊdzy działalnoĞcią rolniczą i Ğrodowiskiem naturalnym. Dobór techniki i technologii wytwarzania moĪe prowadziü do poprawy lub pogorszenia siĊ jako- Ğci Ğrodowiska naturalnego w najbliĪszym zasiĊgu gospodarstwa (jako miejsca produkcji surowców rolniczych), ale jego oddziaływanie moĪe mieü zasiĊg glo- balny20. PrzedsiĊbiorstwa rolne wpływają równieĪ na lokalną społecznoĞü nie tylko jako pracodawcy, ale jednostki utrzymując tzw. dobrosąsiedzkie relacje.
Hierarchiczna kolejnoĞü przedstawionych powyĪszych celów moĪe byü jednak nieco inna, czego przykładem są elementy związane z dbaniem o Ğrodo- wisko naturalne. NiezaleĪnie od tego, na jakim etapie realizacji działaĔ strate-
18 E. Helfert, Techniki analizy finansowej, Wydawnictwo PWE Warszawa 2004.
19 T. Tkaczyk, Przemiany w teorii przedsibiorstwa, [w:] praca pod red. I. Lichniak, Nauka o przedsibiorstwie, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2009.
20 J. Zegar, Przesłanki nowej ekonomiki rolnictwa, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2/ 2007.
gicznych znajduje siĊ gospodarstwo rolne, musi ono respektowaü przepisy praw- ne, w tym te związane z ochroną Ğrodowiska naturalnego oraz zasady współĪycia społecznego. DuĪy wpływ na zachowanie siĊ gospodarstwa rolnego mają rów- nieĪ wartoĞci wyznawane przez jego właĞcicieli i zarządców.
Rodzaj realizowanych celów strategicznych i operacyjnych uzaleĪniony jest równieĪ od sytuacji samego przedsiĊbiorstwa rolnego, co determinuje: faza rozwoju gospodarstwa i zakładany okres jego funkcjonowania na rynku, kondy- cja finansowa, ale równieĪ dotychczasowy bagaĪ doĞwiadczeĔ osób zaangaĪo- wanych w gospodarstwie, oraz fakt – czy wystĊpuje oddzielenie funkcji właĞci- cielskich i zarządczych21.
Mając ĞwiadomoĞü, Īe decyzje podejmowane w przedsiĊbiorstwach rol- nych mogą mieü zróĪnicowane fundamenty, co wynika z realizacji nie jednego, ale wiązki niejednokrotnie róĪnorodnych celów, prowadzone badania koncen- trowano na sferze wartoĞci gospodarstwa. Analizując stopieĔ realizacji pozosta- łych istotnych zadaĔ strategicznych i operacyjnych przyjĊto, Īe ocena stopnia pomnaĪania lub utraty wartoĞci przedsiĊbiorstw jest jednym z instrumentów po- zwalających oceniü system zrządzania i elastycznoĞü w dostosowaniu siĊ przed- siĊbiorstw rolnych do nowych warunków po integracji z UE. PomiĊdzy pozosta- łymi celami a pomnaĪaniem wartoĞci przedsiĊbiorstwa nie zachodzi istotna sprzecznoĞü, a nawet moĪna postawiü tezĊ, Īe warunkiem wysokiej efektywnoĞci w tym wymiarze jest osiąganie odpowiednio wysokiego poziomu realizacji ce- lów w pozostałych obszarach działalnoĞci gospodarstwa.
Miarą realizacji celu – pomnaĪanie wartoĞci właĞcicielskiej jest zysk eko- nomiczny oraz ekonomiczna wartoĞü dodana, której koncepcja sprowadza siĊ do okreĞlenia zdolnoĞci generowania nadwyĪki, przy oszacowaniu wszystkich kosz- tów ponoszonych przez jednostkĊ, w tym tych, wynikających z faktu posiadania zasobów własnych22. ZałoĪenie, Īe zarządzanie sprowadza siĊ do maksymalizacji wartoĞci właĞcicielskiej nie pozostaje w sprzecznoĞci z oczekiwaniami gospo- darstw domowych, gdyĪ przedsiĊbiorstwa realizujące ten cel wywierają pozytywny wpływ na wszystkie inne podmioty związane z przedsiĊbiorstwem – dostawców Ğrodków produkcji, odbiorców produktów finalnych, pracowników, paĔstwo.
Realizacja tego celu wymaga innowacyjnoĞci jednostki w zakresie wyko- rzystania nakładów (w tym kapitałów), wytwarzanych produktów, poszukiwa- nia nowych rynków zbytu, jednym słowem elementów wynikających z systemu zarządzania przedsiĊbiorstwem.
21 A. Mohr, Zarzdzanie wzrostem firmy, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2007.
22 E. Maükowiak, Ekonomiczna warto dodana, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2009.
Podstawową kwestią jest wiĊc nie tylko ustalenie zdolnoĞci danego gospo- darstwa do pomnaĪania wartoĞci właĞcicielskiej, ale równieĪ okreĞlenie obszarów odpowiedzialnych za jej wzrost lub spadek. Wydzielenie i analiza kluczowych czynników bĊdących noĞnikami wartoĞci przedsiĊbiorstwa pozwala na okreĞlenie potencjalnych szans i zagroĪeĔ dla jego pomnaĪania, jak równieĪ jest podstawą do przewidywania zachowaĔ podmiotów w zmiennych warunkach gospodarowa- nia. Stosowane są róĪne podziały noĞników – generatorów wartoĞci, miĊdzy in- nymi w oparciu o rodzaje działalnoĞci: operacyjną, inwestycyjną, finansową23.
W prowadzonym badaniu gospodarstw wielkoobszarowych przyjĊto załoĪenie, Īe jeĪeli po integracji z UE nastąpiła poprawa lub pogorszenie ich wyników ekonomicznych (zdolnoĞci do pomnaĪania wartoĞci właĞcicielskiej), to było to wypadkową zmiany warunków zewnĊtrznych oraz jakoĞci zarządza- nia, czyli wpływu układu czynników bĊdących noĞnikami wartoĞci właĞciciel- skiej. Układ ten zdezagregowano do nastĊpujących elementów:
• zmiana produktywnoĞci (efektywnoĞci technicznej w czasie) posiada- nych czynników produkcji (działalnoĞü operacyjna i inwestycyjna),
• kształtowanie siĊ relacji cenowych produktów sprzedawanych przez go- spodarstwa wzglĊdem dóbr przez nie nabywanych. Relacja ta okreĞlana jest jako marĪa zysku operacyjnego i naleĪy do operacyjnego obszaru działalnoĞci przedsiĊbiorstwa,
• poziom transferów budĪetowych netto, co związane jest z działalnoĞcią operacyjną i finansową,
• koszty i struktura kapitałów (gospodarska finansowa).
Pojedyncze przedsiĊbiorstwo rolnicze moĪe budowaü swoją przewagĊ strategiczną dziĊki unikalnoĞci wytwarzanych produktów lub niskim kosztom produkcji, czy teĪ łącząc oba te elementy jednoczeĞnie. WaĪnym czynnikiem jest równieĪ struktura posiadanego kapitału oraz jego koszt, który determinuje efektywnoĞü jednostki, a od integracji z UE równieĪ poziom pozyskanych w sposób bezpoĞredni Ğrodków budĪetowych oraz subwencji celowych24.
Analizując w dalszej czĊĞci publikacji realizacjĊ róĪnych celów, w tym tak nadrzĊdnego, jakim jest pomnaĪanie wartoĞci właĞcicielskiej, pominiĊto wpływ przedsiĊbiorstw rolniczych na Ğrodowisko naturalne jako miary społecznej od- powiedzialnoĞci biznesu. Negatywne efekty, zwłaszcza te, które powstają w wy-
23 A. Rapaport, Warto dla akcjonariuszy. Poradnik menad era i inwestora, WIB Press, Warszawa 1999.
24 D. Leahigh, Zarzdzanie finansami, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999.
niku interakcji z Ğrodowiskiem naturalnym moĪna niekiedy uspołeczniü25. Reali- zacja innych celów strategicznych, w szczególnoĞci o charakterze ekonomicz- nym, w pewnych warunkach moĪe odbywaü siĊ wiĊc kosztem Ğrodowiska natu- ralnego. Elementy działalnoĞci gospodarstw wielkoobszarowych w tym obszarze i badanie dotyczące problematyki relacji pomiĊdzy efektywnoĞcią Ğrodowiskową oraz wskaĨnikami ekonomicznymi są prowadzone w ramach realizacji innych zadaĔ. Dotychczasowe wyniki tej sfery wskazują jednak, Īe nie wystĊpuje kon- flikt pomiĊdzy efektywnoĞcią Ğrodowiskową i ekonomiczną, a przedsiĊbiorstwa rolne unikają skrajnych zachowaĔ w zakresie oddziaływania prowadzonej przez nie działalnoĞci na ekosystem26.
Mając ĞwiadomoĞü złoĪonoĞci zjawiska efektywnoĞci społecznej przedsiĊ- biorstw rolnych, dokonano próby jej pomiaru wykorzystując jako surogat eko- nomiczną wartoĞü dodaną. WskaĨnik ten uwzglĊdnia nadwyĪkĊ finansową przed dokonaniem jej podziału na opłatĊ czynników produkcji, a tym samym przybliĪa nas do efektywnoĞci społecznej przedsiĊbiorstwa.
2.2. Ryzyka towarzyszce działalnoci przedsibiorstw rolnych, w tym problem bezpieczestwa finansowego
DziałalnoĞü przedsiĊbiorstwa rolnego jest determinowana szeregiem po- wiązanych czynników, które moĪna podzieliü na zewnĊtrzne i wewnĊtrzne.
KaĪdy z nich jest Ĩródłem niepewnoĞci co do ich stanów w przyszłoĞci, a wiĊc stanowią one elementy tworzące całoĞciowe ryzyko dla prowadzenia działalno- Ğci gospodarczej danego podmiotu. Dokonujące siĊ zmiany czynników otocze- nia zewnĊtrznego i warunków wewnĊtrznych moĪna rozpatrywaü w kategorii ekspozycji jednostki na niebezpieczeĔstwo, a wiĊc prawdopodobieĔstwa zaist- nienia zdarzeĔ mogących doprowadziü do zmniejszenia poĪytków z posiadania gospodarstwa rolnego, a w skrajnych przypadkach do jego likwidacji (utraty przez gospodarstwo domowe kapitału zaangaĪowanego w przedsiĊbiorstwie rolnym – kapitału własnego). MoĪna je równieĪ odnieĞü do celów cząstkowych realizowanych lub zaplanowanych przez przedsiĊbiorstwo, jako prawdopodo- bieĔstwo nie uzyskania załoĪonych wyników podjĊtych działaĔ strategicznych.
Samo pojĊcie ryzyka rozpatrywane jest nie tylko w kategorii zagroĪeĔ dla funkcjonowania jednostki czy uzyskiwania przez nią niĪszych niĪ oczekiwano
25 ObciąĪyü ich skutkami społeczeĔstwo, które albo bezpoĞrednio ponosi koszty wynikające z takiej działalnoĞci, np. oczyszczanie Ğcieków, albo poĞrednio (wyĪsza zachorowalnoĞü).
26 A. Kagan, Oddziaływanie przedsibiorstw rolniczych na rodowisko naturalne. Aspekt me- todyczny i praktyczny, WieĞ i Rolnictwo nr 3/2009.
wyników finansowych i ekonomicznych, ale równieĪ poprzez pryzmat szans pojawiających siĊ na skutek sprzyjającego kierunku kształtowania siĊ otocze- nia27. Ryzyko moĪna sprowadziü wiĊc do szerszej kategorii, tj. do pojĊcia nie- pewnoĞci co do wyników prowadzonej działalnoĞci gospodarczej, a przy takim podejĞciu mogą one byü zarówno zaniĪone, ale równieĪ zawyĪone w stosunku do oczekiwanego poziomu. NaleĪy równieĪ podkreĞliü, Īe kaĪde pojawiające siĊ zagroĪenie odpowiednio wczeĞnie przewidziane lub rozpoznane, w wyniku podjĊcia odpowiednich działaĔ moĪe staü siĊ elementem przewagi konkuren- cyjnej danej jednostki nad pozostałymi podmiotami28.
Wyspecyfikowanie i pogrupowanie składowych ryzyka dokonywane jest w oparciu o róĪne kryteria oraz z punktu widzenia róĪnych aspektów funkcjo- nowania gospodarstwa rolnego (schemat 2).
Schemat 2 Główne Ĩródła ryzyka dla działalnoĞci gospodarczej prowadzonej przez
przedsiĊbiorstwa rolne
Ryzyko związane Ryzyko przyrodnicze z dzierĪawą kredytami Ryzyko ekonomiczne Ryzyko operacyjne i leasingiem i poĪyczkami
Ryzyko finansowe Ryzyko działalnoci gospodarczej
ródło: opracowanie własne na podstawie [Bizon-Górecka 2001; Waniewski i Skoczylas 2002].
27 J. Pawłowska-Tyszko, Aktualne problemy zarzdzania ryzykiem w rolnictwie, Komunikaty Raporty Ekspertyzy nr 535, IERiGĩ-PiB, Warszawa 2009.
28 A. Damodaran, Finanse korporacyjne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2007.
WartoĞü sprzedaĪy wraz z dopłatami i subwencjami.
Koszty działalnoĞci operacyjnej
Stosowana tech- nologia i skala
produkcji
Otoczenie polityczno-społeczne
Warunki ekonomiczne
Struktura pro- dukcji i stopieĔ
specjalizacji Otoczenie
przyrodnicze
Pozycja konkurencyjna
Dostawcy i odbiorcy
Zysk operacyjny
Zysk finansowy DzierĪawa, leasing
czynników produkcji
ħródła i rodzaj kapi- tału zastosowanego w przedsiĊbiorstwie
ħródłem ryzyka dla przedsiĊbiorstw rolnych w odróĪnieniu od wiĊkszoĞci podmiotów funkcjonujących w gospodarce narodowej jest otoczenie przyrodni- cze, co wynika z charakteru wytwarzanych dóbr. W przypadku pozostałych składowych nie ma róĪnic co do potencjalnych elementów mogących oddziały- waü na funkcjonowanie tych jednostek, niemniej pojedyncze przedsiĊbiorstwa, ich grupy wydzielone w oparciu o wspólne cechy, np. branĪe, odznaczają siĊ odmienną wraĪliwoĞcią na pojawienie siĊ danych zjawisk i natĊĪenie ich zmian.
MoĪna wiĊc wydzieliü elementy ryzyka w zaleĪnoĞci od zasiĊgu ich wpływu na liczbĊ przedsiĊbiorstw (schemat 3).
Schemat 3 Podział ryzyka w zaleĪnoĞci od zasiĊgu
wpływu zmian czynnika bĊdącego jego Ĩródłem
ródło: opracowanie własne na podstawie [Damodaran 2007].
W rolnictwie obok ryzyka przyrodniczego szczególnie eksponowane są wa- hania róĪnicy, cen po których gospodarstwa rolne sprzedają wytworzone dobra, oraz cen nabywanych obrotowych Ğrodków produkcji. Bez wątpienia ten element moĪna zaliczyü do grupy ryzyka branĪowego, chociaĪ elastycznoĞü cenowa po- szczególnych rynków wydzielonych geograficzne z uwagi na miejsce dokonywanej transakcji lub ze wzglĊdu na rodzaj wytwarzanych produktów moĪe byü odmienna.
Istnieją wspólne narzĊdzia, które pozwalają zabezpieczyü siĊ przed tymi zmianami (ubezpieczenia, kontrakty terminowe, interwencja rynkowa paĔstwa)29.
Z uwagi na moĪliwoĞü ograniczania wpływu czynników ryzyko jest czĊ- sto dzielone na dwa rodzaje: systematyczne – ryzyko niedywersyfikowalne oraz ryzyko niesystematyczne – dywersyfikowalne. Pierwsze z nich wynika ze zja-
29 W. Rembisz, Instrumenty rynku rolnego, Wizja Press & IT, Warszawa 2009.
Wybrane przykłady Ryzyko dotyczące
pojedynczego przedsiĊbiorstwa
Ryzyko branĪowe Ryzyko dotyczące przedsiĊbiorstw
z wielu branĪ
Zmiany: kursu walu- towego, cen noĞni- ków energii, popytu i podaĪy na wybrany rodzaj produktu Zmiana
zasiĊgu wpływu czynnika ryzyka
Zmiana stóp procen- towych, inflacja, zmiany ogólnego sys- temu podatkowego, poziom bezrobocia niewypłacalnoĞü odbior-
cy / dostawcy, odejĞcie pracownika, zdarzenia o charakterze losowym np. poĪar, kradzieĪ
wisk dotykających wszystkich przedsiĊbiorstw w gospodarce, tak wiĊc nie ma moĪliwoĞci ograniczenia wpływu ich skutków nawet hipotetycznie, tj. prowa- dząc działalnoĞci we wszystkich moĪliwych branĪach i rynkach lub nabywając w takich jednostkach udziały. Ryzyko niesystematyczne jest specyficzne dla danego przedsiĊbiorstwa, branĪy, w której działa i wynika ze zdarzeĔ, których wpływ pozytywny lub negatywny oddziałuje głównie na jego wyniki i wycenĊ.
MoĪna wiĊc je wyeliminowaü lub ograniczyü poprzez dywersyfikacjĊ prowa- dzonej działalnoĞci w ramach danej branĪy lub całej gospodarki, stąd niekiedy okreĞla siĊ je jako ryzyko rynkowe30.
WĞród czynników dotyczących pojedynczego przedsiĊbiorstwa rolnego kształtującego ryzyko na poziomie operacyjnym moĪemy wymieniü: stopieĔ dywersyfikacji produktów, dostawców i odbiorców, strukturĊ kosztów, stoso- waną technologiĊ, ale równieĪ uzaleĪnienie wyników od wsparcia budĪetowe- go oraz wraĪliwoĞü na zmiany warunków dla branĪy.
NaleĪy pamiĊtaü, Īe ryzyko zawsze towarzyszyło i bĊdzie towarzyszyü działalnoĞci gospodarczej. W normalnych warunkach gospodarki rynkowej po- dejmowanie działalnoĞci obarczonych wyĪszym jego poziomem daje moĪliwoĞü uzyskania wyĪszej stopy zwrotu. Podmioty, które wybierają najbezpieczniejsze rozwiązania (najczĊĞciej stosowane przez innych uczestników gry rynkowej) na róĪnych poziomach działalnoĞci (operacyjnej, finansowej) nie mogą liczyü na indywidualną premiĊ, co niezaleĪnie od formy prawnej gospodarstwa moĪe prowadziü w konsekwencji do podziałów jednostki, wycofania kapitałów przez współwłaĞcicieli z uwagi na brak realizacji celów przedsiĊbiorstwa, a nawet w długim okresie do utraty wartoĞci przedsiĊbiorstwa, ograniczenia rozmiarów jego działalnoĞci lub nawet jego likwidacji.
Jednym z głównych elementów zarządzania podmiotem gospodarczym jest przewidywanie ryzyka i wybór rozwiązaĔ optymalnych w zaleĪnoĞci od rozwoju sytuacji, podejmowanie działaĔ obarczonych ryzykiem na poziomie akceptowal- nym ze strony właĞcicieli i zarządzających gospodarstwem rolnym. Przykładem takich działaĔ o charakterze indywidualnym dla kaĪdego przedsiĊbiorstwa jest decyzja o podejmowanym ryzyku finansowym co jest warunkowane udziałem i strukturą kapitałów obcych, a w gospodarstwach rolnych korzystających z dzier- Īawy lub leasingu operacyjnego, wielkoĞcią majątku bĊdącego przedmiotem uĪy- czenia na potrzeby danej jednostki. W kaĪdym przedsiĊbiorstwie rolnym podej- mowane są decyzje strategiczne co do sposobu finansowania kapitału zainwesto- wanego (majątku przedsiĊbiorstwa), zarówno w zakresie bieĪącej działalnoĞci (operacyjnej), jak równieĪ inwestycyjnej. Decyzje te dotyczą nie tylko nabycia
30 A. Sopoüko, Rynkowe instrumenty finansowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
lub dzierĪawy majątku, ale w przypadku kapitału zastosowanego w gospodar- stwie, dotyczące teĪ sposobu sfinansowania aktywów bilansowych (majątku wła- snego jednostki). PrzedsiĊbiorstwa rolne mogą wykorzystaü cztery główne Ĩródła kapitału słuĪących do finansowania tychĪe składników majątkowych. W sposób hierarchiczny moĪna je uporządkowaü nastĊpująco31:
kapitał własny – wniesiony przez właĞcicieli lub „wypracowany – uzyska- ny” przez jednostkĊ w procesie gospodarczym. Zaliczany jest do najbezpiecz- niejszych Ĩródeł finansowania działalnoĞci gospodarstwa rolnego z punktu wi- dzenia wierzycieli. Jego udział nie wiąĪe siĊ z bieĪącym obciąĪeniem jednostki kosztami jego zaangaĪowania, wpływa natomiast na ocenĊ stabilnoĞci wyników finansowych, a tym samym na bezpieczeĔstwo działalnoĞci gospodarczej.Z uwagi na fakt, Īe kapitał własny stanowi podstawowe zabezpieczenie na wypa- dek trudnoĞci w spłacie wierzytelnoĞci, jego poziom decyduje o postrzeganiu jednostki przez instytucje otoczenia w myĞl zasady, Īe im jest wyĪszy jego udział, tym istnieje wiĊksze prawdopodobieĔstwo zwrotu poĪyczonego kapitału. Pomi- mo tego, iĪ zarówno właĞciciele, jak równieĪ wierzyciele, są w takim samym stopniu naraĪeni na ryzyko bankructwa, to kolejnoĞü zaspokajania roszczeĔ w pozycji uprzywilejowanej stawia właĞcicieli Ğrodków obcych. Poza spółkami kapitałowymi właĞciciele gospodarstw naraĪeni są nie tylko na utratĊ kapitału zastosowanego w gospodarstwie rolnym, ale odpowiadają za powstałe straty ca- łym swoim majątkiem (kapitałem gospodarstwa domowego niezaangaĪowanym w przedsiĊbiorstwie). NiĪszy poziom ryzyka, na jakie naraĪeni są wierzyciele wraz z wzrostem udziału kapitału własnego powoduje, Īe takim jednostkom z reguły łatwiej jest skorzystaü z obcych Ĩródeł finansowania działalnoĞci, jak równieĪ koszty obsługi zobowiązaĔ dla takich przedsiĊbiorstw są niĪsze
kapitał obcy długoterminowy – kapitał, który nie stanowi własnoĞci go- spodarstwa (lub jest rezerwą na pokrycie przyszłych zobowiązaĔ), a którego okres wymagalnoĞci jest dłuĪszy niĪ rok. Do tej grupy kapitałów nie zaliczono kredytów o charakterze krótkoterminowym, których zapadalnoĞü32 (w wyniku prolongowania) nastĊpuje po okresie dłuĪszym niĪ rok. Kapitał ten z reguły ge- neruje koszty dla przedsiĊbiorstwa obciąĪające bieĪący wynik finansowy, a wy- sokoĞü opłaty dla wierzycieli z tego tytułu jest zagwarantowana w umowie. Ter- min spłaty wierzytelnoĞci poza nadwyĪką w ramach jego opłaty nie zagraĪa sta- bilnoĞci finansowej przedsiĊbiorstwa;
31 E. Nowak, Analiza sprawozda finansowych, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2008.
32 ZapadalnoĞü – okreĞlony termin zwrotu.
