Zeszyty Naukowe
Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk
nr 79, rok 2010
Krzysztof GALOS*, Tadeusz SMAKOWSKI**
Regionalne zró¿nicowanie krajowego rynku kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych
Streszczenie: Na tle krajowej bazy zasobowej i trendów rozwoju produkcji kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych przedstawiono ich szczegó³ow¹ strukturê geograficzn¹ i asortymentow¹. Poddano ocenie stopieñ intensyfikacji wydobycia i produkcji kruszyw w poszczególnych województwach, wyra¿ony m.in. wielkoœci¹ przeciêtnego wydobycia z jednej kopalni oraz w tonach wydobycia na km2powierzchni województwa. Przedstawiono tak¿e znaczenie ka¿dego z województw w ³¹cznej krajowej produkcji g³ównych sortymentów tych kruszyw oraz scharakteryzowano znaczenie wymiany miêdzyregionalnej w zakresie tych surowców obecnie i w bliskiej przysz³oœci.
S³owa kluczowe: kruszywa ¿wirowo-piaskowe, zasoby, produkcja, zapotrzebowanie, rynek
Regional variability of the domestic market of natural sand&gravel aggregates
Abstract: The paper presents detailed geographical and assortment structure of natural sand&gravel aggregates production, on the background of domestic reserve base and development tendencies of domestic production of such aggregates. Degree of intensification of aggregates’ mining output and production, illustrated by average single mine output in each region and by tonnes of mining output per km2, was evaluated. Significance of each voivodeship as a producer of the main types of such aggregates, was presented. Finally, present and future importance of interregional trade of natural crushed aggregates was characterised.
Key words: sand&gravel aggregates, reserves, production, demand, market
* Dr in¿., ** Mgr in¿., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków.
Wprowadzenie
Kruszywa naturalne ¿wirowo-piaskowe maj¹ charakter surowców regionalnych. Naj- lepsze ich klasy jakoœciowe (zw³aszcza ¿wiry o istotnym udziale ziaren ze ska³ magmowych i metamorficznych) podlegaj¹ istotnej wymianie miêdzyregionalnej, a niekiedy tak¿e – choæ w niewielkim wymiarze – obrotom miêdzynarodowym. Zró¿nicowane zapotrzebowanie na kruszywa w poszczególnych regionach, jak równie¿ nierównomierne rozmieszczenie za- sobów, skutkuj¹ istotnymi ró¿nicami w stopniu intensyfikacji ich wydobycia i produkcji na terenie kraju. Struktura asortymentowa produkcji tych kruszyw jest tak¿e zró¿nicowana w poszczególnych regionach w zale¿noœci od bie¿¹cego zapotrzebowania. Realizacja du-
¿ych inwestycji drogowych skutkuje zwiêkszonym udzia³em piasków (punkt piaskowy
>90%), piasków z domieszk¹ ¿wirów (punkt piaskowy 75–90%) i pospó³ek (punkt piaskowy
<75%) w ³¹cznej produkcji regionu/województwa, natomiast udzia³ ¿wirów zale¿y od czynników geologicznych oraz zapotrzebowania rynków nie tylko miejscowych, ale tak¿e bardziej odleg³ych. Miêdzyregionalne przewozy kruszyw, realizowane transportem samo- chodowym lub kolejowym (na odleg³oœci przekraczaj¹ce niekiedy 300 km) s¹ nieod³¹cznym elementem krajowego rynku tych surowców.
1. Baza zasobowa kruszyw naturalnych Ÿwirowo-piaskowych i jej regionalne zró¿nicowanie
Kruszywa naturalne ¿wirowo-piaskowe s¹ kopalin¹ powszechnie wystêpuj¹c¹ w Polsce, tworz¹c¹ z³o¿a o znacznych, niekiedy wrêcz ogromnych zasobach. Z³o¿a z wiêkszym udzia-
³em ¿wirów s¹ jednak rozmieszczone w kraju nierównomiernie, w kszta³cie litery C wpisanej w kontur Polski. Centralna czêœæ kraju, poczynaj¹c od Wielkopolski po Lubelszczyznê, pozbawiona jest wiêkszych z³ó¿ kruszyw piaskowo-¿wirowych. Genetycznie s¹ to z³o¿a pochodzenia lodowcowego (pó³noc i œrodek kraju) lub rzecznego (po³udnie kraju). Obecnie udokumentowanych jest ponad 6600 z³ó¿ kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych o ³¹cz- nych zasobach ponad 15,6 mld ton (tab. 1). Najzasobniejsze s¹ obszary Dolnego Œl¹ska i Œl¹ska Opolskiego oraz Ma³opolski i Podkarpacia, a tak¿e Polski pó³nocno-wschodniej.
W 2008 r. eksploatowanych by³o 1758 z³ó¿, a zaniechanych 1562 (Bilans Zasobów... 2009).
2. Ogólne trendy rozwoju krajowej produkcji kruszyw naturalnych
¿wirowo-piaskowych
Krajowe wydobycie i produkcja kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych w latach osiemdziesi¹tych kszta³towa³y siê na poziomie 80–100 mln ton/r. Na pocz¹tku transformacji spo³eczno-gospodarczej w latach 1991–1992 uleg³y one redukcji o 60%, do zaledwie 43 mln ton/r. (rys. 1) wskutek ogólnego kryzysu w budownictwie mieszkaniowym i in¿ynieryjnym.
Od 1994 roku notowano systematyczny wzrost wydobycia i produkcji tych kruszyw, œrednio w tempie 7%/r., trwaj¹cy nieprzerwanie do roku 2000. W tym okresie produkcja kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych uleg³a praktycznie podwojeniu, przy stale zwiêkszaj¹cej siê poda¿y ¿wirów i mieszanek dla potrzeb dynamicznie rozwijaj¹cego siê rynku betonu
towarowego. Pocz¹tkowo przyczynia³ siê te¿ do tego wzrostu znacz¹cy eksport kruszyw do wschodnich landów Niemiec, lecz od 1997 r. wzrost produkcji zwi¹zany by³ g³ównie z rosn¹cym popytem krajowym. W latach 2001–2002 wydobycie kruszyw naturalnych
¿wirowo-piaskowych zmala³o ³¹cznie o 25% na skutek kryzysu w krajowym budownictwie, a w konsekwencji – spadku zapotrzebowania surowcowego (Galos, Smakowski 2007).
W latach 2003–2008, wobec bardzo szybko odradzaj¹cego siê zapotrzebowania, notowano dynamiczny wzrost wydobycia, ³¹cznie a¿ o oko³o 120%, do rekordowych niemal 150 mln ton w 2008 r. (tab. 2). Wstêpne dane za 2009 r. wskazuj¹ na ponowne wyraŸne ograniczenie wydobycia i produkcji tych kruszyw o oko³o 6%, g³ównie wskutek ograni- czenia popytu ze strony producentów betonu towarowego i wyrobów betonowych.
3. Struktura geograficzna produkcji
Warunki geologiczne, jak i lokalizacja z³ó¿ zasobnych w ¿wiry sprawiaj¹, ¿e ich eks- ploatacja skoncentrowana jest na po³udniu i pó³nocy Polski. Ostatnie lata przynios³y rozwój wydobycia i produkcji tak¿e w województwach: mazowieckim (jego udzia³ zwiêkszy³ siê do 12%), wielkopolskim, ³ódzkim, pomorskim i kujawsko-pomorskim (tab. 3, 4), stymulowany
TABELA 1. Struktura geograficzna rozmieszczenia zasobów kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych w Polsce, wg stanu na 31.12.2008 r.
TABLE 1. Geographic structure of resources of sand&gravel aggregates in Poland, as of 31.12.2008
Województwo Zasoby bilansowe
³¹cznie [mln ton] Udzia³ [%]
Zasoby przemys³owe z³ó¿
zagospodarowanych [mln ton]
Udzia³ [%]
Polska ³¹cznie 15 648,7 2 294,0
Dolnoœl¹skie 1 947,3 12,4 306,1 13,3
Ma³opolskie 1 778,0 11,4 182,2 7,9
Opolskie 1 393,7 8,9 86,6 3,8
Podlaskie 1 181,9 7,6 276,5 12,1
Podkarpackie 1 069,7 6,8 87,7 3,8
Lubuskie 1 019,2 6,5 147,2 6,4
Mazowieckie 1 007,9 6,4 177,1 7,7
Warmiñsko-Mazurskie 914,3 5,8 125,8 5,5
Lubelskie 901,0 5,7 61,7 2,7
Zachodniopomorskie 862,8 5,5 175,3 7,6
Œl¹skie 828,7 5,3 101,5 4,4
Wielkopolskie 720,3 4,6 200,4 8,7
Pozosta³e 2 023,9 13,1 365,9 16,1
ród³o: Bilans zasobów..., 2009; obliczenia w³asne
g³ównie realizacj¹ du¿ych inwestycji drogowych (budowa A-2, A-1, S-8 i S-7); w strukturze wydobycia tych województw przewa¿aj¹ piaski i piaski z domieszk¹ ¿wirów (tab. 5).
Znacz¹cy udzia³ w ³¹cznym wydobyciu, rzêdu 5–11%, notowany jest w ostatnich latach tak¿e w województwie zachodniopomorskim, dolnoœl¹skim, warmiñsko-mazurskim, ma³opol-
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 mln t
P rodukcja wg GUS P rodukcja ca ³kowita * Import Eks port Zu¿ycie wg GUS Zu¿ycie ca ³kowite *
*Dane na temat produkcji ca³kowitej i zu¿ycia ca³kowitego kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych przed 1996 r. nie s¹ dostêpne
Rys. 1. Gospodarka kruszywami naturalnymi ¿wirowo-piaskowymi w Polsce w latach 1980–2008 [mln ton]
Fig. 1. Management of sand&gravel aggregates in Poland in the years 1980–2008 [Mt]
TABELA 2. Gospodarka kruszywami naturalnymi ¿wirowo-piaskowymi w Polsce [tys. ton]
TABLE 2. Management of sand&gravel aggregates in Poland [kt]
Rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Wydobycie 88 610 72 380 66 722 78 945 81 426 99 648 116 561 139 388 149 312 Produkcja oficjalna1 50 595 40 017 41 192 48 859 48 228 56 319 63 234 71 016 77 529 Produkcja ³¹czna
szacowana2 73 107 60 039 60 186 71 376 77 208 94 699 109 892 132 377 141 770
Import 12 73 100 201 168 116 197 944 1 424
Eksport 1 558 573 317 282 235 282 415 135 88
Zu¿ycie1 49 049 39 517 40 975 48 778 48 161 56 153 63 016 71 825 78 865 Zu¿ycie2 71 561 59 539 59 969 71 295 69 279 81 946 97 008 116 741 125 536
1Wg danych GUS.
2Z uwzglêdnieniem produkcji ma³ych producentów nie objêtych sprawozdawczoœci¹ GUS.
ród³o: Bilans gospodarki... 2010
skim, podlaskim, œl¹skim i opolskim, gdzie ponad 50% (a niekiedy nawet ponad 90%) wydobycia podlega wzbogacaniu, z istotn¹ produkcj¹ ¿wirów (tab. 6). Najmniejsza pro- dukcja kruszyw ¿wirowo-piaskowych notowana jest w województwach posiadaj¹cych naj- mniejsze ich zasoby: œwiêtokrzyskim, lubelskim i lubuskim (tab. 3), w dwóch pierwszych ograniczaj¹c siê niemal wy³¹cznie do piasków, niekiedy z domieszk¹ frakcji ¿wirowej.
Znaczny rozwój wydobycia kruszyw ¿wirowo-piaskowych w poszczególnych regionach ma zró¿nicowane przyczyny. Przyk³adowo, w województwach mazowieckim, wielkopol- skim. ³ódzkim czy pomorskim, by³ on rezultatem wyraŸnego wzrostu lokalnego popytu na piaski i piaski z domieszk¹ ¿wirów dla potrzeb realizowanych inwestycji drogowych.
Natomiast wzrost w województwach dolnoœl¹skim, opolskim, œl¹skim, ma³opolskim, war- miñsko-mazurskim czy podlaskim, to przede wszystkim efekt rosn¹cego popytu na wysoko- jakoœciowe ¿wiry klasyfikowane ze strony odbiorców w województwach centralnych, po- zbawionych z³ó¿ ¿wirowych. Podobna sytuacja ma miejsce w województwie zachodnio- pomorskim i – czêœciowo – w podkarpackim. Powstaj¹ tam niejako ubocznie du¿e iloœci piasków klasyfikowanych, w du¿ej czêœci nie znajduj¹cych zbytu i pozostaj¹cych na zwa-
³owiskach (tab. 6).
TABELA 3. Struktura geograficzna wydobycia kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych w Polsce [tys. ton]
TABLE 3. Geographic structure of mining output of sand&gravel aggregates in Poland [kt]
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Polska ³¹cznie 88 484 72 927 66 550 78 894 81 426 99 648 116 561 139 388 149 312 Mazowieckie 8 489 8 864 7 327 8 071 8 803 9 861 15 064 17 764 18 092 Zachodniopomorskie 7 950 6 843 4 676 6 124 6 307 8 062 11 660 12 121 17 735 Dolnoœl¹skie 8 011 6 357 4 542 5 765 6 842 9 362 11 999 13 054 14 066 Warmiñsko-Mazurskie 9 040 5 886 5 842 7 730 6 619 6 767 9 283 12 401 12 520 Ma³opolskie 5 619 5 614 5 466 5 967 6 447 7 796 9 343 10 777 11 810 Podlaskie 7 923 8 510 5 872 5 868 6 718 7 139 9 117 13 018 11 485 Pomorskie 5 559 5 149 4 842 4 630 5 338 5 206 7 203 10 586 11 069 Wielkopolskie 7 085 5 180 5 409 11 752 7 160 14 179 8 219 8 730 9 647
£ódzkie 3 958 3 626 4 580 5 287 5 558 10 971 7 364 7 920 8 355
Œl¹skie 4 163 3 095 3 983 3 851 5 779 4 333 5 789 6 023 7 966
Opolskie 5 602 3 039 2 822 2 558 3 253 3 126 4 351 5 182 6 536
Podkarpackie 4 867 3 709 3 414 3 713 4 407 3 973 4 334 4 683 5 904 Kujawsko-Pomorskie 3 249 2 755 2 571 2 315 2 709 2 867 3 206 7 007 4 467
Lubuskie 3 564 3 001 2 072 1 853 1 877 2 564 4 039 4 680 4 188
Lubelskie 1 896 2 377 1 014 2 579 2 872 2 554 2 949 3 891 4 046
Œwiêtokrzyskie 1 157 1 022 1 088 881 1 050 1 070 1 531 1 608 2 037
Ba³tycki Obszar Morski 478 153 202 – – – – – 93
ród³o: Bilans gospodarki... 2010
W strukturze geograficznej oficjalnej produkcji kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych, zgodnie z danymi GUS, rysuje siê wybitna dominacja województw: dolnoœl¹skiego (14–17%), zachodniopomorskiego (8–10%), mazowieckiego i warmiñsko-mazurskiego (po 7–8%) oraz ma³opolskiego i podlaskiego. Dane te jednak nie uwzglêdniaj¹ produkcji ma³ych firm (<10 pracowników), które w skali kraju dostarczaj¹ obecnie niemal 40% ³¹cznej produkcji tych kruszyw, a odgrywaj¹ bardzo istotn¹ rolê szczególnie w województwie mazowieckim, wielkopolskim i pomorskim (tab. 4).
Rodzaj i jakoœæ kruszyw wytwarzanych w poszczególnych regionach s¹ bardzo zró¿- nicowane. W województwach dolnoœl¹skim i opolskim oraz w warmiñsko-mazurskim i podlaskim produkowane s¹ g³ównie ¿wiry i mieszanki o istotnym udziale ziaren ska³ magmowych i metamorficznych, z utworów rzecznych (SW Polska) lub polodowcowych (NE Polska). W innych województwach parametry jakoœciowe kruszyw s¹ z regu³y gorsze.
Struktura asortymentowa produkcji zale¿y przede wszystkim od jakoœci eksploatowanych z³ó¿, a w drugiej kolejnoœci od potrzeb odbiorców lokalnych i bardziej odleg³ych. St¹d udzia³
¿wirów w ³¹cznej produkcji dla województwa dolnoœl¹skiego, ma³opolskiego, opolskiego, warmiñsko-mazurskiego i podlaskiego zawarty jest w przedziale 35–45%, podczas gdy w województwie mazowieckim udzia³ ten wynosi oko³o 18%, w województwach: wiel- kopolskim, ³ódzkim i lubelskim nie przekracza 10%, a w województwie œwiêtokrzyskim w ogóle nie prowadzi siê produkcji ¿wirów (tab. 6).
Produkcj¹ kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych zajmuje siê ponad 1600 przed- siêbiorców, prowadz¹cych wydobycie na ró¿n¹ skalê – od kilku tys. ton/r. do ponad 2 mln ton/r. (np. kopalnia Sobolewo) – wzbogacaj¹cych kopalinê albo sprzedaj¹cych piasek lub
TABELA 4. Wielkoœæ i udzia³ poszczególnych województw w produkcji kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych w latach 2004-2008, wg danych GUS
TABLE 4. Quantity and shares of each voivodeship in total sand&gravel production in the years 2004-2008, according to data of the Central Statistical Office
Województwo
Produkcja wg danych GUS [tys. ton] Udzia³ w produkcji krajowej [%]
2004 2005 2006 2007 2008 2004 2008
Dolnoœl¹skie 6 924 9 469 9 970 14 154 14 627 14,4 16,9
Zachodniopomorskie 4 156 9 271 5 912 7 733 8 364 8,6 9,7
Mazowieckie 3 184 2 946 2 814 4 795 7 320 6,6 8,4
Warmiñsko-Mazurskie 3 879 4 760 6 326 6 704 5 697 8,0 6,6
Ma³opolskie 2 772 3 047 3 896 4 483 5 020 5,8 5,8
Podlaskie 4 182 3 141 3 939 4 422 4 893 8,6 5,7
Wielkopolskie 4 156 4 227 5 912 4 849 4 567 8,6 5,3
Pomorskie 2 262 2 708 3 568 3 645 2 714 4,7 3,1
Pozosta³e 8 województw 16 653 26 383 26 486 31 441 33 268 34,7 38,5
Polska ³¹cznie 48 168 65 953 68 823 82 226 86 470 100,0 100,0
ród³o: GUS; obliczenia w³asne
TABELA5.Wielkoœæiudzia³poszczególnychwojewództwwprodukcjipiasków,piaskówzdomieszk¹¿wiróworazpospó³ek TABLE5.Quantityandsharesofeachvoivodeshipintheproductionofsand,sandwithgraveladmixture,andnonclassifiedmix Województwo
PiaskiPiaskizdomieszk¹¿wirówPospó³ki produkcja[tys.ton]udzia³wprodukcji krajowej[%]produkcja[tys.ton]udzia³wprodukcji krajowej[%]produkcja[tys.ton]udzia³wprodukcji krajowej[%] 200420082004200820042008200420082004200820042008 Dolnoœl¹skie1753275412,38,72739893,57,11551375,02,6 Kujawsko-Pomorskie63311194,43,54757306,15,2531151,72,2 Lubelskie2429330917,010,51142541,51,830271,00,5 Lubuskie867950,62,5472840,62,05790,21,5 £ódzkie2016325514,110,3898136511,69,81622345,24,4 Ma³opolskie1832731,30,9482650,61,976887124,916,3 Mazowieckie1433487610,015,51801350923,225,244083514,315,6 Opolskie64930,40,3311180,40,840631,31,2 Podkarpackie3316402,32,021620,30,41404744,58,9 Podlaskie132760,90,23204394,13,235394711,417,7 Pomorskie76430665,49,72126062,74,43024279,88,0 Œl¹skie80126945,68,5139312617,90,936131,20,2 Œwiêtokrzyskie5599103,92,9201130,30,83511,10,0 Warmiñsko-Mazurskie631160,40,42421653,11,242776313,814,3 Wielkopolskie2811415619,713,21742133522,49,61233294,06,2 Zachodniopomorskie22034091,510,813635501,725,518240,60,4 RAZEM142783154177731391030875339 ród³o:Bilansgospodarki...,2010,obliczeniaw³asne
TABELA6.Wielkoœæiudzia³poszczególnychwojewództwwprodukcji¿wirów,mieszanekklasyfikowanychipiaskuwzbogaconego TABLE6.Quantityandsharesofeachvoivodeshipintheproductionofgravel,classifiedmix,andclassifiedsand Województwo
¯wiryMieszankiPiaskiwzbogacone produkcja[tys.ton]udzia³wprodukcji krajowej[%]produkcja[tys.ton]udzia³wprodukcji krajowej[%]produkcja[tys.ton]udzia³wprodukcji krajowej[%]sprzeda¿jako% produkcji 20042008200420082004200820042008200420082004200820042008 Dolnoœl¹skie209845729,912,73566168,89,1186541716,98,76550 Kujawsko-Pomorskie5398032,62,21442193,63,278713232,92,710080 Lubelskie54700,30,21051392,62,188910,30,2100100 Lubuskie5738232,72,32005374,97,986814613,23,06060 £ódzkie5397262,62,01831874,52,8162223776,04,97060 Ma³opolskie2390452111,312,549773612,310,9212843117,99,0100100 Mazowieckie197332059,48,92854787,07,1261250469,710,58065 Opolskie135727816,47,71602813,94,2137028005,15,85050 Podkarpackie128516556,14,63424428,46,5171922746,44,7100100 Podlaskie2469396011,711,03244098,06,12767452810,39,44040 Pomorskie150827537,27,62062485,13,7212836157,97,510075 Œl¹skie155821557,46,02473296,14,9148723185,54,8100100 Œwiêtokrzyskie––––––––3908981,41,9100100 Warmiñsko-Mazurskie2260404310,711,22355135,87,63054621811,312,93030 Wielkopolskie6407443,02,13699969,114,7130518384,83,8100100 Zachodniopomorskie184432478,79,04036289,99,32737489510,210,25050 RAZEM2108736058405667582692748164 ród³o:Bilansgospodarki...,2010,obliczeniaw³asne
pospó³kê wprost ze z³o¿a. O rozwoju wydobycia i produkcji kruszyw naturalnych ¿wi- rowo-piaskowych decyduj¹ jednak g³ównie przedsiêbiorcy wykazuj¹cy produkcjê roczn¹
>1 mln ton/r. W ostatnim czasie produkcjê tego rzêdu notowa³o 16 firm, a w 14 kopalniach produkcja pojedynczego zak³adu przekracza³a 1 mln ton/r. (tab. 7). Przypada na nie obecnie oko³o 45% ³¹cznej produkcji kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych w Polsce. Z drugiej strony a¿ ponad 1200 kopalñ notuje produkcjê nie przekraczaj¹c¹ 50 tys. ton/r. (tab. 7).
Wzrost iloœci czynnych kopalñ kruszyw ¿wirowo-piaskowych by³ w ostatnim czasie obserwowany g³ównie w województwie mazowieckim, wielkopolskim, podlaskim i war- miñsko–mazurskim, w mniejszym stopniu tak¿e ma³opolskim i zachodniopomorskim (tab. 8). Z kolei w województwie dolnoœl¹skim czy pomorskim rozwój produkcji tych kruszyw zwi¹zany by³ g³ównie z intensyfikacj¹ ich wydobycia w istniej¹cych zak³adach.
Najwy¿szy stopieñ tej intensyfikacji notowany jest w województwie zachodniopomorskim (œrednio >280 tys. ton/kopalniê) oraz dolnoœl¹skim (>150) i pomorskim (>140), a najni¿szy w województwie wiekopolskim (zaledwie ok. 35 tys. ton/kopalniê).
TABELA 7. Struktura wydobycia kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych w Polsce w 2008 r.
TABLE 7. Structure of mining output of sand&gravel aggregates in Poland in 2008
Województwo Kopalnie wg wydobycia rocznego [tys. ton/r]
<50 50–100 100–200 200–500 500–1000 1000–2000 >2000 Razem Polska – ³¹czna liczba
kopalñ 1 255 175 137 130 47 11 3 1 758
Dolnoœl¹skie 46 14 6 17 6 1 – 90
Kujawsko-Pomorskie 87 5 7 5 1 – – 105
Lubelskie 132 13 7 1 – – – 153
Lubuskie 37 3 6 5 1 – – 52
£ódzkie 141 13 11 3 4 – – 172
Ma³opolskie 46 15 16 17 4 – – 98
Mazowieckie 184 17 14 16 6 2 – 239
Opolskie 23 5 3 6 2 1 – 40
Podkarpackie 73 16 7 8 1 – – 105
Podlaskie 80 8 13 9 3 – 1 114
Pomorskie 48 12 4 10 2 2 – 78
Œl¹skie 19 7 5 11 4 1 – 47
Œwiêtokrzyskie 22 6 6 1 – – – 35
Warmiñsko-Mazurskie 60 10 12 5 3 3 – 93
Wielkopolskie 229 22 16 6 1 – – 274
Zachodniopomorskie 28 9 4 10 9 1 2 63
ród³o: Bilans gospodarki... 2010
Najwy¿szy stopieñ intensyfikacji wydobycia kruszyw ¿wirowo-piaskowych, wyra¿ony w tonach wydobycia na km2 powierzchni województwa, wystêpuje obecnie nie tylko w województwach posiadaj¹cych najwiêksze zasoby i maj¹cych tradycyjnie najwy¿szy udzia³ w produkcji, tj. w dolnoœl¹skim, ma³opolskim, podlaskim i warmiñsko-mazurskim.
Nawet trzykrotny wzrost intensywnoœci wydobycia odnotowano w ostatnich latach w woje- wództwie zachodniopomorskim, a dwukrotny – w pomorskim i mazowieckim. Wœród oœmiu województw, najwa¿niejszych pod wzglêdem wydobycia, najmniej intensywna eksploatacja prowadzona jest w województwie wielkopolskim, a najbardziej intensywnie – w ma³o- polskim, zachodniopomorskim i dolnoœl¹skim (tab. 9).
TABELA 8. Iloœæ czynnych kopalñ kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych w poszczególnych województwach TABLE 8. Number of active sand&gravel mines in each voivodeship
Województwo 2004 2005 2006 2007 2008
Wielkopolskie 216 228 228 229 274
Mazowieckie 183 199 225 251 239
Podlaskie 79 95 99 104 114
Ma³opolskie 75 89 82 93 98
Warmiñsko-Mazurskie 66 61 69 78 93
Dolnoœl¹skie 77 82 81 85 90
Pomorskie 73 66 50 63 78
Zachodniopomorskie 40 46 56 56 63
Pozosta³e 533 616 637 648 709
ród³o: Bilans gospodarki... 2010, obliczenia w³asne
TABELA 9. Stopieñ koncentracji wydobycia ze z³ó¿ kruszyw naturalnych ¿wirowo-piaskowych wg województw (w tonach/km2powierzchni województwa)
TABLE 9. The concentration of sand&gravel mining output in each voivodeship (t/sq.km)
Województwo 2004 2005 2006 2007 2008
Ma³opolskie 425 514 615 710 778
Zachodniopomorskie 276 352 509 530 775
Dolnoœl¹skie 343 469 602 654 705
Pomorskie 292 284 393 578 605
Podlaskie 333 354 452 645 569
Warmiñsko-Mazurskie 274 280 384 513 518
Mazowieckie 248 277 424 500 509
Wielkopolskie 240 475 276 293 323
Œrednia dla pozosta³ych 8 województw 215 249 265 324 344
Œrednia dla Polski 260 319 369 446 480
ród³o: Bilans zasobów... 2009; GUS; obliczenia w³asne
4. Regionalne zró¿nicowanie asortymentowej struktury produkcji
Zmiany w strukturze zapotrzebowania krajowego na poszczególne asortymenty, silna konkurencja miêdzy producentami oraz wysokie wymagania odbiorców przyczyni³y siê do zmian w strukturze asortymentowej poda¿y kruszyw ¿wirowo-piaskowych. Udzia³ ¿wirów w ³¹cznej produkcji krajowej do 1997 roku przekracza³ 30%, co wi¹za³o siê m.in. z o¿y- wionym eksportem frakcji ¿wirowych. W ostatniej dekadzie udzia³ ¿wirów zmniejszy³ siê jednak do oko³o 25%. Doœæ du¿y udzia³ mieszanek klasyfikowanych w drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych, nadaj¹cych siê do produkcji betonów ni¿szej klasy, uleg³ zasadniczej redukcji po 2000 roku do oko³o 5%. Ostatnia dekada przynios³a natomiast wzrost zapo- trzebowania na piaski i pospó³ki ze strony wykonawców robót in¿ynieryjnych. St¹d udzia³ piasków w ³¹cznej produkcji przekracza obecnie 50% (przy czym doœæ znaczna czêœæ piasków klasyfikowanych nie znajduje zbytu), a pospó³ek i piasków z domieszk¹ ¿wirów –
³¹cznie niespe³na 15% (tab. 10).
TABELA 10. Udzia³ asortymentów ¿wirowo-piaskowych w ³¹cznej produkcji kruszyw w województwach w 2008 r. [%]
TABLE 10. Shares of each sortiment of sand&gravel aggregates in their total production in each voivodeship in 2008 [%]
Piaski
Piaski z domieszk¹
¿wirów
Pospó³ki ¯wiry Mieszanki Piaski wzbogacone
Dolnoœl¹skie 21 7 1 35 5 32
Kujawsko-Pomorskie 26 17 3 19 5 31
Lubelskie 85 7 1 2 4 2
Lubuskie 20 7 2 21 13 37
£ódzkie 40 17 3 9 2 29
Ma³opolskie 2 2 8 41 7 39
Mazowieckie 27 20 5 18 3 28
Opolskie 2 2 1 45 5 46
Podkarpackie 12 1 9 30 8 41
Podlaskie 1 4 9 38 4 44
Pomorskie 29 6 4 26 2 34
Œl¹skie 35 2 0 28 4 30
Œwiêtokrzyskie 47 6 0 – – 47
Warmiñsko-Mazurskie 1 1 6 34 4 53
Wielkopolskie 44 14 4 8 11 20
Zachodniopomorskie 22 23 0 21 4 31
Polska ogó³em 22 10 4 25 5 34
ród³o: Bilans Gospodarki... 2010; obliczenia w³asne
Struktura asortymentowa produkcji kruszyw ¿wirowo-piaskowych jest odmienna w ró¿- nych regionach kraju, uzale¿niona od mo¿liwoœci produkcji ¿wirów, a tak¿e od zapo- trzebowania na poszczególne rodzaje kruszyw w danym regionie. Przyk³adowo, wiêkszy udzia³ ¿wirów notowany jest w województwach po³udniowo-zachodnich (np. w dolno- œl¹skim i opolskim) oraz pó³nocno-wschodnich (województwa podlaskie i warmiñsko-ma- zurskie, pó³nocna czêœæ województwa mazowieckiego), sk¹d znaczne iloœci ¿wirów kie- rowane s¹ na bardziej odleg³e, a zarazem bardziej ch³onne rynki regionalne (np. warszawski czy poznañski). Regiony wokó³ du¿ych metropolii (Warszawa, Kraków, Poznañ, Gdañsk, aglomeracja górnoœl¹ska) maj¹ bardziej zrównowa¿on¹ strukturê produkcji, przy czym zale¿y to te¿ od mo¿liwoœci pozyskania frakcji ¿wirowych (tab. 10).
Dane o wielkoœci produkcji najwa¿niejszych asortymentów kruszyw naturalnych ¿wi- rowo-piaskowych wskazuj¹, ¿e najwiêksze znaczenie w produkcji ¿wirów maj¹ obecnie regiony: Œl¹ska Dolnego, Opolskiego i Górnego, Ma³opolski, Mazur i Podlasia oraz Pomo- rza Zachodniego (tab. 6). O ile w przypadku Górnego Œl¹ska i Ma³opolski idzie za tym znacz¹ca wielkoœæ sprzeda¿y piasku, co ma zwi¹zek ze znacznym lokalnym zapotrze- bowaniem na ten surowiec (w Ma³opolsce nawet notuje siê deficyt w tym wzglêdzie), to na Mazurach, Podlasiu, Œl¹sku Dolnym i Opolskim, oraz – ostatnio – Zachodnim Pomorzu, dzia³alnoœæ produkcyjna ukierunkowana jest na pozyskiwanie ¿wirów, a sprzeda¿ uzys- kiwanych ubocznie piasków klasyfikowanych jest niewielka (tab. 6). Z kolei w innych regionach znacznie wiêksze jest znaczenie mieszanek – z regu³y jest to rezultat zwiêk- szonego lokalnego popytu na ten rodzaj produktu. Przyk³adami s¹ tu regiony wielkopolski i ma³opolski (tab. 6). Wysokie udzia³y niektórych województw w krajowej produkcji pospó³ek i piasku nale¿y natomiast wi¹zaæ w du¿ej czêœci z intensyfikacj¹ robót in¿ynie- ryjnych przy du¿ych inwestycjach budownictwa drogowego. W ostatnim czasie dotyczy³o to szczególnie regionu mazowieckiego, ³ódzkiego, pomorskiego, zachodniopomorskiego i œl¹- skiego (tab. 5).
5. Regionalne relacje poda¿y do popytu
Dostêpna baza zasobowa kruszyw ¿wirowo-piaskowych sprawia, ¿e ich produkcja wy- kazuje silne zró¿nicowanie regionalne. Po stronie poda¿owej zdecydowanie dominuj¹ obec- nie województwa: mazowieckie, zachodniopomorskie, dolnoœl¹skie, warmiñsko-mazurskie i ma³opolskie, a tak¿e pomorskie, wielkopolskie i podlaskie. Natomiast niewielka produkcja notowana jest w województwach œwiêtokrzyskim i lubelskim, a tak¿e w niewielkich woje- wództwach lubuskim i kujawsko-pomorskim. W siedmiu województwach notowany jest trwa³y deficyt kruszyw ¿wirowo-piaskowych na rynkach regionalnych, najwy¿szy w wo- jewództwie mazowieckim, wielkopolskim, œl¹skim i ³ódzkim (tab. 11). Z drugiej strony osiem województw wykazuje wyraŸne nadwy¿ki poda¿y nad popytem, przy czym s¹ one najwy¿sze w województwach ma³opolskim, warmiñsko-mazurskim, podlaskim, zachodnio- pomorskim (od niedawna) i opolskim (tab. 11).
Rosn¹ce zapotrzebowanie na kruszywa ¿wirowo-piaskowe, w szczególnoœci do pro- dukcji betonów i wyrobów betonowych, ale ostatnio tak¿e piasków na nasypy i podbudowy w budownictwie drogowym, notowane jest w ostatnich latach m.in. w województwie mazowieckim, wielkopolskim, œl¹skim, dolnoœl¹skim, ma³opolskim, ³ódzkim i pomorskim.
TABELA11.Relacjepoda¿yipopytunakruszywanaturalne¿wirowo-piaskowewposzczególnychwojewództwachw2008r.[mlnton] TABLE11.Supply/demandrelationshipsofsand&gravelaggregatesineachvoivodeshipin2008[Mt] WojewództwoWielkoœæprodukcji*Szacunkowawielkoœæzu¿ycia*1G³ównekierunkizbytukruszywpoza regionG³ównekierunkisprowadzaniakruszyw spozaregionu Dolnoœl¹skie7,25,9Mazowieckie,£ódzkie,Wielkopolskie, Œl¹skie– Kujawsko-Pomorskie2,13,6–Warmiñsko-Mazurskie,Pomorskie Lubelskie0,32,6–Podlaskie,Podkarpackie,Ma³opolskie, Ukraina Lubuskie2,22,3WielkopolskieZachodniopomorskie £ódzkie2,34,8–Dolnoœl¹skie,Opolskie Ma³opolskie9,65,2Œl¹skie,ŒwiêtokrzyskieDolnoœl¹skie Mazowieckie7,014,8–Warmiñsko-Mazurskie,Podlaskie, Dolnoœl¹skie,£ódzkie Opolskie4,51,2Dolnoœl¹skie,Œl¹skie,£ódzkie, Wielkopolskie– Podkarpackie4,42,8Œwiêtokrzyskie,LubelskieS³owacja Podlaskie6,22,3Mazowieckie,Lubelskie– Pomorskie5,64,4Kujawsko-PomorskieWarmiñsko-Mazurskie Œl¹skie4,87,5–Ma³opolskie,Opolskie,Dolnoœl¹skie Œwiêtokrzyskie0,91,6–Ma³opolskie,Podkarpackie Warmiñsko-Mazurskie6,42,4Mazowieckie,Pomorskie, Kujawsko-Pomorskie– Wielkopolskie3,69,2–Zachodniopomorskie,Dolnoœl¹skie, Lubuskie,Opolskie Zachodniopomorskie6,32,8Wielkopolskie,Lubuskie– *Bezpiasków,piaskówzdomieszk¹¿wirówipospó³ek. 1Szacowanym.in.napodstawieudzia³uwojewództwawkubaturzewybudowanychbudynkówwgGUS. ród³o:Opracowaniew³asne
W wielu przypadkach, wobec braku wystarczaj¹cych iloœci kopaliny ze Ÿróde³ lokalnych, koniecznoœci¹ staj¹ siê dostawy z wiêkszej odleg³oœci. W odniesieniu do ¿wirów naj- wy¿szej jakoœci dostawy pochodz¹ z regionu dolnoœl¹skiego i opolskiego, czêœciowo tak¿e warmiñsko-mazurskiego i podlaskiego. Najwy¿szej klasy ¿wiry bywaj¹ dostarczane tra- dycyjnie kolej¹ nawet na odleg³oœæ 250–350 km, a wiêc z Dolnego Œl¹ska czy rejonu Suwa³k, np. na rynek warszawski (tab. 11). ¯wiry ni¿szych klas i czêœciowo mieszanki, poza sprzeda¿¹ na rynku regionalnym, znajduj¹ w istotnej czêœci zbyt na rynkach s¹siednich regionów (np. kruszywa z województwa zachodniopomorskiego w Wielkopolsce, z Ma³o- polski w Œwiêtokrzyskiem). Niewielkie obecnie znaczenie maj¹ dostawy ¿wirów z krajów s¹siednich. Chodzi przede wszystkim o siêgaj¹cy niemal 1 mln t/r. import ¿wirów z Niemiec do Polski zachodniej oraz niewielki import ze S³owacji i Ukrainy do województw Polski po³udniowo-wschodniej (tab. 11).
Podsumowanie
Wobec nierównomiernej lokalizacji zak³adów produkcji kruszyw ¿wirowo-piaskowych w Polsce, zw³aszcza tych dostarczaj¹cych kruszywa najwy¿szej jakoœci (¿wiry), szacuje siê,
¿e ponad 30% ³¹cznego krajowego popytu na kruszywa ¿wirowo-piaskowe (ale a¿ ponad 60% w przypadku ¿wirów) zaspokajane jest przez ich sprowadzanie z regionów bardziej intensywnej produkcji, w niewielkim stopniu tak¿e z importu (1,0–1,5 mln t/r.).
Mimo wysokich kosztów transportu kruszyw, realizowanego g³ównie samochodami, a na wiêksze odleg³oœci i/lub w wiêkszym wymiarze – kolej¹, wymiana ta dotyczy oko³o 1/3 kruszyw ¿wirowo-piaskowych zu¿ywanych w kraju. Wci¹¿ jednak niektóre aglomeracje miejskie (m.in. Poznañ, £ódŸ, Warszawa, Lublin) s¹ w bardzo wysokim stopniu (40–60%) zale¿ne od dostaw ¿wirów spoza w³asnego regionu, a incydentalnie nawet z zagranicy.
Mo¿liwoœci rozwoju produkcji kruszyw ¿wirowo-piaskowych w pobli¿u centrów ich u¿ytkowania (szczególnie du¿ych aglomeracji miejskich i obszarów intensywnych inwes- tycji przemys³owych) s¹ ograniczone, lecz s¹ rozwijane tam, gdzie jest to mo¿liwe. Przy- k³adem jest wzrost ich produkcji w województwie mazowieckim, ma³opolskim i pomorskim.
Istotnym ograniczeniem jest rozmieszczenie bazy zasobowej kruszyw, a tak¿e zró¿nicowana dostêpnoœæ poszczególnych z³ó¿ do eksploatacji ze wzglêdów œrodowiskowych czy z uwagi na kolizjê z kierunkiem zagospodarowania przestrzennego.
Wielce prawdopodobny w nadchodz¹cych latach jest dalszy wzrost sprzeda¿y miêdzy- regionalnej i wyd³u¿enie dróg transportu, a to wskutek wyczerpywania siê zasobów z³ó¿
po³o¿onych bli¿ej du¿ych aglomeracji, przy uruchamianiu eksploatacji w regionach odle- g³ych od tych centrów, m.in. w okolicach Suwa³k i Sokó³ki.
Praca powsta³a w ramach projektu pt. „Strategie i Scenariusze Technologiczne Zagospodarowania i Wy- korzystania Z³ó¿ Surowców Skalnych” (Nr POIG.01.03.01-00-001/09), realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, lata 2007-2013, Priorytet 1, Dzia³anie 1.3, Poddzia³anie 1.3.1 Projekty rozwojowe.
Literatura
Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata 2008. Wyd. IGSMiE PAN Kraków, 2010 (oraz edycje wczeœniejsze).
Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008. Wyd. Pañstwowego Instytutu Geologicznego Warszawa, 2009 (oraz edycje wczeœniejsze).
G³ówny Urz¹d Statystyczny, 2004–2008 – Dane statystyczne w zakresie produkcji kruszyw naturalnych ³amanych oraz budownictwa infrastrukturalnego.
Galos K., Smakowski T., 2007 – Gospodarka kruszywami naturalnymi ¿wirowymi i piaskowymi w Polsce. [W:]
Surowce mineralne Polski, Surowce skalne, Kruszywa mineralne, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
