• Nie Znaleziono Wyników

Die Naturwissenschaften. Wochenschrift..., 13. Jg. 1925, 17. Juli, Heft 29.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Die Naturwissenschaften. Wochenschrift..., 13. Jg. 1925, 17. Juli, Heft 29."

Copied!
20
0
0

Pełen tekst

(1)

H E R A U S G E G E B E N V O N

ARNOLD B E R L I N E R

U N T E R B E S O N D E R E R M I T W I R K U N G V O N HANS SPEM ANN I N F R E I B U R G I. B R

O RG A N D E R G E SE L L SC H A FT D E U TSC H E R N A TU R FO R SC H E R UND Ä R Z T E

UND

O RGA N D E R K A IS E R W IL H E L M -G E S E L L S C H A F T Z U R FÖ R D E R U N G D E R W ISSENSCH AFTEN

V E R L A G V O N J U L I U S S P R I N G E R I N B E R L I N W 9

HEFT 29 (SEITE 629— 644) 17. JU L I 1925 DREIZEHNTER JAHRGANG

Physiogeograpliische Skizze des Russischen und Mongolischen A ltai. Von P. Fi c k e l e r, München 629 Gold aus Quecksilber. Von A. Mi e t h e, Berlin . 635 H auptversam m lung der Deutschen Bunsengesell-

schaft für angewandte physikalische Chemie. 637 Be s p r e c h u n g e n :

Op p e n h e i m e r, C., und L. Pi n c u s s e n, Tabulae biologicae. Band I. Reine und physiologische Physik, Physikalische Chemie und biologische Anwendungen. Von J. Gross, Neapel . . . 642

I N H A L T :

Pa s c a l, Pa u l, Syntheses et Catalyses In ­ dustrielles, Fabrications Minerales. Von M.

Mugdan, München ... 643 Yo u n g, Ge o f f r e y Wi n t h r o p, Die Schule der

Berge. Von M. Bodenstein, Berlin . . . . 643

u s c h r i f t e n u n d v o r l ä u f i g e Mi t t e i l u n g e n: Über das Atom gewicht des von Miethe und

Stammreich aus Quecksilber gewonnenen Goldes. Von O . Hö n i g s c h m i d und E. Zi n t l, M ü n c h e n ...644 Die Gitterstruktur des Carborunds (SiC). Von

H. O t t , München 7 ... 644

Abb. 125. Blattm osaik

A us:

Lehrbuch der Pflanzenphysiologie

Auf physikalisch-chemischer Grundlage

V on

Dr. W. Lepeschkin

früher o. ö. P rofessor der Pflanzenphysiologie an der Universität Kasan

: jetzt Professor in Prag

303 S eiten m it 141 T e x ta b b ild u n g e n . 1925 15 G o ld m ark ; g e b u n d e n 16.50 G oldm ark

V e r l a g v o n J u l i u s S p r i n g e r i n B e r l i n W 9

Der Postvertrieb der „Naturwissenschaften“ erfolgt von Leipzig aus /

(2)

II D I E N A T U R W I S S E N S C H A F T E N . 1925. Heft 29. 17. Juli 1925

D I E N A T U R W I S S E N S C H A F T E N

erscheinen in wöchentlichen Heften und können im In- und Auslande durch jede Sortimentsbuchhandlung, jede Postanstalt oder den Unterzeichneten Verlag be­

zogen werden. Preis vierteljährlich für das In- und Ausland 7.50 Goldmark (x Gm. = 10/42 Dollar nord- amerikanischer Währung). Hierzu tritt bei direkter Zustellung durch den Verlag das Porto bzw. beim Bezüge durch die Post die postalische Bestellgebühr.

Einzelheft 0.75 Goldmark zuzüglich Porto.

Manuskripte, Bücher usw. an

Die Naturwissenschaften, Berlin W 9, Linkstr. 23/24, erbeten.

Preis der Inland-Anzeigen: x/i Seite 120 Goldmark, Millimeter-Zeile 0.30 Goldmark. Zahlbar zum amtlichen Berliner Dollarkurs am Tage des Zahlungseingangs.

Für Vorzugsseiten besondere Vereinbarung. — Bei Wiederholungen Nachlaß.

Auslands-Anzeigepreise werden auf direkte Anfrage mitgeteilt.

Klischee - Rücksendungen erfolgen zu Lasten des Inserenten.

Verlagsbuchhandlung Julius Springer, Berlin W 9, Linkstr. 23/24.

Fernsprecher: Amt Kurfürst 6050— 53. Telegrammadr.: Springerbuch.

Reichsbank-Giro-Konto: — Deutsche Bank Berlin, Depositen-Kasse C.

V E R L A G V O N J U L I U S S P R I N G E R I N B E R L I N W 9

S p e k t r o s k o p i e

d e r R ö n t g e n s t r a h l e n

Von

Dr. M a n n e S i e g b a h n

Professor an der Universität Upsala

263 S eiten m it 119 A b b ild u n g en . 1924 15 G o ld m a rk ; g e b u n d e n 16 G oldm ark

V o l e n z k r ä f l e

u n d R ö n t g e n s p e k t r e n

Zwei Aufsätze ü ber d a s E lektro n e n g eb äu d e des Atoms Von

Dr. W . K o s s e l

0. Professor an der Universität Kiel

Z w e i t e , v e rm e h rte A uflage. 93 S eiten m it 12 A b b ild u n g en . 1924 3.60 G oldm ark

D os t e c h n i s c h e E i s e n

K o n s t i t u t i o n u n d E i g e n s c h a f t e n Von

Dr.-Ing. P a u l O b e r h o f f i e r

o. Professor der Eisenhüttenkunde,

Vorsteher des Eisenhüttenmännischen Instituts an der Techn. Hochschule Aachen

Z w e i t e , v e rb e s s e rte u n d v e rm eh rte A uflage

608 S eiten m it 610 A b b ild u n g en im T e x t un d 20 T a b e lle n . 1925 G e b u n d e n 31.50 G oldm ark

(3)

DIE NATURWISSENSCHAFTEN

D reizehnter Jah rg an g 17. Juli 1 9 2 5 H eft 2 9

Physiogeographische Skizze des Russischen und Mongolischen Altai.

V o n P . Fi c k e l e r, M ünchen.

D u rch die F o rsch u n g en der b eid en J ah rzeh n te v o r dem W e ltk rie g e w u rd e der T ien sch a n zw eifellos zum b e stb e k a n n ten G eb irge Z en trala sien s. V o m n örd lich b e n a ch b a rten A lta i w u rd e jed o ch w en iger A u fh eb en s gem ach t, tro tzd e m d o rt in aller S tille eine A n z a h l R u ssisch er G eleh rter unsere K e n n t­

nisse in vielen B ezieh u n g en erw eiterten .

B i s z u m E n d e d e s v o r i g e n J a h r h u n d e r t s w a r b e s o n d e r s d e r R u s s i s c h e A l t a i d u r c h D e u t s c h l a n d s b e r ü h m t e s t e N a t u r f o r s c h e r w i e C. F . v . Le d e b o u r, C . A . Me y e r u n d A . v . Bu n g e, b e s o n d e r s a b e r d u r c h A . v . Hu m b o l d t, d e r b i s z u m d a m a l i g e n c h i n e s i s c h e n G r e n z p o s t e n B a t y a m I r t y s c h f l u ß v o r d r a n g (1829), l e i d l i c h b e k a n n t . D e r s c h a r f e B e o b a c h t e r H . v . He l m e r s e n (1834) t r u g z u r A u f h e l l u n g d e s g e o l o g i s c h e n B a u e s b e d e u t e n d b e i, u n d a u f d r e i b e s c h w e r l i c h e n E x k u r s i o n e n e r ­ f o r s c h t e Ge b l e r (1833 — 3 5) s o g a r d a s K a t u n - g e b i r g e i m Z e n t r a l a l t a i . V o n g r ö ß t e r B e d e u t u n g w a r a u c h d i e R e i s e P . v . Ts c h i c h a t s c h e w s (1842) u n d B . v . Co t t a s (1868), d ie f a s t e i n e W i e d e r ­ h o l u n g d e r j e n i g e n v o n v . Hu m b o l d t s b i l d e t e . D e r M o n g o l i s c h e A l t a i w a r b i s 1873 n u r a u s d e r v o r ­ z ü g l i c h e n „ C h i n e s i s c h e n R e i c h s g e o g r a p h i e “ (1 7 9 ° ) b e k a n n t u n d w u r d e e r s t d u r c h Ma t u s o w s k i u n d b e ­ s o n d e r s d ie a u s g e d e h n t e n R e i s e n d e s u n e r m ü d l i c h e n Po t a n i n, d ie d i e s e r i n s e in e n k l a s s i s c h e n „ S k i z z e n a u s d e r N o r d w e s t m o n g o l e i “ (1893) n i e d e r l e g t e , d e m w i s s e n s c h a f t l i c h e n V e r s t ä n d n i s n ä h e r g e b r a c h t .

D er B a u der sib irisch en B a h n und die geo ­ logische L an d esa u fn a h m e le ite te n ab er fü r den A lta i zu A n fa n g der n eu n ziger Jah re eine neue F o rsch u n gsp erio d e ein, die im w esen tlich en vo n russischen F o rsch ern getra g en w ird . D e r B o ta n ik e r der T o m sk er U n iv e rs itä t, W . W . S a p o s h n ik o w , d u rch fo rsch te den ru ssisch en Z e n tr a la lta i und w estlich en M on golisch en A lta i. K o s l o w zog m it seinen B e g le ite rn (1899 — 1901) am gan zen M on ­ golisch en A lta i e n tlan g, v o n 1905 — 19 15 d u rc h ­ stre ifte der H elsin gfo rser G eo g ra p h J. G . G r a n ö m it großem E rfo lg e d as gleich e G eb iet, und n och 19 14 b esu ch te der A ltm e is te r der G eologie Z e n tr a l­

asiens, W . A . O b r u t s c h e w , den R u ssisch en A lta i, ü ber den er sehr lic h tv o lle ,, A lta is tu d ie n “ v e rö ffe n t­

lich te , w äh ren d S j e d e l n i k o w u n d R j e s n i - t s c h e n k o (1908 — 1912) den S ü d -A lta i in jed e r B e ­ zieh u n g b e k a n n te r m ach ten .

D ie F o rsch u n g en dieser M änner, ebenso w ie die noch vie ler anderer, sind ab er m eist in S p e z ia la rb e i­

ten n ied ergelegt, die en tw ed er geo grap h isch e E in z e l­

p roblem e v e rfo lg e n oder aber nur T eile des A lta i beh an d eln . A u c h die zusam m en fassen d e B e h a n d ­ lu n g des ru ssisch en A lta i in S em en o w -T ian sch an skis R u ß la n d B d . X V I ,,W e stsib irien “ w a r keine geo­

g rap h isch e D a rste llu n g im m odern en Sinne. B e - Nw. 1925.

sonders w ar d as in den A n n a le n des P e tersb u rg er Z en tralo b serva to riu m s a n gesam m elte m eteo ro lo ­ gisch e S ta tio n sm a te ria l n och n ic h t zu einer k li­

m atisch en D a rste llu n g v e ra rb e ite t w ord en. D iese G rü n d e bew o gen den V erfasser, den V ersu ch zu w agen , säm tlich es bish er vo rh an d en es E in z e l­

m a te ria l vo n der ä lte ste n bis zu r n eu esten erreich ­ b a ren L ite ra tu r (257 N um m ern) zu einer M on o­

grap h ie ü ber den gan zen A lta i zu v e ra rb e ite n und u n ter stän d ig e r W ech selb ezieh u n g aller g e o g rap h i­

sch en E lem en te u n d deren V erg le ich u n terein an d er un d m it anderen G eb irgen in m eth o d isc h -k ritisch er W eise zu einem organ isch en G an zem zu v e rsc h w e i­

ßen, das in u m fa n g re ich e re rW e ise an anderer S telle v e rö ffe n tlic h t w u rd e 1).

D er A lta i stre ic h t vo m 5 6 ° N v o n der S ta d t T o m sk in n ach S ü d en k o n v e x e n B o g e n d u rch gan z Z e n trala sie n bis zu m H o an g h o b o gen an der O rd ossch olle, w o er am 106. M erid ian u n ter ru nd 4 2 0 N end et. Im N ord en u n d W e ste n u m rah m t ih n die w estsib irisch e E b en e, im S ü d en trenn en ihn d as S aissan b eck en und der 50 k m b re ite „ D s u n - garisch e A r m " v o m T ien sch a n . Im O sten heben ihn die tieflieg en d en E in b ru ch sgeb ie te vo n M inus- sinsk , U rja n c h a i und des K o b d o b e ck e n s und sog.

,,S e e n ta ls“ k la r v o m S a jan - und C h an gaigeb irge ab. D e r 88. M eridian t e ilt diesen ü ber 2000 k m lan g en G eb irg szu g in zw ei v ö llig versch ied en e H ä lfte n : in den w e stlic h gelegen en periph eren und feu ch ten ,,R u ssischen A lt a i“ und in den ö stlich en zen tra le n und tro ck en eren „M on g o lisch en A lt a i“ . D a s B e rg la n d des R u ssisch en A lta i b ild e t ein v e rw ic k e lte s G eb irg ssystem , d as eine o v a le F lä ch e fü llt, an die im N o rd en ein n ach O sten k o n v e x e r B o ge n a n se tz t. D o ch lassen sich zwei orographische H auptstreichungsachsen e rk e n n e n : e in e W N W — O SO im S ü d en u n d eine N O — S W b is N — S im N ord en . B e id e S treich u n g selem en te b ild en teils sp itze W in k e l m itein an d er, teils gehen sie allm äh lich in ein an d er über. A lle k o n ve rg ieren m ehr oder w en iger n a c h O sten. W ie in unseren A lp e n lassen sich n ic h t allein n ach o rograph isch en , sondern a u ch k lim a tisc h en G esich tsp u n k ten m ehrere G e- b irg ste ile als N ord-, Ost-, West-, Zentral- und Sü d - A lta i h erau ssch älen . A m h ö ch sten ragen der Süd - und Z en tra l-A lta i em por, und in der m itte ls te n der drei H a u p tk e tte n des letzteren r a g t im 4000 m m ittelh o h en K a tu n -T s c h u ja -G e b irg e die zw ei- g ip felig e P y ra m id e der firn b ed e ck te n B je lu c h a 4510 m h o ch em por. Im Jah re 1898 h a tte P rofessor

x) P. Fi c k e l e r, Der Altai, eine Physiogeographie.

Ergänzungsheft Nr. 187 zu Petermanns Mitteilungen.

G otha: Justus Perthes 1925. (202 S. m it 7 Tabellen, 1 Kurventafel, 5 Karten und 14 Abbildungen).

80

(4)

630 Fi c k e l e r: Phvsiogeographische Skizze des Russischen und Mongolischen A ltai. I" Die N atur­

wissenschaften Sa p o s h n i k o w eine G ip fe lb esteig u n g v e rs u c h t und

w a r n u r b is zu m 4050 m h ohen S a tte l zw isch en b eid en S p itze n geko m m en . A m 26. J u li 19 14 g e lan g aber dem B rü d e rp a a r Tr o n o w n ach zw eim alig em v e rg eb lich en V e rsu c h die B e ste ig u n g des Ostgipfels dieses A lta irie se n v o n fa s t M o n tb la n c -H ö h e.

D e r M ongolische A lta i e rs tre c k t sich als ein S y s te m p aralle ler G e b irg sk e tte n ü b er 1700 k m v o m T a b y n -b o g d o -K n o te n im W e ste n bis zu m K n ie des H o a n g h o . W ä h ren d d as G eb irg e im N W m it 160 k m B r e ite flä c h e n h a ft a u sg e b ild et ist, t r it t im O ste n die lin ie n h a fte A n o rd n u n g in K e tte n , die d u rch b re ite S en k en g e tre n n t sind , n och d e u t­

lich er h e rv o r. V o m 88. b is 9 9 0 O b ild e t d ie n ic h t u n terb ro ch en e h ohe sü d lich e H a u p tk e tte A lta in - n u ru d as R ü c k g r a t des gan zen G eb irges. D iese w ird im N o rd en v o n ein er zw e ite n hohen , aber h ä u fig u n terb ro ch en en n ö rd lich en H a u p tk e tte b e ­ g le ite t, die w e it im O sten (9 9 0 O), w en n A lta in - n u ru sch on in H o rste a u fg e s p litte rt ist, die oro- grap h isch e F ü h ru n g b is zu m O sten d e ü b ern im m t.

N ö rd lich v o n le tz te re r zieh en n och ein ige m ehr od er w en iger d e u tlic h e n tw ic k e lte K e tte n p arallel, w äh ren d s ü d lich v o m A lta in -n u ru n och zw ei sü d ­ lich e P a r a lle lk e tte n erk en n b a r sind.

E rla u b te ein Q u e rsc h n itt zu r H a u p ts tr e ic h ­ r ic h tu n g eine U n tersc h e id u n g m eh rerer K e tte n , so g e s ta tte t ein L ä n g s s c h n itt eine E in teilu n g des M ongolischen A lta i in drei H auptteile. D e r 92. M eri­

d ia n b e g re n z t ein en k u rzen b re it au sged eh n ten W estteil m it lan g em , v o m H a u p tk a m m fo rtstre ic h e n ­ d en n o rd sü d lich en S e ite n ä sten , die a u f der S ü d ­ seite eine reich e p eriph ere H y d ro g ra p h ie b ed in gen . D e r M ittelteil, v o m 92. b is 9 9 0 O, re ic h t b is zu m O sten d e des u n d u rch b ro ch en en A lta in -n u ru , der b e d eu te n d tro c k en er a ls der vo rige is t m it v ö llig z e n tra le r H y d ro g ra p h ie , w äh ren d der Ostteil d u rch B r u c h te k to n ik in E in ze lk e tte n u n d iso lierte B e rg e z e r h a c k t und e rn ied rig t und v o m K lim a u n d den S c h u ttm a sse n der G o b i v ö llig ü b e rw ä ltig t w ird . D a h e r h e iß t er au ch m it R e c h t ,,G o b i- A lta i.“ V o n a llen drei T eile n re ic h t am h ö ch sten der W e s tte il em por, w o der 4000 m m ittelh o h e K n o te n des T a b y n -b o g d o -o la m it dem 4500 m K ijty n - G ip fe l w e it in die L a n d e sch a u t. A b e r n och im O s tte il ra g en M a ssiv e w ie der Ich e- u n d B a g a -b o g o u n ter

1 0 2 0 O in d ie R e g io n ew igen Sch nees em por.

G eo lo g isch is t der M on golisch e A lta i als F a lte n ­ g eb irg e ä lte r als der R u ssisch e. W ä h ren d der R u s s i­

sch e A lta i v o n p alä o zo isch en S ch iefern m it e ru p ­ t iv e n K e rn e n a u fg e b a u t w ird , h errsch en im M o n go ­ lisch en A lta i ä lte re arch aisch e G estein e, chlori- tisc h e T o n sch iefer, G rü n sch iefer, G lim m ersch iefer v o r, zu sam m en m it m ä c h tig e n M assen vo n G ra n it und G n eis. L e tz te re r is t fü r ih n ga n z besonders ch a ra k te ris tisc h , so d a ß schon E d . Su e s s sein V o rh errsch en zu r A b tr e n n u n g des R u ssisch en A lta i m itb estim m te. A u ß e r k rista llin e n Sch iefern, in d enen Ob r u t s c h e w d rei m eta m o rp h e Serien v e r ­ sch ied en en A lte rs u n tersc h ied , gehören die ä lte ste n p a lä o n to lo g isch b e stim m b a re n S ed im en te des R u s s i­

schen A lta i dem K a m briu m u n d S ilu r an. D a s D evon t r it t in drei A b te ilu n g e n im K u sn e z k e r B e c k e n (N o rd -A ltai) im W e s t-A lta i, Z e n tra l-A lte i, w o sch on T s c h i c h a t s c h e w am O b e rla u f des T sc h u ja flu sse s d evo n isch e K o ra lle n fan d , u n d im S ü d -A lta i a u f. Im K u sn ezk e r B e c k e n h e b t sich v o n den drei A b te ilu n g e n des K a rb o n s d ie u n terste n a ch S to ff u n d G enesis sch a rf v o n den b eid en ob eren a b u n d w ird v o n d u n k len S tin k k a lk e n (m it B rach io p o d en ) u n d grü n en S an d stein en (m it L ep i- dodendron) a u fg e b a u t. D ie m ittlere 7700 m ä ch tig e p ro d u k tiv e A b te ilu n g , die n a ch neueren F o rsc h u n ­ gen vo n L u t u g i n und K a p e e w in 6 U n te r a b te ilu n ­ gen g eg lie d ert w ird , e n th ä lt in sg esa m t 95 m F lö z ­ m ä c h tig k e it m it v o rzü g lich e r K o h le u n d Z w isch e n ­ la g en vo n S p h ä ro so d erit im T o n . D a s K o h le n ­ becken von KusnezeJc bietet geradezu ein M u ster­

beispiel einer typischen Sam m elm ulde zw isch en den a lte n H orsten des 500 — 600 m hohen S a la ir-R ü c k e n s im W e ste n u n d des 1500 m h oh en K u s n e z k e r A la ta u s im O sten sow ie O s t-A lta i im Sü d en und kan n in jed e r B e zie h u n g d en größten Kohlenvorkom m en a u f d er E rd e g le ic h g e ste llt w erd en . E r u p t iv ­ g estein e sind im R u ssisch e n A lta i a u ß e ro rd en tlich v e rb r e ite t. G ra n it t r it t ü b e ra ll a u f und b ild e t die e ru p tiv e n K ern m assen , die v ie lfa c h als d en u d ierte h ö ch ste E rh eb u n g en ü b er die u m geb en d en k r is ta l­

lin e n S ch iefer u n d S ed im en te e m p o rragen . D e r g a n ze W e s t- A lta i w ird n a ch P i l i p e n k o v o n re g e l­

re c h te n ,,G ra n ita c h s e n “ d u rc h se tz t u n d schon A . v . H u m b o ld t sp ra ch sch on m it R e c h t v o n einer ,,G ra n itu m w a llu n g “ des A lta i. D er G ra n it des A lta i, v o m W e st- üb er den S ü d -A lta i b is zu m O st- A lt a i z e ig t eine d u rch F a ltu n g s d ru c k h erv o rg eru fen e a u ß e ro rd en tlich sta rk e Z e rk lü ftu n g , die w ied er eine in te n siv e V e rw itte ru n g zu g ro te sk e n K le in fo rm e n b e w irk t. M it H ilfe der v o n H . C l o o s s o lic h tv o ll stu d ierten G ra n itte k to n ik ließ en sich w oh l au ch hier w e rtv o lle R e s u lta te in b e zu g a u f R ic h tu n g und S tä rk e des p alä o zo isch en ta n g e n tia le n F a ltu n g s d ru c k e s e r­

zielen . V u lk a n isc h e E rg ü sse b e g le ite te n schon im A ltp a lä o z o ik u m die G eb irg sb ild u n g in F o rm vo n p o rp h y risch e n u n d p o rp h y ritisc h e n A u fq u ellu n g en . In b e zu g a u f jü n g e re V u lk a n ite t r a f A . v . H u m b o ld t sch on d as R ic h tig e , w en n er sch rieb : „ W a h re r B a s a lt m it O liv in sch e in t dem A lta i zu fe h le n .“

D a s te k to n isc h e B ild , d as E d . S u e s s im „ A n t ­ litz der E rd e “ v o m A lta i e n tw a rf, t r if f t fü r d ie p alä o zo isch e F a lte n te k to n ik in groß en Z ü gen h e u te n och zu . N u r der K u sn ezk e r A la ta u wird] n ach n eueren ru ssisch en F o rsch u n g en v o n J. P . T o lm a -

t s c h e w zu m „ A lt e n S c h e ite l“ gerech n et. A ls R a n d b o g en des „ A lt e n S c h e ite ls“ e n ts tie g der M o n go lisch e A lta i schon v o r oder zu B e g in n des P a lä o z o ik u m s dem M eer. D ie ersten F a ltu n g s ­ d islo k a tio n en des R u ssisch en A lta i fan d en schon im S ilu r s t a t t , w ob ei seine F a lte n v o n W e ste n h er dem „ A lt e n S c h e ite l“ a n g e p re ß t w u rd en . D ie G e b irg sb ild u n g ern eu te sich im D e v o n und M ittelk a rb o n . D ie le tz te O rogenesis e rfo lg te im O b erk a rb o n oder P e rm im B e re ic h der T e th y s , die im O ste n d as G e b ie t sü d lich des A lta in -n u ru

(5)

Heft 29- 1 Fi c k e l e r: Physiogeographische Skizze des Russischen und Mongolischen A ltai. 631

17. 7- i 9 25 J

Ta/ebenen

Atechinsk Martins k \

Tsctamisctmaja Kolyivan

Pichtowaja'O»

/Mjnuss/nsk / Amsas-TasV.yl

Kamen o

Lokiewskoe

Semipalafinsk DshiwU.

kameno- gorsk

Büchfarmins/

\Kokpekfy

•tVvwa-

äsan- ussu n o r

U'jungur

iSa/ssamk

(6)

632 Fi c k e l e r: Physiogeographische Skizze des Russischen und Mongolischen A ltai. T Die Natur [W issenschaften

dem H a u p tk a m m a n g lied erte und im W e ste n n u r den sü d lich en T e il der K irg isen ste p p e u n d des K a lb a g e b irg e s ergriff.

D e r A lta i b lieb seit dem K a rb o n F e s tla n d b is a u f unsere T a g e. A b e r die su b a erile V e r w itte ­ ru n g des M esozoiku m s tru g d as g a n ze G eb irge zu a u sd ru ckslo sem H ü gellan d , zu R u m p fflä c h e n a b . D a s 'paläozoische Faltengebirge verschwand oro- graphisch fast völlig vom damaligen A n tlitz der Erde.

E r s t im Tertiär w u rd en die to tg e fa lte te n R ü m p fe vo n v e rtik a le n B e w e g u n g e n b e tro ffe n u n d im R a h m e n einer ep irog en etisch en A u fw ö lb u n g , die den gan zen N o rd w e stran d des a sia tisc h en G eb irg sd reiec k s b e tra f, e rstan d der A lta i als ,,Schollengebirge" v o n n euem . D ie p alä o zo isch e Z w e ih e it des G eb irges ve rw a n d e lte sich zu einer te rtiä re n G eb irgsein h eit. B is ü b er 5000 m w u rd en d ie zerb ro ch en en m esozoisch en R u m p fflä c h e n s tre ife n a rtig em porgeh ob en , w o b e i die B e w e gu n g e n im g ro ß en u n d gan zen d u rch d as p aläo zo isch e S ch ich tstreich en g e le ite t w u rd en . D a h e r fin d e t m an sow o h l im M on golisch en w ie R u ssisch en A lta i in 2000 b is zu 4000 m H ö h e au sged eh n te V ereb - n u n gen , die d as G eb irge so u n gem ein c h a ra k te ri­

sieren . H eiß e Q u ellen und E rd b eb e n d eu ten an, d a ß die v e rtik a le n B e w e g u n g e n h eu te n och n ich t zu m A b sc h lu ß g eko m m en sind.

S ch on die geo grap h isch e L a g e des G eb irges im M itte lp u n k t des K o n tin e n ta lru m p fe s m it 3000 k m a llse itig e r E n tfe rn u n g v o m O zean d e u te t a u f ein s ta r k k o n tin e n ta le s K lim a , d as n och d u rch die o ro g rap h isch en V erh ä ltn isse, als T e ilg e b ie t der g ro ß en ze n tra la sia tisc h e n R a n d u m w a llu n g , er­

h ö h tes In teresse b e an sp ru ch t. W ie in O stru ß la n d u n d W e stsib irie n so is t au ch im A lta i der J an u a r d er k ä lte s te M o n at. D ie J a n u a rm itte l senken sich vo n — 1 9 ,7 ° C d er n örd lich en G renzeben e b e i T o m sk a u f — 1 6 ,7 ° im K u s n e z k e r B e c k e n u n d a u f — 13 ,0 ° und — 1 1 ,2 ° im W e s t- A lta i und so gar — 9 ,5 ° b ei A lta is k a ja S ta n iz a im S ü d -A lta i.

D a s tiefg e leg en e G ra b e n ta l der T sc h u ja ste p p e b ild e t m it — 2 8 ,7 ° d a g eg en eine reg e lre ch te K ä lt e ­ in sel im A lta i, die a u ch d u rch e w ig gefro ren en B o d en in 1 m T ie fe c h a ra k te ris ie rt w ird . D e n w ärm sten M o n at J u li b ezeich n en M itteltem p e ra tu re n vo n 17 ,8 ° b e i T o m sk u n d 2 4 ,7 ° im S ü d en b ei Saissan sk . Im G e b irg sin n eren e rfo lg t d agegen eine T e m p e ra tu r­

a b n a h m e m it der H öhe.

D a s som m erlich e asia tisc h e L u ftd ru c k m in im u m b e d in g t am A lta i ü b erw ieg en d W e stw in d e, die die F e u c h tig k e it des A tla n tis c h e n O zean s sow ie der ve rd u n ste n d e n seenreich en w estlich e n S tep p en ­ g e b iete d o rt a b g eb en . A u s d em T a b e lle n m a te ria l des P e tersb u rg er Z e n tra lo b serv a to riu m s g e h t h er­

v o r, d a ß der A lta i viel feuchter is t a ls m an bish er gem ein h in v e rm u te te . D ie Z u n ah m e der m ittleren jä h rlich e n R eg en m en g e v o n 560 m m im N bei T o m sk b is ü ber 800 m m im O st- und Z e n tra l- A lta i is t rein o ro g ra p h isch b e d in g t. B e i A n d o - b in sk i P riisk , d as 550 m h o ch lieg t, w u rd e m it 938 m m die größte Regenhöhe im R u ssischen A lta i

gem essen, die d erjen ig en M ünchens (525 m H öhe) m it 930 m m n ah ezu g le ich k o m m t. D e r S ü d -A lta i is t m it 300 — 500 m m im W e ste n so tro c k en w ie der W e s t- A lta i. D a s gan ze Ir ty s c h ta l e m p fä n g t m it 300 — 400 m m k a u m m ehr R e ge n w ie die tro k - ken e S tep p e S e m ip a la tin sk . D er w e stlich e m on ­ golisch e A lta i, dessen 100 k m w e it k u lisse n a rtig n ach S ü d en sich recken d e hohe G eb irg säste sich re c h tw in k lig den regen b rin gen d en W e stw in d en w ie R iesen k o n d en sato ren en tg egen stellen , brin gen es, zu u rteilen n a ch der H y d ro g ra p h ie u n d V e g e ­ ta tio n , w ied er a u f ü b er 500 m m N ied ersch lag . D ie som m erlich en R egen , die d o p p elt b is fü n fm a l so g ro ß w ie die des W in ters sind, fa lle n v o m M ai b is O k to b e r m it M in im as im J u li und S ep tem b er.

D ie H öh e des A lta i b e d in g t re ich lich w in te r­

lich e S ch n eefälle. W ä h ren d n örd lich des A lta i fü r die Jah re 19 0 4 — 1908 T o m sk 121 S ch n eeta g e au fw eist, sin k t im w estlich e n S te p p e n g ü rte l bei B iis k die A n z a h l a u f 7 1, fä llt im S ü d -A lta i bei A lta is k a ja S ta n iz a a u f 49 und am S aissam see a u f 26. D ie A u fsp e ic h e ru n g des P u lversch n ees des k o n tin e n ta le n W in ters — ohne A b sc h m e lzu n ­ gen — b e d in g t b e tr ä c h tlic h e S ch n eed ecken h ö h en , die im O s t-A lta i ein M a xim u m bis zu 77 cm zeigen.

S eh r m ä c h tig sin d die H ö h en a u ch a u f den P la te a u s, w o sie d re iv ie rte l des Jah res lieg en b leib en , j a o ft d o rt v ö llig üb ersom m ern u n d d a d u rch d as K lim a des A lta i w esen tlic h beein flu ssen . A u ffä llig gerin g is t die w in terlic h e Sch neeh öh e in den b reiten G ra b e n tä le rn des A lta i, w o sie a u f 10 cm sinken k a n n , so d a ß der w in terlich e S c h litte n v e rk e h r stellen w eise d u rch K a rre n e rsetzt w erd en m u ß .

N a c h allen A n g a b e n k a n n m an die k lim a tisc h e S ch n eeg ren ze des R u ssisch en A lta i im M itte l zu ru n d 2500 m (N ordseite) b is 3000 m (Südseite) anneh m en, w og eg en sie im M o n go lisch en A lta i zw isch en 3500 und 4000 m lieg en d ü rfte .

D ie r e la t iv n ied rige L a g e der Sch neegrenze b e d in g t au ch in den h öh eren T eile n des w estlich en M o n go lisch en A lta i sow ie des R u ss.-, Sü d - und Z e n tr a l-A lta i eine b e trä c h tlic h e V erg le tsch eru n g . K u r z v o r dem W e ltk rie g e w u rd en allein im ö stlich en S ü d -A lta i v o n Rj e s n i t s c h e n k o z u den b ek a n n te n 5 G letsch e rn n och 90 klein ere h in zu e n td e c k t und au f einer v o rzü g lich e n K a r te d a rg e ste llt. D ie m ittle re n H ö h en der u n teren E n d en der G letsch e r sch w an k e n zw isch en 2600 und 3000 m . V ie l s tä rk e r w ird die v o n Sa p o s h n i k o w erfo rsch te V ereisu n g im K a tu n g e b irg e in der m ittleren H a u p tk e tte des Z e n tr l-A lta i, w o v o n der zw eig ip fe lig e n B je - lu c h a 6 b is zu 10 k m lan g e T a lg le ts c h e r ra d ia l h era b strö m en . D a s eben so hohe T sc h u ja g e b irg e b ild e t an H o ch g ip fe ln w ie dem J ik -tu (4200 m) u n d Irb is-tu (4000 m) 5 große und 9 klein e G le t­

scher, u n ter denen der 8,5 k m lan g e T a ld u ra - g le tsc h er bis zu 2340 m h e ra b strö m t. V o m T a b y n - bo g d o -o la k o m m t der eb en fa lls vo n Sa p o s h n i k o w

e n td e c k te 20 km lange Potaningletscher als größter E isstrom des A lta i h eru n ter und b le ib t h in ter dem 27 k m lan g en A le tsc h g le tsc h e r der eu ro p äisch en

(7)

Heft 29. 1 F i c k e l e r : P h y s i o g e o g r a p h i s c h e Skizze 17. 7. 1925 J

A lp e n nur w en ig zu rü ck . D ie L ä n g e dieses R ie s e n ­ gletsch ers is t rein o ro g ra p h isch b e d in g t. D ie v e r ­ gletsch erte F lä c h e des R u ssisch en A lta i b e tr ä g t ru nd 230 q km , die des M on golisch en A lta i 170 q k m , zusam m en also 400 q km .

A ls G an zes genom m en, d u rc h ra g t der A lta i im Som m er a ls kü h lere u n d feu ch tere In sel seine h e iß tro ck en e S tep p en - u n d W ü ste n u m g e b u n g und b ild e t u m g ek eh rt im W in te r eine W ärm ein sel, die aus dem tieflieg en d e n flach en K a ltlu ftm e e r Sibirien s u n d der M on golei h e ra u sra g t. D er A lta i m a ch t also d as e x tr e m -k o n tin e n ta le K lim a gerad ezu o z e a n i s c h e r . E s is t d ah er a u ch n ic h t ve rw u n d e r­

lich , d aß d as fü n ftg rö ß te S tro m sy ste m der E rd e, der O b - I r t y s c h , im A lt a i seinen U rsp ru n g n im m t.

Sein W a sserh a u sh a lt u n d beson ders seine E is ­ b ed eck u n g w u rd en an anderer S telle ein geh end er b e h a n d e lt1). D ie k ä rg lich e n N ied ersch läg e des M on golisch en A lta i — m it A u sn a h m e d er S ü d ­ a b d ach u n g des W e s tte ils — sam m eln sich d agegen in ab flu ß losen , m eist salzig en E n d seen , d ie o ft zu S alzd eck en ein tro ck n en , deren trü g erisch sch im ­ m erndes W e iß schon die H o ffn u n g m an ch es N o ­ m aden und F o rsch u n g sreisen d en b itte r e n ttä u sc h te . G leich unseren A lp e n u n d allen h öh eren G e ­ birg en der E rd e erleb te au ch der A lta i im D ilu v iu m eine starke Vergletscherung, deren B e d e u tu n g erst k u rz v o r d em K rie g e in v o lle m A u sm aß e besonders du rch d ie F o rsch u n g en Sa p o s h n i k o w s, Gr a n ö s, Rj e s n i t s c h e n k o s u n d W . A . Ob r u t s c h e w s o ffen ­ b a r w u rd e. D ie stä rk s te V e rg le tsc h e ru n g erleb ten d er Z en tral- und O st-A lta i, die j a au ch h e u te n och die feu ch testen G eb ie te des R u ssisch en A lta i b ild en . A n d ritte r S telle s te h t der S ü d -A lta i, in dem das B u c h ta r m a ta l d as g la zia lg e o lo g isch am b esten d u rch fo rsch te G e b ie t b ild e t. D ie ü b e ra ll v o rh a n ­ d enen K a re w eisen a u f eine b ed eu ten d n ied rigere L a g e der d ilu v ia le n F irn g ren ze , die im S ü d -A lta i b ei 2100 m M ittelh ö h e eine D ep ressio n v o n 800 b is 900 m u n d im O s t-A lta i b e i 1700 m eine D ep ressio n v o n 1200 erreich te. D ie D ep ressio n der d ilu v ia le n S ch neegrenze n im m t also vo n S ü d en n a ch N o rd en b ed eu ten d zu und e n ts p ric h t gan z den V e r h ä lt­

nissen der rezen ten Sch n eeg ren ze als ein P ro d u k t aus F e u c h tig k e it und G eb irgsh ö h e.

D em versch ied en tie fe n H in a b ste ig en der d ilu ­ v ia len Sch neeg renze e n tsp ric h t au ch d as H in a b ­ rü cken der d ilu v ia le n G letsch eren d en . D e r d ilu ­ v ia le B u c h ta rm ä g le tsc h e r im S ü d -A lta i d ra n g m it 150 km L ä n g e b is a u f 700 m H ö h e ü. d. M ., der 340 km lan ge K a tu n g le ts c h e r im Z e n tr a l-A lta i b is zu 350 m und der 320 k m lan g e B ija g le ts c h e r im O st-A lta i 320 k m w e it b is zu 400 m M eereshöhe h erab. D ie u n terste n S p u ren b ei 1000 m im K u s - n ezker A la ta u im N o rd -A lta i b ezeu gen w ied er eine A b n a h m e des P h än o m en s n ach N o rd en m it der V errin g e ru n g der H öh e.

Sow oh l die S p u ren gla zia ler E ro sio n w ie A k k u ­ m u latio n d eu ten im B u c h ta r m a ta l a u f eine M in d est- i j p . Fi c k e l e r, Das Ob-Irtych-System. Freie Wege vergleichender Erdkunde. Festgabe E. v. Dr y g a l s k i, München 1925.

des Russischen und Mongolischen A ltai. 633

m ä c h tig k e it des E ises v o n 400 m , im oberen K a tu n - ta l vo n 300 m u n d im B ija t a l a u f 100 m .

Im w estlich en M on go lisch en A lta i w a r die V e r ­ eisu ng im m erh in n och b e trä c h tlic h . A u f der N o rd ­ ostseite rü c k te n die d ilu v ia le n G letsch er im K o b d o - t a l bis zu 110 km vo r. N a c h S ü d osten n ah m d as V ereisu n g sp h än om en k r ä ftig ab u n d e n tw ic k e lte im B u ja n tu s s y s te m n u r n och 20 k m lan g e G letsch er.

A u f der S ü d w e sta b d a ch u n g d ra n g der 70 k m lan ge K a n a ssg letsc h e r b is zu 1400 m z u ta l u n d n ach J. G . G r a n ö k a m im K r a n ta l ein 60 k m lan ger E isstro m bis zu 1370 m h erab . D ie O ro grap h ie und M orp h ologie der sü d lich en tie fe n und feu ch ten S c h lu c h ttä le r b e i b e d eu ten d größ erem G efä lle b e d in g te eben dieses tiefe re H in ab ste ig en der d ilu v ia le n G letsch e r als in den m eisten offen en und sch w ach gen eig ten T ä le rn der N o rd ab d a ch u n g . D ie a u ffä llig e M ä c h tig k e it u n d H ö h e der M oränen, besonders a u f d er N o rd seite, lä ß t sich au f die k r ä ftig e aride V e rw itte ru n g der P r ä g la z ia lz e it zu rü ck fü h ren . A u s d em m ittleren u n d ö stlich en M on golisch en A lta i lieg en b e w u ß t a n g estellte B e o b a c h tu n g en üb er G lazialsp u ren n ic h t vo r.

D o ch w ird m an h ier a u f k ü n ftig e B e o b a ch tu n g en v o n G lazialsp u ren sich erlich rech n en dü rfen , b e ­ sonders in den oberen T ä le rn des A lta in -n u ru und Ich e- u n d B a g a -b o g d o , w o au ch h e u te n och große F irn k a p p e n lieg en . D iese V e rm u tu n g fin d e t ihre S tü tz e n ic h t n u r in den h ä u fig in d o rtig en T ä le rn gefu n d en en großen G ra n itb lö ck e n , sondern a u ch in der T a tsa c h e , d a ß im 3 — 4 B reiten g ra d e w eiter sü d lich gelegen en ö stlich ste n T ien sch a n , im K arlyk-tag, große a lte M orän en 10 — 11 k m u n te rh a lb der re zen ten G letsch e r gefu n d en w u rd en . D e r W a sserreic h tu m im M ittel- u n d O stte il w ar je d e n fa lls ein v ie l grö ß erer u n d d e u te t m in d esten s a u f eine m it der E is z e it des W e s tte ils ku lm in ieren d e P lu v ia lz e it h in . D ie F ra g e n ach einer M eh rzah l der E is ze ite n is t fü r den A lta i n och n ic h t sp ru ch ­ reif. V o rlä u fig sind n och k ein e zw eifello sen B e ­ w eise fü r eine W ie d erh o lu n g der E is z e it e rb ra ch t.

D o ch sind fü r die le tz te V ereisu n g fü r den R u ss i­

schen und M on golisch en A lta i w en igsten s zw ei H a lte sta d ie n der rü ckzieh en d en G letsch e r b eso n ­ ders d u rch Sa p o s h n i k o w und J. G . G r a n ö sich er­

g e stellt. D ie P a r a lle litä t der eiszeitlich en S ch n ee­

gren ze m it der h e u tig e n d e u te t a u f d ieselbe F e u c h ­ tig k e its q u e lle : a u f diluviale Westwinde vom A tla n ­ tischen Ozean. D a b e i w ird d as b e n a c h b a rte große sk a n d in a v isch e E is g e b ie t im N o rd w esten , d as bis zu r M ü n d u n g des Ir ty s c h in den O b sü d w ärts reich te, seinen kü h len d en E in flu ß sich erlich gelten d g e m a ch t h ab en . So ra g te also au ch im K lim a der E is z e it der A lta i m it seinen g e w a ltig e n P la tea u s, die a ls geeign ete A u fla g eru n g sflä ch e n die S ch n ee­

m assen a u fsp eich erten , als w eiß e Sch nee- und E isin se l ü ber seine tro ck en ere U m g eb u n g h ervo r.

M orp h ologisch h a t sie je d e n fa lls ü b e ra ll im In n ern den F o rm en ih ren S tem p e l a u f ge d rü c k t.

Im gan zen gen om m en e n tfa lte t der A lta i eine morphologische Vielgestaltigkeit, die im le tz te n

(8)

634 Fi c k e l e r: Physiogeographische Skizze des Russischen und Mongolischen A ltai. [ Die Natur- [wissenschaften G ru n d e d u rch d rei gru n d legen d e F a k to r e n b e d in g t

ist, ersten s d u rch d en v e rsc h ie d e n a rtig k o n s tru ­ ierten paläozoischen B austoff, zw eiten s d u rc h die tertiäre radiale T ekton ik u n d d ritte n s d u rch d as d u rch le tz te r e in V e rb in d u n g m it der k o n tin e n ta le n L a g e s ta r k d ifferen zie rte frühere u n d rezente K lim a der ein zeln en G eb irg steile. D ie tertiäre T ekton ik sch u f d as d u rch d as K lim a d er m esozoisch en F e s t ­ lan d p erio d e ein g eru m p fte p alä o zo isch e F a lt e n ­ geb irg e d u rch ra d ia le B e w e g u n g e n in versch ied en e H ö h en lagen zu dem h e u tig e n R u m p fsc h o lle n ­ geb irg e u m und b e stim m te in großen Z ü g en d as R o h relie f des G eb irges. D ie h ie rd u rch g e w e ck te n k lim a tisc h en K r ä fte setzte n den m o rp h o lo gisch en M eißel in T ä tig k e it, d er die h ö ch st geh ob en en H o rststu fen d u rch g la zia le V e r w itte ru n g zu H och­

gebirgslandschaften u m b ild e te u n d die d a ru n ter lieg en d en ru n d 2000 m m ittelh o h en m esozoisch en R u m p f fläch en am A u ß e n ra n d e tie f d u rch sch lu ch - te te u n d sow o h l in der U m g eb u n g der g ro ß en W a sserad e rn als auch"am A u ß e n ran d e des G eb irges zu Mittelgebirge zersch n itt. D ie R u m p feb en en , die den gan zen G eb irgsra n d v o n allen S eiten u m ­ geben, k o n servie rten d as B ild der p rä te rtiä re n L a n d o b erflä ch e . D ie h och gelegen en R u m p fflä c h e n u m g eb en o ft b is zu 30 k m B r e ite die h ö ch sten K e tte n vo n a lle n S eiten . Ü b e r diese H o ch flä ch e n k a n n m an D u tze n d e Von K ilo m e te rn reiten , w o b ei m an v ö llig die H ö h e v e rg iß t, in d er sie sich a u s­

d ehnen. S ch on K a r l R i t t e r u n d seine Z e it hat diese H ochflächen eingehend gewürdigt. Im O s t-A lta i b eh errsch en sie die L a n d s c h a ft v ö llig . V o n der S oh le der T ä le r aus k a n n m an d ah er die H o c h g e b irg s­

k e tte n n ic h t u n m itte lb a r sehen. M an m u ß d a zu esrt die P la te a u s b esteig en . D ie o stw e stlich s tre i­

ch en den K e tte n des R u ssisch en Z e n tr a l-A lta i w erd en v ie lfa c h d u rch b re ite G ra b en tä le r g e tre n n t. D ie E ro sio n stä ler, beson ders die D u rch b ru ch stä ler, sind m eist en g u n d sch lu c h ten reich u n d h ä u fig d u rch G estein su n tersch ied e (p aläozoisch e R iffe) ein gesch n ü rt. D iese S te lle n w erd en ,,b o m “ gen an n t.

D e r fossile F o rm e n stil der E is z e it m a c h t sich in E ro sio n s- u n d A k k u m u la tio n sfo rm en ü b e ra ll g e l­

ten d . In fa s t allen T ä le rn b ezeu gen dies ge w a ltig e A u fsch ü ttu n g sterra sse n , die die T a lh ä n g e b e gleite n u n d im T s c h u ja ta l im Z e n tr a l-A lta i b is zu 160 m üb er den F lu ß hin zieh en . E p ig e n e tisch e T a ls tü c k e w u rd en m eh rfa ch d u rch O b r u t s c h e w n a ch g e ­ w iesen . D ie g an ze O sta b d a c h u n g des K u sn ezk e r A la ta u im N o rd -A lta i w u rd e z. B . d u rch K a rb ild u n g ge ra d e zu zerfräst. A b e r au ch das rezen te K lim a erz e u g t beson ders in den arid eren G eb ie ten des W e st-, S ü d - u n d g esam ten M on golisch en A lta i ch a ra k te ristisc h e K le in fo rm e n , die ü b e ra ll an den gleich en S to ff geb u n d en sin d : an den d u rch G e- b irg sd ru c k s ta r k z e rk lü fte te n Granit, der d o rt zu ab en teu erlich en F elsfo rm en v e rw itte r t, die schon a lle F o rsch er der kla ssisch en P erio d e in stau n en d e V erw u n d eru n g v e rs e tzte n u n d die U m g eb u n g des K o ly w a n se e s im W e s t- A lta i b e rü h m t m ach ten .

„ W e n n h ier jem a n d p lö tz lic h aus tiefe m S ch la f e r­

w ach en w ü rd e ,“ sch rieb h ierü b er der tem p e ra m en t­

vo lle Pa t r i n vo m K o ly w a n g e b irg e , „ w ä re er sich er­

lic h d a v o n ü b e rzeu g t, den U n te rg a n g der W e lt ü b e rle b t zu h a b e n .“ Im äu ß ersten O s t-A lta i fin d e t im arid esten K lim a d as S p iel der K le in fo rm e n seine d e n k b a r g ü n stig sten V o rb e d in g u n g e n in der p etro g ra p h isc h en B u n th e it des B a u sto ffe s. D a ß D e fla tio n u n d K o rrasio n im M on golisch en A lta i ü b era ll w irk en , b e d a rf w oh l k a u m der B e g rü n d u n g . D ie zw isch en R u ssisch em u n d M on go lisch em A lta i besteh en d en m orp h o lo gisch en U n tersch ied e lieg en w en iger in den G ro ß fo rm en als in gew issen K le in ­ fo rm en u n d in d er la n d sch a ftlich en P h y sio g n o m ie, b e d in g t beson ders d u rch K lim a u n d P fla n zen k le id .

D a s P fla n ze n k le id sch m ie g t sich v ö llig den G ro ß fo rm en der L a n d sc h a fte n u n d deren K lim a an. D ie F lo ra , die die g rö ß te M a n n ig fa ltig k e it in n er­

h a lb W estsib irien s a u fw e ist, is t seit 100 J ah ren d u rch Pa l l a s und beson ders v . Le d e b o u r b e k an n t, der sie in dem kla ssisch en W e rk ,,F lora altaica“

n ied erleg te. S e it dem A n fa n g der 90er Jah re h a t der k ü rz lic h leid er v e rsto rb e n e T o m sk er B o ta n ik e r Sa p o s h n i k o w, d er sich u m die E rfo rsc h u n g des A lta i in h ö ch stem M aß e v e rd ie n t g e m a ch t h a t, unsere p fla n ze n g eo gra p h isch en K e n n tn isse u m ­ fassen d v e rv o llstä n d ig t.

In fo lg e der R a u h e it seines k o n tin e n ta le n K l i ­ m as is t der A lta i v ie l ärm er an A rte n als d as in g leich er B re ite n la g e liegen d e D eu tsch la n d . D a s g egen seitig e M en g en ve rh ä ltn is s c h ä tzte v . Le d e­ b o u r au f 4 : 7. D ie ra n d lich e H ü g ella n d sc h a ft is t in fo lge ih rer N ie d ersc h lag sarm u t n och m it Steppen b e d eck t, d ie in den b re iten tro ck en en G ra b en tä le rn bis h o ch in d as In n ere des G eb irges als „ G e b irg ss te p p e n “ h in au fsteigen , w ie z. B . in der 1700 m h ohen T sc h u ja ste p p e , die eine K ä lte - und T ro ck en in sel im A lta i d a rstellt. A llg em ein w ird sie ab er in 400 m H ö h e v o m N adelw ald a b ­ g elö st. B re itb lä tte r ig e L a u b b ä u m e feh len im A lta i, w ie in ga n z W e stsib irien , v ö llig . D e r C h a r a k te r­

b a u m des B e rg w a ld e s is t die sibirische Lärche ( L a rix sib irica), die o b erh a lb 700 m o ft w e ite W ä ld er b ild e t u n d b is zu 2000 m h in a u fste ig t. Sie b e v o r­

z u g t n ich t zu steile, m ä ß ig fe u ch te H ä n g e geö ffn eter T ä le r. D ie L ä rch en w ä ld e r sind n iem als d ich t, sondern erin nern o ft an P a rk g e lä n d e m it L ic h tu n g e n u n d sind m it le b h a ft g e fä rb ten B lu m e n (T rolliu s a sia tic u s u n d a lta icu s, G e n tia n a b a rb a ta ) g e ­ sch m ü c k t, die im A lta i o ft d o p p e lt so gro ß w erd en w ie in E u ro p a . In engeren u n d feu ch teren T älern , in denen sich zu r L ä rch e n och sib irisch e T a n ­ nen (A bis sibirica) und F ic h te n (P icca o b o va ta) gesellen, is t der B o d en m it Hochgrasdecken aus R itte rs p o rn (D elp h in iu m e la tu m , A c o n itu m sep- ten trio n ale) u n d vie len and eren b ew ach sen , in denen R o ß u n d R e ite r versch w in d en . S e lb st die im a ll­

gem ein en n ied rigen F o rm en w ie V iola tricolor u n d ein ige S te lla ria a rte n , erreich en h ier 1 — 1,5 m H öh e. W e ith in leu ch ten die ro te n B lü te n des Rhododendron davuricum , d er V e rw a n d te n unserer A lp en ro se, die h ier 4 m h o ch w ird . D ie obere W a ld g ren ze, die v o n sib irisch en L ä rc h e n oder

(9)

Heft 29. 1 17. 7. 1925 J

Z irb elkiefern (Pinu s cem bra) ge b ild et w ird , s te ig t v o m N o rd -A lta i (K u sn e zk er A la ta u ) 1100 — 1400 m, ü ber den O st-A lta i 2000 m zu m Z e n tr a l-A lta i 2460 m u n d S ü d a lta i 2300 m m it zu neh m en d er T ro c k e n ­ h e it d eu tlich em por. A ls allgem ein e R e g e l aber g ilt, d aß die län g er m it Sch nee b e d eck te n N o rd ­ h än ge b ed eu ten d w ald reich er sind als die b e ­ sonn ten und den h e iß tro ck en en S ü d w estw in d en au sgesetzten sü d sch au en d en H ä n g e. A u f den w eiten H o ch flä ch en , die d reiv ie rte l J ah r u n ter Sch nee liegen, d e h n t sich die öde G eb irg stu n d ra , an deren Sü m pfen und trä g e hin sch leich en d en W assern die P o la rb irk e (B e tu la nana) im S tu rm e sich w ieg t und das M oorh uhn sch reit. D ie L a ts c h e n ­ fo rm unserer A lp en , die K ru m m h o lzk ie fe r, k o m m t im A lta i nicht vo r, d a fü r ab er kriech en d e Z irb e l­

kiefern bis zu 2600 m .

D en Ü b e rg an g vo n d er W a ld - zu r A lpenm atten­

region bild en n iedere W eid en und B irk en . E in e gan ze R eih e h o ch alp in er F o rm en fä r b t in gan zen R a sen die lic h te rfü llte n M a tten , w ie die w eiß e A nem om e n arcissiflo ra, der gelb e A lp en m oh n (P ap a ver alpin u m ), D r y a s o c to p e ta la und V io la a lta ic a . D ie tiefb la u en B lü te n b e c h e r des A lta i- E n ­ zian (G en tian a a lta ica ) steig en höh er als alle ü b rigen E n zia n e. Z w ergfo rm en der W eid en (S alix B r a y i und S . herbacea) gehen w e it h in au f, die gelben B lü ­

ten des R a n u n cu lu s frig id u s d u rch b rech en sogar die Sch need ecke, die an v ie len S telle n v o n der A lg e Sphaerella niva lis p u rp u rro t g e fä rb t w ird .

Im M on golisch en A lta i b eh errsch t W a ld fa s t nur die T ä le r der S ü d a b d a ch u n g des W e s tte ils v o n 1000 — 2600 m . D e r sp ärlich e W a ld au f der N ord seite is t d agegen nur stellen w eise a u f sch m ale S treifen vo n 2000 — 2600 m H ö h e b e sch rä n k t.

Im M ittel- und O stte il h ä lt er sich n u r sp orad isch in abgesch lossenen T alk esseln , beson ders an ein igen S tellen des N o rd h an gs des T aisch ir-o la, A lta in -n u ru B a g a -b o g d o und Ich e-b og d o. D ie A lp e n m a tte n ­ region erleid et b eim Ü b e r tr itt v o m R u ssisch en zu m M on golischen A lta i E in b u ß e n an F o rm en . D o ch is t sie im W e s tte il n och d e u tlic h e n tw ic k e lt. N a c h S ü d osten jed o ch m a c h t sich im m er m ehr der h eiße A te m der b egleiten d en W ü ste n gelten d . Sch on au f dem 3000 m hohen U la n -d a b a n -P a ß ( 9 1 0 30' O) erin n ert die P h ysio g n o m ie der F lo ra m ehr an die des m on golisch en S tep p en tals, u n d u n ter 97 0 O am P a ß N u r-K o rö feh len m eh rjäh rig e P o lsterp fla n ze n v ö llig .

A ls G an zes sp ieg elt so m it das P fla n zen k le id d as Z u sam m en sp iel aller p h y sik a lisch en F a k to re n , die die P h y sio g n o m ie d er L a n d sc h a fte n b ed ingen , als fein stes R e ag en s w ied er und fü h rt n och ein m al die oben an g efü h rten p h ysiog eo g rap h isch en W esen s- zü ge des x\ltai v o r A u gen .

635

Mi e t h e: Gold aus Quecksilber.

Gold aus Quecksilber1).

V o n A . Mi e t h e, B erlin . D ie B e d e u tu n g der B eo b a ch tu n g , d a ß sich

u n ter der W ir k u n g e lek trisch er E n tla d u n g e n im Q u eck silb er G old b ild et, lie g t w issen sch aftlich darin , d a ß zu m e rsten m al b ew iesen w ord en ist, d a ß m it geb räu ch lich en L a b o ra to riu m sm itteln im K e rn des Q u ecksilb erato m s V o rg ä n g e a u sg elöst w erden können, die m it H ilfe der chem ischen A n a ly se q u a n tita tiv v e rfo lg b a r sind. G an z a b ­ gesehen vo n d er D e u tu n g d ieser V o rg ä n g e v e rd ie n t diese gru n d legen d e E rk en n tn is unsere A u fm e r k ­ sam keit.

Ich gehe ga n z k u rz a u f d ie g esch ich tlich e E n t ­ w ick lu n g d er E rfa h ru n g en a u f diesem G eb ie t ein.

B e i U n tersu ch u n g en üb er die U rsach e des A lte rn s s ta r k b e la steter Q u eck silb erq u arzlam p en , bei denen d er B o gen u n ter A tm o sp h ä re n d ru ck bren nt, fan d ich im D e stilla tio n srü ck sta n d n ach L ö su n g des M etalls in S a lp etersä u re eine sch w arze, unlöslich e S u b stan z, die ich als G old e rk a n n te.

U n ter B e rü c k sic h tig u n g d er T atsa ch e , d a ß zu r F ü llu n g der b e n u tzten L a m p e — einer Jaen ick e- L am p e Q u ecksilb er V erw en d u n g gefu n d en h a tte , d as d u rch m eh rm alige so rg fä ltig ste V a k u u m ­ d e stilla tio n gerein ig t w ord en w ar, u n tern a h m ich m it m einem M itarb eite r S ta m m reich zu sam m en p lan m äß ige F o rsch u n g en n ach dem U rsp ru n g des gefundenen G oldes. D iese U n tersu ch u n g en w urden u n ter zeitw eiser M itw irk u n g des K o n s tr u k ­ teu rs der L am p e, H errn Ja e n i c k e, im A p ril 1924 x) Vortrag vor der Deutschen Chemischen Gesell­

schaft am 15. Juli i925-

begonnen und u n ter E rw e ite ru n g des U n tersu ­ ch u ngsprogram m s seit J an u a r 1925 gem einsam m it den H erren Du h m e und Lo t z im F o rsch u n g s­

la b o rato riu m vo n P ro f. Ge r d i e n in S iem en sstad t fo rtg efü h rt.

S ch on die ersten U n tersu ch u n gen ließen e r­

kennen, d aß das G old im Q u eck silb er w äh ren d der elek trisch en E n tla d u n g en tstan d en sein m uß te, ein E rg eb n is, w elches am 25. A p ril 1924 als gesich ert angeseh en w erd en m u ß te. B e i den zah lreich en W ied erh olu n gen der V ersu ch e zeigte sich jed o ch zu n äch st, d a ß die geb ild eten G old m en gen in keinem erken n b aren Z u sam m en h an g m it der a u fg ew a n d ten E n ergie stan d en . N u r so v ie l ließ en die V ersu ch e erkennen, d a ß im allgem ein en L am p en , w elch e tro tz s ta rk e r B e la stu n g störu n gsfrei die bis H u n ­ d erte vo n S tu n d en au sged eh n te B ren n d a u er d u rch ­ h ielten , m an ch m al seh r geringe, ja o ft ka u m n a c h ­ w eisb are G old m en gen lieferten , w äh ren d andere L am p en , die u n ter w ech selnd en B elastu n g en und h äu figen Z ü n d u n g en o ft nur k ü rzere Z e it b e trieb s­

fä h ig blieben, m eh rfach erh eblich e M engen vo n G old — bis V10 m g a u f das K ilo g ra m m L a m p e n ­ q u ecksilb er — lieferten . W ir gew an nen d ah er den E in d ru c k , d a ß fü r die G o ld b ild u n g zu n ä ch st n ich t sow ohl der E n ergieau fw an d , sondern in erster L in ie die F orm , in w elch er diese E n ergie an g e­

w a n d t w urde, und der Io n isatio n szu stan d des Q u ecksilb ers m aß geb en d sei. B ereits in m einer ersten V erö ffe n tlich u n g h abe ich d a ra u f h in ge­

w iesen, d a ß die G o ld b ild u n g in der J ae n ick e-L am p e

Cytaty

Powiązane dokumenty

sache, daß wir heute nach 3 Monaten nur eine vorläufige M itteilung bringen können. Aus begreiflichen Gründen wollen wir diese aber nicht länger zurückhalten... Die

hang m it der K lim averschlechterung und dem W echsel der Tierwelt in dieser Periode von irgendwoher nach dem westlichen Europa vorgestoßen ist. Inw iew eit diese

schneidetechnik, früher oder später des atomaren Wasserstoffes für ihre Zwecke bemächtigen mußte, so dürfte anderseits klar sein, daß für eine erfolgreiche

grund für die Tatsache, daß alte, ehemals sehr scharfe Gegensätze noch heute nicht über brückt worden sind, wenn sie sich auch zweifellos schon verw ischt

Die weitere Verfolgung dieser Erscheinung bei noch höheren Dampfdrücken (10 mm und darüber), bei denen Drehungen von 45 0 in einem Abstand von der Größenordnung

nislos waren, konnte für die Eidechsen und das K rokodil ein Schallperzeptionsvermögen nachgewiesen werden. So öffneten schlafende Eidechsen beim Ertönen einer elektrischen

nischen K apiteln des Buches. Gewiß nimmt hier das rein Ä rztliche den H auptplatz ein. Aber in jedem findet sich eine solche Fülle von Beobachtungen über Form und

E b b e c k e bringt eine Studie über den Elektrotonus, welche ganz neue Aufschlüsse über dieses Fundamental­.. phänomen der allgemeinen Elektrophysiologie bringt,