M 31 (1114). Tom XXII.

M 31 (1114). W arszaw a, dnia 2 sierpnia 1903 r. Tom XXII.

T Y G O D N I K P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y NAUKOM P R Z Y R O D N I C Z Y M .

P R E N U M E R A T A „ W S Z E C H Ś W I A T A " . W W a r s z a w i e : ro czn ie rui). 8 , kw artaln ie rub. 2.

Z p r z e s y ł k ą p o c z t o w ą : ro czn ie rub. 10, półroczn ie rub. 5.

Prenum erować można w R ed a k cyi W szech św iata

i w e w szystk ich księgarniach w kraju i zagranicą.

R ed a k tor W szech św ia ta p rzyjm u je z e sprawam i redakcyjn em i codziennie od g od zin y 6 do 8 w ieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A Ń r . 118.

O. LODGE.

E L E K T R Y C Z N O Ś Ć I M A T E R Y A .

O d czy t w y p o w ied zia n y w K olegiu m w B elfa ście d. 5 lu tego 1903 r.

Przedm iot naszego odczytu obejmuje w iel­

kie obszary; będąc jednocześnie bardzo ogól­

nym i bardzo szczegółow ym , jest w obecnej chw ili nadzwyczaj w ażnym dla fizyków . W istocie, własności zasadnicze m ateryi są obecnie pi’zedm iotem zupełnie now ych pojęć.

Jakież to są te własności zasadnicze?

Jedną z nich jest spójność, drugą stanowi ciążenie (graw itacya), nareszcie pozostała własność— to bezwładność. Co do w y ja ­ śnienia ostatecznej p rzy czyn y ciążenia, po­

zostajem y w ciąż jeszcze w mroku. Jest to fakt, ustalony przez doświadczenie, że każde ciało ma swój ciężar, że dw ie m asy mate- ryalne przyciągają się w zajem nie z siłą nie­

zm iernie małą, g d y chodzi o m ałe masy, lecz bardzo wielką, g d y zw racam y u w agę na ma­

sy astronomiczne takie, jak m asy planet lub słońca; jednakow oż p rzy czyn y ciążenia po­

wszechnego, ja k dotąd, nie znam y i mało jest prawdopodobieństwa, że ją poznamy.

K ilk a lat temu i przyczyn a spójności nie b y ­ ła znana; zdaje się jednak, że obecnie jeste­

śmy w przededniu poznania jej tajem nicy.

Co do najbardziej zasadniczej własności m a­

teryi, bezwładności, zaczynam y ją rozumieć.

Bezwładność jes t to w yraz powszechnie zna­

ny, lecz nie zawsze jasno pojm ujem y, co on oznacza. Niech mi w olno będzie objaśnić je g o znaczenie. Bezwładność daje się okre­

ślić jako możność ciała przekroczenia same­

mu położenia, ja k ie zajmuje, lub inaczej, możność poruszania się bez działania siły.

Skutkiem to bezwładności kula przebiega swą drogę po w yjściu z broni palnej; w lufie broni kula ta podlega sile rozprężliw ości g a ­ zu; w pow ietrzu zaś, pom im o oporu w y w o ­ łanego przez tarcie, porusza się wskutek swej bezwładności, zwanej częstokroć mo­

mentem (ilością ruchu). Z powodu to bez­

władności woda może się wznosić w górę, t. j. poruszać się nawet przeciw prądowi;

częstokroć przeczą temu lecz niesłusznie.

Ciepło zaś nie m oże się wznosić pod górę, przeciw prądowi; porusza się ono tylk o od ciała cieplejszego do zim niejszego; nie m oże­

m y mu nadać impulsu, pod w p ływ em któ­

rego pozostaw ione samemu sobie w znosiło­

by się pod działaniem sw ego m om entu: cie­

pło nie posiada bowiem momentu. N ie jest przeto materyą; ono porusza się tylk o pod działaniem zewnętrznem i zatrzym uje się z chwilą, g d y to działanie ustaje. Jest to w łaściwością tylk o ciepła; nie przejaw ia się tedy ono pod postacią m ateryi, ani pod po­

stacią ja k iejk olw iek rzeczy, obdarzonej bez­

władnością. W od a w ytryska ze źródła z po­

wodu prędkości początkowej, która została

je j udzielona; kula krokietow a pędzi pod działaniem uderzenia. Siła poruszająca przestała działać, lecz rucli trw a dalej. T o samo zachodzi w p rzyp ływ ach i odpływ ach morza; podczas trzech godzin w oda się wznosi, przez następne trzy god zin y opada.

G rzbiet w o d y wTznoszącej się w ciągu trzech godzin jest w y ższy od poziom u w ody, pozo­

stałej za nią; w ciągu trzech pierw szych g o ­ dzin p rzyp ływ u w oda otrzym u je pewną ilość ruchu (m om ent), w ciągu następnych trzech godzin stopniowo utraca tę ilość ruchu aż do zupełnego wyczerpania się je j. K o ły s a ­ nie się wahadła jest też innego rodzaju przykładem bezwładności.

(Prelegent objaśnia te przykłady, pokazując ja k ciecz zawarta w rurce szklanej, zgiętej w po­

staci litery U, będąc wyprowadzoną z położenia równowagi wraca do tego położenia dopiero po pewnej liczbie kołysań się).

T a k ie też wahnienia przedstaw iają się w elektryczności w ch w ili w yład ow an ia bu­

telki lejdejskiej; elektryczność nie przecho­

dzi wprost z miejsca, gd zie ma w yższe na­

pięcie, do miejsca, w którem to napięcie jest mniejsze, by zatrzym ać się w tem ostatniem miejscu, lecz idzie dalej; przekracza to m iej­

sce i czyn i dodatniem to, co b y ło odjemnem, następnie powraca i znowu się cofa, zupeł­

nie na podobieństw o tych wahnień, ja k ie woda odbyw a w zgiętej rurce. Z da je się te­

dy, że elektryczność ma własność podobną do bezwładności.

G d y ćw ierć w ieku temu miałem tu od czyt i m ów iłem , że elektryczność ma własność podobną do bezwładności, zmuszony byłem uważać to za analogię mechaniczną, za po­

zorną bezwładność, w yw ołu jącą istotną bez­

władność działaniem siły elektro-w zbudzają- cej podczas indukcyi. Teraz m ógłb ym iść da­

lej i powiedzieć, że w ed łu g w szelkiego p ra w ­ dopodobieństwa niema bezw ładności m ate­

ryi, lecz jest tylk o bezwładność elektrycz­

na; bezwładność m ateryi w łaśnie powinna być w yjaśniona przez elektryczność. In n e ­ m i słow y, stopniow o doszliśm y do teo ry i elektrycznej m ateryi. Staram y się objaśnić własności m ateryi, posiłkując się tem, co w iem y o elektryczności.

Jakkolw iek m oże się to w yd ać dziw nem dla osób, nie pośw ięcających się naukom fizycznym , m ożem y powiedzieć, że w iem y

w ięcej o istocie elektryczności, aniżeli o isto­

cie m ateryi. Tej ostatniej wcale nie rozu­

m iem y; znam y tylk o sposób jej bytowania.

G d y ciało podlega działaniu istotnej (p o zy ­ ty w n e j) siły, prędkość je g o wzrasta stopnio­

wo; g d y następnie zostanie poddane działaniu siły oporowej, w ted y niekoniecznie porusza się w kierunku działania tej siły, lecz pręd­

kość je g o ruchu zaczyna się zmniejszać tak, że ciało zatrzym uje się i nareszcie porusza się wstecz, g d y siła ta nie przestaje działać.

L iczn e są bowiem siły, które są zdolne tylko w yw ołać tarcie, przeciwdziałające ruchowi ciała. W kursach fiz y k i podają, jako p r z y ­ kład ciała, podlegającego prawu bezw ładno­

ści, kamień, rzucony po lodzie lub po ja k ie j­

kolw iek w ygładzon ej powierzchni. P r z y ­ kład ten jest nieodpowiedni, g d y ż tutaj ob­

ja w ia się siła, która stawia bezustannie opór bezwładności. N ajlepszym przykładem jest ten, w którym dw ie siły rów now ażą się; jedna z nich, m ianowicie siła poruszająca działa 0 ty le tylko, o ile potrzeba dla zrów now aże­

nia tarcia: takiem i są, np. statek, ciągniony jednostajnie przez konia, pociąg, w p raw io­

ny w ruch jednostajny przez lokom otyw ę 1 t. p. G dy taki systemat zaczyna się poru­

szać, siła poruszająca jest w iększa od opo­

rów i prędkość wzrasta; g d y się zaś z a trzy ­ muje, to znaczy, że opór jest w iększy od siły poruszającej; lecz g d y się porusza z prędko­

ścią niezmienną, ja k to ma miejsce w ciągu przeważnej części drogi, siła i opór rów no­

ważą się, w yp ad kow a tych sił jest rów ną ze­

ru. T o właśnie odpowiada prawu ruchu wskutek bezwładności. Statek i pociąg p o ­ ruszają się w ted y jedynie wskutek własnej swej bezwładności. W ogóle, cała energia m achiny w yczerpu je się na w ytw orzen ie cie­

pła i na zwalczenie oporów. T a m niema si­

ły pobudzającej do ruchu, g d y ruch m achiny staje się jednostajnym , siła dodatnia rów n o­

w aży się z siłą odjemną, ciało znajduje się pod działaniom siły rów nej zeru i podlega prawu ruchu wskutek bezwładności.

W łasność podobną do bezwładności p o ­ siada także i elektryczność; własność ta na­

zy w a się samoindukcyą; prawa je j zaw iera­

ją się w jednem prawie, znanem oddawna i nazwanem praw em Lentza, które krótko można w yra zić t a k : wszelka zmiana w prą­

dzie jes t tego rodzaju, że przeciw działa ru-

M 31 W S Z E C H Ś W IA T 467 cliowi. W danym prądzie o jakiem kolw iek

natężeniu wszelka przyczyna, która dąży do zm iany tego natężenia, w yw ołu je siłę oporo­

wą, która przeciw działa tej zmianie. Grdy prąd słabnie, samoindukcya dąży do u trzy­

mania je g o natężenia pierwotnego. Jest to w ięc własność podobna do bezwładności.

Otóż obecnie obciąłbym wam podsunąć myśl, że własność ta jest m ianowicie bez­

władnością. M yśl ta opiera się na własno­

ści, która przedstawia się nam w postaci ma­

tem atycznej, g d y badam y przyśpieszenie ru­

chu ciała naładowanego elektrycznością.

D opóki kula naelektryzow ana pozostaje w spoczynku, m am y zjawisko elektryczności statycznej; g d y zaś kula ta będzie w ruchu, m am y zjaw isko prądu elektrycznego. K u la naelektryzowana, będąc w ruchu, w ytw arza prąd i należy przyjąć, że prócz tego prądu inny nie istnieje. K a ż d y prąd jest otoczony liniam i sił m agnetycznych i g d y kula lub innego kształtu ciało naelektryzowane poru­

sza się, cały szereg linij sił m agnetycznych w postaci kół współśrodkowych otacza drogę teg o ciała, w ytw arzając w ten sposób pole m agnetyczne. P o le to może się wydać bar­

dzo słabem, w szelakoż jest ono miarą prądu;

w każdym razie, ja k k o lw iek słabem czy sil- nem jest to pole, przyjm u jem y obecnie, że jest to je d y n y rodzaj pola m agnetycznego, ja k i m oże istnieć.

N ależy sobie w yobrazić, że są trzy sze­

reg i zjaw isk : ciało naelektryzowane, ciało naelektryzowane znajdujące się w ruchu jednostajnym i nareszcie ciało naelektryzo­

wane i ożyw ion e ruchem przyśpieszonym . P iei’w szy szereg zjaw isk stanowi elektrosta- tykę, dru gi— m agnetyzm , trzeci zaś stanowi przedewszystkiem bezwładność i następnie prom ieniowanie. B ezwładność i prom ienio­

w anie nie stanowią w praw dzie jednej i tej sa­

mej rzeczy,lecz obie są objawam i ruchu p rzy ­ śpieszonego. B ezwładność istnieje bez wąt­

pienia w każdym czasie. Zam iast wyrazu: pro­

m ieniowanie, u żyjem y tu w yrazu powszech­

niej znanego „św ia tło 14, g d y ż światło jest fo r ­ mą prom ieniowania, którą najlepiej znamy.

Usunę stąd bezwładność z tego powodu, że, jakkolw iek objaw ia się ona w tedy, g d y jest promieniowanie, wszelakoż istnieje zawsze w każdej okoliczności. N ie zależy ona od prędkości; jest stałą i można przyjąć, że is t­

nieje także i w tedy, g d y ciało jest w spo­

czynku, Chciałbym, abyście uprzytom nili sobie, że niema innego pola elektrycznego, ja k ty lk o pole w ytw orzon e przez ciało nae­

lektryzow ane i pozostające w spoczynku, że niema innego prądu lub m agnetyzm u ja k tylk o prąd i m agnetyzm , wzbudzone przez ciało naelektryzowane i będące w ruchu je d ­ nostajnym i nareszcie niema innego pro­

mieniowania, ja k tylko promieniowanie, w y ­ wołane przez ciało naelektryzowane i będące w ruchu przyśpieszonym. Chciałbym także żebyście uprzytom nili sobie, że naelektryzo- wanie ciała jest rodzajem bezwładności i że prawdopodobnie, lecz to nie jest jeszcze jak dotąd pewnem, niema innej bezwładności, prócz bezwładności elektrycznej.

W ciągu tego czasu, który pozostaje nam do rozporządzenia, niem ożliwem jest prze- biedz wszystkie etapy, które doprow adziły nas do tego wniosku; m ogę tylk o streścić re­

zultaty. Myśl, że bezwładność elektryczna jest istnością w yw ołaną przez ładunek elek­

tryczny, znajdujący się w ruchu, pierw szy raz ukazała się w znakomitej pracy prof.

J. J. Thomsona z Cambridge, umieszczonej w Philosophical M agazine w 1881 r.; jest to jedno z najznakom itszych dzieł współczesnej fizy k i m atematycznej. W pracy tej autor badał własności kuli naelektryzow anej, bę­

dącej w ruchu i okazał, że ciało na­

elektryzowane posiada bezwładność dlate­

go jedynie, że jest naelektryzowanem. W aż- nem jest, aby sobie tu uprzytom nić, że g d y ciało jest naładowane elektrycznością, po­

siada prócz swej zw ykłej masy jeszcze masę dodatkową, proporcyonalną do kwadratu naładowania i odwrotnie proporcyonalną do prom ieni kuli, na której powierzchni to na­

ładowanie ma miejsce, albo, innemi słow a­

m i : proporcyonalną do ilości ładunku i po- tencyału. Zrazu nie przyw iązyw an o w ielkiej w a g i do tego w yw od u z przyczyn y trudno­

ści, jaka zachodziła w w ym ierzaniu p rzy ro ­ stu bezwładności, w yn ikłego z naładowania elektrycznością na przypadek kuli o w ym ia ­ rach, m ogących być wyznaczonem i. O dyb y nawet kula ta była sprowadzona do w ym ia ­ rów atomu i naładowana do takiego stopnia, do ja k ieg o atom może być naładowany, te i w tedy bezwładność, pochodząca z nała­

dowania, byłaby tylk o nieznaczną cząstką

468 W S Z E C H S W IA T M 31 całkow itej bezwładności, m niejszą niż jedna

100 000-na część tejże. T o znaczy, że g d y ­ byśm y m ieli atom m ateryi, naładow any elek­

trycznością do n a jw yższego stopnia, to jest do takiego, ja k i jes t m o żliw y w elektrolizie i g d y b y bezwładność samego atomu w yra ­ ziła się przez 100 000 jednostek, to po nała­

dowaniu bezwładność je g o w zrosłaby do 100 001 takich jednostek; różnica w ięc jest : zb y t mała, aby ją, można b yło w y k ry ć zapo­

mocą doświadczenia.

Jednakowoż to pow iększenie bezwładności ; zależy od w ym ia rów ciała; im m n iejszy jest prom ień jego, tem większa je s t bezwładność, spowodowana je g o naelektryzow aniem . Przez dłu gi czas nikt nie pom yślał sobie nawet o czemś mniej szem od atomu, k tóry uważa­

no za granicę rozdrobnienia m ateryi; zda­

w ało się tedy, że bezwładność elektryczna m oże być ty lk o przedm iotem ciekaw ych do­

ciekań m atem atycznych. Jednakow oż około 1879 roku W . Crookes ogło sił sw oje d łu go­

letnie prace doświadczalne i zw rócił uwagę na zjawiska, zachodzące w rurkach, w k tó­

rych zrobiono próżnię: za u w a żył w ted y, że prom ienie katodalne tw orzą czw arty stan skupienia ciał, k tóry nie jest ani stałym , ani ciekłym , ani ga zow y m '). W szelak oż nie w ierzono Crookesowi; raczej w yd rw iw a n o je ­ go czw arty stan m ateryi. Jednakow oż przed­

m iot ten poddano w ieloliczn ym i w szech­

stronnym badaniom w A n g lii i w N iem ­ czech, badaniom, którym pośw ięcili się M.

Schuster i wielu innych, a szczególniej J. J. Thomson, a w y n ik i ty c h badań w y k a ­ zały, że Crookes m iał zupełną słuszność; ma- terya, która się w yd ziela pod postacią p ro­

mieni katodalnych, nie jest ani stałą, ani ciekłą, ani gazow ą. Składa się ona, nie, ja k poprzednio sądzono, z atom ów, w yrzucanych przez katodę, przebiegających przez rurkę i w yw ołu ją cych fosforescencyę albo prom ie­

nie X w tem miejscu, w którem uderza­

ją o szkło; lecz m aterya ta składa się z czą­

steczek m niejszych od atomu, cząsteczek m ateryi, ciałek poza atonii cz nyoh, ciałek n a j­

drobniejszych, które są znacznie lżejsze niż atom y; ciałka te są ja k b y jąderkam i, wcho-

*) Streszczenie tej pracy Crookesa podałem w r. 1880 w czasopiśmie „P rzyrod a i przem ysł14.

(Przyp. tłumacza).

dzącem i w skład atomu. Thom son w y m ie­

r z y ł masę tych ciałek i znalazł, że jest ona m niejsza niż masa atomu wodoru, k tó ry jest najlżejszym atomem ze wszystkich znanych.

T e ciałka zaw ierają w sobie zaledw ie t y ­ siączną część masy atomu wodoru. Prócz tego zrobił nadzwyczaj ważne spostrzeżenie, że, czy to m am y do czynienia z wodorem, czy z tlenem, z dwutlenkiem w ęgla, czy też nareszcie z jakim bądź innym gazem , znaj­

dującym się w rurce, cząsteczki, na ja k ie te m aterye zdają się rozpraszać pod działa­

niem elektryczności, są zawsze te same i nie­

zależne od natury gazu. Ciałka, w yrzucane przez katodę, nie zależą od tego, ja k i był g a z w rurce; przedstaw iają się one jako cząstki atom ów, które to cząstki są zawsze jednakow e, z jakiegobądź gazu pochodzą.

T o wszystko podsuwa nam hypotezę, która, ja k dotychczas, nie m ogła być w zupełności sprawdzona, a m ia n o w ic ie : że wszystkie atom y składają się z jednakow ych ciałek czy li elektronów, ja k je nazw ał Johnstone Stoney. Stoney zw yk le staje na czele ru­

chu naukowego i nadaje nazwiska rzeczom, które jeszcze nie zostały odkrytem i; w ten też sposób te ciałka nazw ał elektronami ńa długo przedtem, zanim uznano je jako ist­

niejące oddzielnie. N azw isko odnosiło się pierw otnie do ładunku elektrycznego jona w elektrolizie, ładunku, w ścisłem zespoleniu z materyą; lecz w rurce Crookesa ładunki te są oddzielone od atomu. Jest to fa k t po­

przednio bezprzykładny. W cieczy ładunek elektryczny i atom przenoszą się z miejsca na miejsce razem, w sposób nierozerwany związane; w elektrodzie lub w innym prze­

w odniku stałym elektron czy li ładunek jest udzielony m etalow i i przenosi się wzdłuż drutu lub jakiegobądź przew odnika, lecz podczas sw ego przebiegu jes t on połączony z atomami, ja k k o lw iek przechodzi od jed n e­

g o do drugiego. W gazie rzecz zachodzi in a c z e j: m ożnaby powiedzieć, że naładowa­

nia elektryczne ja k b y się rozdrabniały, od­

d ziela ły od m ateryi i staw ały się ładunkami bez ciał, w idziad łam i elektrycznem i, przebie­

gającemu rurkę z nadzw yczajną prędkością.

W y m ierzo n o nietylko masy tych cząsteczek, lecz i prędkość ich, która się okazała jedną trzydziestą, a naw et jedną dziesiątą częścią prędkości światła. W szystko, co się poru­

K i 31 W S Z E C H Ś W IA T 469 sza z tak ogrom ną prędkością, wynoszącą po

kilka tysięcy kilom etrów na sekundę, posia­

da w ielką ilość energii i, spotykając prze­

szkodę, w yw ołu je znaczne skutki.

Prom ieniow anie w szelkiego rodzaju otrzy­

muje się w tedy, g d y jest przyśpieszenie. Im większem jest to przyśpieszenie, tem silniej- szem jest też i prom ieniowanie. G d y chce­

m y otrzym ać silne prom ieniowanie należy ciało naelektryzow ane i poruszające się z wielką prędkością nagle zatrzym ać,— to właśnie zachodzi podczas tworzenia się pro­

m ieni X i to też w pew nym stopniu zacho­

dzi, g d y w ystaw iam y różne minerały na działanie prom ieni katodalnych. Ciałka, składające te promienie, m ają masę nadzw y­

czaj małą, przeto ich bezwładność jest też bardzo mała, lecz ciało, poruszające się z prędkością św iatła, jakkolw iek małą by­

łaby je g o masa, posiada ogromną energię.

I tak, energia jednego gram a masy, porusza­

jącej się z prędkością światła, byłaby do­

stateczną, aby podnieść całą m arynarkę an­

gielską na szczyt g ó r y B en N evis. Prędkość wszystkich naszych pocisków broni palnej jest spoczynkiem w porównaniu z prędko­

ścią tych ciałek.

(Prelegent pokazuje rurkę Crookesa, zawiera­

jącą elektrony w ruchu).

A b y dowieść, że te ciałka są cząsteczkami naelektryzowanem i, będącemi w ruchu, do­

syć jest okazać, że posiadają własność prądu elektrycznego, t. j. że podlegają działaniu m agnetyzm u (takiego, ja k i jest np. w ig le m agnesowej); to więc, co przebiega rurkę, jest jaknajbardziej zbliżone do elektryczno­

ści. W rurce Crookesa elektryczność jest odosobniona i rozdrobniona do najw yższego stopnia, ja k i sobie tylk o m ożem y w yobrazić.

^DN)

P rz e ło ży ł Aleksander Thieme.

K I L K A U W A G O H Y P N O T Y Z M IE . (Dokończenie).

P o glą d y szkoły nantejskiej na hypnozę różnią się zasadniczo w w ielu punktach od poglądów szkoły paryskiej. Z arów no L ie- beault, ja k Bernheim i Beaunis uważają sen hypnotyczny za zjaw isko normalne, dające się w yw ołać n ietylko u histeryków, lecz

i u ludzi zdrowych, u tych ostatnich nawet częściej, niż u pierwszych. „N ie należy są­

d z ić —-m ów i B ernheim — aby osoby w rażliw e na hypnozę musiały być koniecznie neuropa- tami lub histerykami, przeciwnie umysłowo chorzy, melancholicy, hipochondrycy często nie dają się wcale uśpić. Doświadczenie uczy, że znaczna większość ludzi może po­

paść w hypn ozę11 '). Co dotyczę faz stanu hypnotycznego, Bernheim przeczy stanow­

czo istnieniu trzech typ ow ych stanów Char­

cota, jako też stałemu ich występowaniu pod w pływ em stosowania jed n ych i tych samych ściśle określonych środków fizycz­

nych. W ystępow anie ich w Salpetriere ob­

jaśnia on zapomocą nieświadomej autosug- gestyi usypianych. Słysząc, że zastosowa­

nie pewnego środka w yw ołu je pewne obja­

w y, chorzy histerycy pod w p ływ em auto- suggestyi naśladują je nieświadomie. Sam on nie zauważył nigdy takiej prawidłowości w objawach hypnozy, jaką opisuje Charcot, R a z tylk o spostrzegł typ ow ą kolejność sta­

nów kataleptycznego, letargicznego i som­

nambulicznego, lecz pochodziło to, ja k się przekonał, stąd, że chora leczyła się po­

przednio hypnotyzm em w Salpetriere. Co do głębokości snu, to, podług Bernheima, ist­

nieje je j wiele stopni.

„N iek tórzy doświadczają tylk o pewnego odurzenia, ciężkości powiek i senności: jest to pierw szy stopień hypnozy. N a drugim stopniu osobnik ma zamknięte oczy. Człon­

ki je g o ciała znajdują się w stanie zw oln ie­

nia; słyszy wszystko, co dokoła niego m ó­

wią, lecz znajdują się pod w pływ em w o li hypn otyzera“ . Stopień ten zaznacza się w y ­ stąpieniem katalepsyi suggestyjnej. Jeżeli podniesiem y rękę lub nogę osobnika zahyp- notyzowanego, to pozostaje ona w p ow ie­

trzu. K atalepsya jest, podłu g Bernheima, zjawiskiem zależnein od suggestyi. Im g łęb ­ szym jes t sen, a w ięc i automatyzm osobni­

ka, tem występuje ona w yraźniej. „ Z po­

czątku stan ten zaledw ie się zaznacza; część ciała podniesiona w górę pozostaje kilka sekund w powietrzu, lecz w krótce opada ru­

chami drgaw kow em i. In n ym opada ręka, jeżeli podniesiemy ją nagle i puścimy od ra­

zu, natomiast pozostaje w powietrzu, jeżeli

*) Bernheim. D e la suggestion etc. str. 5 i nast.

470 W S Z E C H Ś W IA T Na 31 potrzym am y ją w górze przez kilka sekund

i w ten sposób u trw alim y w ich m ózgu w y ­ obrażenie tej stałości1'. U n iektórych w reszcie osób można otrzym ać katalepsyę tylk o zapo­

mocą suggestyi słow n ej, zap ew niw szy j e, że nie są w stanie opuścić podniesionej kończyny.

N a trzecim stopniu odurzenie w yra źn iej się akcentuje; czucie na dotyk jes t osłabio­

ne lub zniesione; m ogą być w yw ołan e t. zw.

ruchy autom atyczne bez m ożności ich p o ­ wstrzym ania; wreszcie m oże pow stać p r z y ­ kurczenie suggestyjne.

Charakterystyczną cechę czw artego stop­

nia, oprócz zjaw isk poprzednio w ym ien io­

nych, stanowi niemożność kom unikowania się ze światem zew nętrznym bez pośredni­

ctwa hypnotyzera. Osoba zahypnotyzow a- na słyszy i w id zi tylk o to, co je j ekspery­

m entator w idzieć i słyszeć pozw oli.

W reszcie p ią ty stopień, t. zw . somnambu­

lizm różni się od poprzednich tem, że po przebudzeniu nie pozostaje w pam ięci żad­

nego śladu wspomnień o tem, co działo się w czasie snu; wspom nienia te jed n ak m ogą być w yw ołan e sztucznie w stanie pow tórnej hypnozy. W s zy stk ie w yżej w ym ienione fa ­ zy snu hypn otyczn ego nie odgraniczają się ściśle od siebie, nie istnieją rów nież żadne specyalne sposoby otrzym ania każdej z nich.

W ystąpien ie głębszej lub pow ierzch ow n iej - szej h ypn ozy zależy po części od w ra ż liw o ­ ści danego osobnika na suggestyę, po części zaś od częstości usypiania. Co do stosunku procentow ego osób dających się hypn oty- zować, to najlepiej uw idoczni g o następ u- gąca tablica podana przez Beaunisa ’ ) :

W I E K

Somnambulizm Senbardzogłę­ boki Sen głęboki Senlekki J Senność Brakwszelkich objawówhyp­ nozy

Do 7-go roku . 26,5 4,3 13,0 52,1 4,3 Od 7 do 14 lat 55,3 7,6 23,0 13,8 ---

14 „ 21 „ 25,2 5,7 44,8 5,7 8,0 10,3 21 „ 28 „ 13,2 5,1 36,7 18,3 17,3 9,1 28 „ 35 „ 22,6 5,9 34,5 17,8 13,0 5,9 35 „ 42 „ 10,5 11,7 35,2 28,2 5,8 8,2 42 „ 49 „ 2 1,6 4,7 29,2 22,6 9,4 12,2 49 „ 56 „ 7,3 14,7 35,2 27,9 10,2 4,4 56 v 63 n 7,2 8,6 37,6 18,8 13,0 14,4 powyżej 63. . . 11,8 8,4 38,9 20,3 6,7 13,5

Z tablicy powyższej Beaunis w yprow adza następujące w n io s k i: 1) D zieci do la t 14-tu w szystkie bez w yjątku są w ra żliw e na dzia­

łanie hypnotyzm u, nadto przedstawiają one najw iększą odsetkę somnambulików; naj­

mniej ulegają suggestyi starcy, choć i wśród nich liczba nie poddających się wcale w p ły­

w ow i hypn ozy jest stosunkowo bardzo nie­

znaczna.

W id zieliśm y pow yżej, że w szystkie zja ­ wiska, spostrzegane w stanach hypno­

tycznych, L ieb au lt i je g o następcy obja­

śniają zapomocą suggestyi. Z konieczności przeto nasuwa się pytanie, co to jest sugge­

stya i na czem polega je j działanie. P o d łu g Bernheim a suggestya jes t aktem, zapomocą którego pewne pojęcie lub uczucie zostaje w prow adzone do m ózgu i p rzyjęte przezeń, bez w zględu na to, czy zostało poddane przez człowieka, czy przez jakiek olw iek wra­

żenie zewnętrzne. K a ż d y człow iek jest w raż­

liw y na s u g g e s ty ę : dziecko, które słucha sw ych rodziców, student, który uczy się z książki, lub chodzi na w yk ła d y profesora, chory leczący się hom eopatyą— w szyscy oni ulegają w p ły w o w i suggestyi. T a k pojęta suggestya stanowi część codziennego życia naszego. Ona to jest źródłem znacznej czę­

ści naszych myśli, uczuć i czynów. D lacze­

g ó ż jednak poddawane m yśli lub czyn y nie urzeczyw istniają się u wszystkich ludzi z jed ­ nakową łatwością? Podobnie ja k w m edy­

cynie dla powstania choroby, oprócz czyn n i­

ka w yw ołu jącego, niezbędne jest pewne usposobienie organizmu, stanowiące grunt, na k tórym rozw ijać się m ogą zm iany pato­

logiczne; tak samo w psychologii musi ist­

nieć odpow iedni grunt, ażeby suggestya m o­

g ła się przyjąć. Grrunt ten nazyw a się sug- gestyjnością. W iększa lub mniejsza sugge- styjność danego osobnika zależy, podług Crocqa, od dwu czynników : w rażliw ości na suggestyę i oporności. „C złow iek normal- n y *) -pow iada on — który przedstawia oczy­

w iście tylk o ideał zarówno z punktu w id ze­

nia fizyologiczn ego, ja k i psychologicznego, będzie posiadał zawsze oporność w iększą od w rażliw ości. In teligen cya jeg o , panując nad zmysłami, po zw oli mu przyjąć poddaną m yśl

') Beaunis. L e somnambulisme provoque, 1886, *) Crocą. L ’hypnotisme scientifiąue, 1900 r.,

str. 17. str. 208.

M 31 W S Z E C H Ś W IA T 4 7 1

tylk o wówczas, jeżeli okaże się ona zgodną z w ym ogam i rozsądku. Jeżeli przez W oznaczym y w rażliw ość takiego osobnika, a przez R je g o oporność, to w przybliżeniu je g o suggestyjność w yrazi się przez nastę­

pujące ró wnani e :

W : R = 2 : 4.

L ec z tak i idealny osobnik stanowi zjawisko bardzo rzadkie. Częściej spotykam y ludzi, u których form uła ta będzie przedstawiała się inaczej, n p .:

W : R = 2 : 3 lub W : R = 2 : 2.

W tych dwu przypadkach oporność będzie jeszcze wystarczała, aby nie dopuścić p rzy ­ jęcia suggestyj, m ogących pociągnąć za so­

bą niepożądane ważne skutki; natomiast suggestye obojętne lub mało ważne m ogą ju ż być spełniane.' T a k samo do w zględnie nor­

m alnych przypadków musimy zaliczyć rów ­ nież i te, w których siła oporności wcale się nie zmienia, a w rażliw ość wzrasta w praw ­ dzie, lecz nieznacznie. F orm u ły ich będą :

W : R = 3 : 4 i W : R = 4 : 4 . L ecz w yżej przytoczone form uły, przed­

stawiające oczyw iście stosunki przybliżone, nie w ystarczają do scharakteryzowania roz­

m aitych typ ów suggestyjności, spotykanych codziennie. Znaczna część osób posiada sug­

gestyj ność bardziej wyraźną. Są to ju ż t y ­ py, wkraczające w dziedzinę patologii. Do takich ty p ó w należy np. Gabryela Fenay- rou, m łoda kobieta łagodna i dobra, która za nam ową m ęża bez wahania naznacza spotkanie swemu kochankowi, wiedząc, że prow adzi go na śmierć. P o drodze wstępu­

je pomodlić się do kościoła, później zaś naj­

spokojniej w świecie idzie z kochankiem na umówione miejsce, gd zie gin ie on z rąk jej m ęża“ .

Bernheim i inni przytaczają mnóstwo ta­

kich suggestyj na jaw ie. Osobnik' przed­

stawia tu rodzaj automatu, k tóry spełnia wszystko, czego od niego zażądają. To, co w stanie czuwania należy bądźcobądź do w yjątków , stanowi regu łę w hypnozie. K o n ­ trolująca i hamująca działalność kory m óz­

gow ej przez ześrodkowanie u w agi na pew- nem pojęciu lub uczuciu zostaje tu zaw ie­

szona i człow iek przekształca się w automat,

zdany na łaskę i niełaskę eksperymentatora.

Co do mechanizmu fizyologicznego, zapomo­

cą którego odbywa się to zawieszenie czyn­

ności kory m ózgow ej, to istnieje w tym w zględ zie w iele mniej lub więcej praw do­

podobnych hypotez x); w szystkie jednak one opierają się*raczej na analogiach, niż na fa k ­ tycznym materyale, którego dotychczas ze­

brano zbyt mało do w yprow adzenia ścisłych wniosków. Z hypotez tych największem rozpowszechnieniem w nauce cieszy się teo­

rya Brown-Sequarda, broniona szczególniej przez fizyologów (Heidenhaina, Cybulskiego i innych). P rzyczyn ą powstawania hypn o­

zy jest, podług Brown-Sequarda, działanie ośrodków hamujących w mózgu. P o d ra ż­

nienie obwodowe zapomocą zmysłów, lub centralne pod w pływ em pewnej idei albo uczucia w yw ołu je zmniejszenie lub w zm oże­

nie energii nerwowej w pew nych okolicach m ózgu i rdzenia, która to energia, w yład o­

wując się nazewnątrz drogą nerw ów odśrod­

k ow ych może powodow ać najrozm aitsze zja­

wiska. „ W ten sposób hypn otyzm pi-zed- stawia tylko grupę pewnych aktów otamo- wania i dynam ogenezy".

I I I .

W iększość badaczów zajm ujących się hyp­

notyzmem, zadawała sobie pytanie, czy ist­

nieje zasadnicza różnica pom iędzy snem zw y k ły m a snem hypnotycznym ; niektórzy nawet, ja k Bernheim, uważali je za zjawiska najzupełniej analogiczne. W rzeczy samej podobieństwo stanów psychicznych w obu tych stanach rzuca się w oczy każdemu. Z a­

równo w pierwszym , ja k w drugim niema- ścisłej granicy pom iędzy wrażeniem a w y ­ obrażeniem. W szystkie wyobrażenia posia­

dają w m niejszym lub w iększym stopniu charakter halucynacyjny, t. j. przybierają

1) Ciekawego czytelnika odsyłam do następu­

jących d z ie ł: Brown-Sequard. Gazette hebdo- madaire, 1883, str. 137; August JPoreł. Hypno­

tyzm, 1891, str. 75— 76 (przekł. polski); Cybul­

ski. Spirytyzm i hypnotyzm, 1894, str. 33— 47;

Danilewskij. Jedinst\yo łripnotizma u czełowieka i żywotnych, 1891, str. 2 8 — 38; Croq. L ’liypno- tisme scientifique, 1900, str. 88— 96 oraz 205 do 219.

472 W S Z E C H Ś W IA T M 31 postać rzeczyw istych wrażeń. Halucyna-

cyom tym m ogą tow a rzyszyć wzruszenia, które co do siły nie ustępują wzruszeniom , doświadczanym przez nas na ja w ie . K o ja ­ rzenie w yobrażeń odbyw a się w p raw d zie

w edług tych samych praw, co w czasie czu­

wania, niemniej jednak bez kon troli inteli- gencyi, wskutek czego m arzenia senne od­

znaczają się często brakiem w szelkiego lo ­ giczn ego związku. W szystk ie te cechy są wspólne dla obu w yżej w ym ienionych stanów, pom im o to jednak utożsamiać hypnozę ze snem zw y k ły m jes t to nie zwracać u w agi na w yb itn e różnice, ja k ie pom iędzy niemi ist­

nieją. Grdybyśmy naw et pom inęli takie charakterystyczne dla h ypn ozy fa k ty , ja k znieczulenie, katalepsya, nadw rażliw ość zm y­

słów i t. p., pozostaną jeszcze zjaw iska psy­

chiczne, ja k w rażliw ość na suggestye, m oż­

ność w yk on yw an ia nieraz bardzo naw et zło­

żonych czynności i w iele innych, których w śnie z w y k ły m nie spotykam y.

P o w y żej rozp a trzyliśm y p o glą d y na isto­

tę i przyczyn ę suggestyjności, obecnie zaj­

m iem y się zjawiskam i, jakie zapom ocą niej dają się w yw ołać w stanie hypn ozy. Ja­

ko narzędzie suggestyi m oże b yć u żyty każdy ze zm ysłów naszego organizm u.

Z aczn ijm y od zm ysłu m ięśniowego. J e­

żeli zahypnotyzow anem u osobnikow i na­

dam y postawę tragiczną, w yra z je g o tw a ­ rzy staje się smutnym, jeżeli rękę je g o ści- śniemy, cały je g o w y g lą d przybiera cechy gniewu, jeż e li zegn iem y mu kolana, w zn o­

si on oczy ku niebu ja k do m odli­

tw y . W podobny sposób m ożem y w yw ołać w n im : radość, strach, zdziw ien ie i tym po­

dobne uczucia. N aodw rót, nadając tw a rzy w yraz odpow iadający pewnem u wzruszeniu, m ożem y otrzym ać gesty odpow iadające da­

nemu uczuciu. T a k samo rzecz się ma ze w zrokiem , słuchem i w og óle w szystkiem i zm ysłam i. Z ah yp n otyzo w a n y pow tarza ru ­ chy eksperym entatora: na dany znak w sta­

je, siada, kładzie się; je ż e li mu zagram y w a l­

ca, zaczyna tańczyć i t. p. N ajrozleglejsze jednak zastosowanie w h yp n ozie posiada suggestya słowna. N a pew n ym stopniu stanu hypnotycznego m ożna w y w o ła ć zapo­

mocą w m aw iania ilu zye i halucynacye wszystkich zm ysłów . H alu cyn acye słowne są jed n ym z najbardziej znanych ob jaw ów

hypnotyzm u. K a ż d y ż autorów, zajm ują­

cych się badaniami nad hypnotyzm em , w i­

dział i opisał ich mnóstwo, na tem przeto miejscu nie będę przytaczał ich przykładów, odsyłając ciekaw ego czytelnika do prac ory­

ginalnych. Obecnie zastanowię się tylk o nad pytaniem , czy halucynacye hypnotyczne pod w zględem swej w yrazistości dochodzą do tego stopnia, ja k i posiadają wrażenia od­

bierane na jaw ie. O ile mi wiadom o, jeden Beaunis przeprow adzał ściślejsze badania nad tą kwestyą, a m ianowicie poddaw ał za­

hypnotyzowanem u, że w id zi on rysunek przedstaw iający ja k ik o lw iek przedm iot lub zw ierzę zrobione na białym papierze i kazał mu oprowadzić ołówkiem kontury ow ego przedm iotu lub zwierzęcia. Posłuchajm y, co sam autor m ówi o tych doświadczeniach.

Oto je g o słowa ' ) : „ Środek ten w yd aw a ł mi się w teoryi znakom itym , w praktyce jednak natknąłem się na nieprzewidziane trudności.

Jeżeli osoba zahypnotyzow ana nie umie wcale rysować, może ona być nawet zama- ło zręczną, aby skalkować rysunek; jeżeli przeciwnie umie dobrze rysować, to może w najzupełniej dobrej w ierze zrobić poddany przedm iot nie takim, ja k im go w id zi w da­

nej chwili, lecz tak, ja k g o p rzyw yk ła zaw ­ sze przedstawiać na papierze1'. Beaunis w yk on ał cztery doświadczenia. W szystkie osoby użyte do doświadczeń nie um iały ry ­ sować : we wszystkich przypadkach o trzy ­ mane rysunki b y ły niewyraźne i zaledwie przypom inały przedm ioty rzeczywiste. Z do­

świadczeń autor w yprow adza wniosek, że halucynacye w zrok ow e w stanie hypnotycz- nym nie posiadają wyrazistości i czystości konturów przedm iotów rzeczyw istych. „H a ­ lucynacye w zrok u — m ów i on — porównałbym do wrażenia, ja k ie otrzym ujem y, k ied y m i­

mochodem rzucam y w zrok na przechodzącą osobę; mamy w rażenie całości, lecz szczegó­

ły w ym yka ją się z pod naszej u w a g iu. Przez ćw iczenie i długotrw ałe ześrodkowanie u w a­

g i na przedm iocie halucynacyi, m ożliwem jest jednak nadanie je j większej w yra zisto­

ści. Oto przykład przytoczony przez Beau- nisa.

„Podczas snu poddałem panu M. H., że po

*) Beaunis. L e somnumbulisme provoque, stro­

na 169 i nast.

M 31 W S Z E C H ŚW IA T 473 obudzeniu zobaczy on w kącie pokoju bisku­

pa. Poniew aż nie patrzał w oznaczone miejsce, kazałem mu przeto zw rócić w zrok w kierunku kąta. P o chw ili w zrok je g o przybrał w yraz, ja k i pojaw ia się wówczas, kiedy w idzim y coś, nie zdając sobie dokład­

nie spraw y z tego, co w idzim y.

— Co pan widzisz?

— N ie m ogę dobrze odróżnić: jakąś osobę.

— K ogo?

— N ie w iem — i patrzy w dalszym ciągu z pewnem zdziwieniem .

— Jak jest ubrana ta osoba?

— M a szaty złotem szyte.

— K tó ż to jest?

— M a infułę na głow ie; a! to biskup“ . Oo do halucynacyj słuchowych w yw oła ­ nych zapomocą suggestyi słownej odzna­

czają się one, podłu g Beaunisa, daleko w ięk ­ szą wyrazistością. Zahypnotyzow ani sły­

szą dokładnie poddane w yra zy i rozumiej%

ich znaczenie. Podobnie rzecz się ma z roz- maitem i kategoryam i czuć wewnętrznych.

H ypn otyzer może w edług w o li w yw ołać uczucie bólu, głodu, pragnienia, ciepła lub zimna. Poddane iluzye i halucynacye po przebudzeniu często nie znikają odrazu, lecz trw ają przez pewien przeciąg czasu : kilku minut, godzin, a nawet i dłużej, później zaś znikają stopniowo, częściami. Oto p rzy­

kład, zapożyczony od Beaunisa.

„ W sobotę dnia 12 lipca Lieb eau lt pod­

dał pannie A . E., że po przebudzeniu zoba­

czy ona siebie w sukni niebieskiej, a swą przyjaciółkę w czerwonej (obiedw ie b y ły ubrane czarno); suggestya urzeczywistniła się i znikała w sposób następujący. Jej własna suknia w yd aw ała jej, się niebieską do niedzieli w ieczór; w poniedziałek rano w i­

działa ona jeszcze swą przyjaciółkę w spód­

nicy czerwonej, lecz stanik b y ł ju ż czarny;

iluzya znikła całkow icie dopiero w ponie­

działek po południu. “ Z halucynacyj słow ­ nych na szczególną uwagę zasługują tak zwane halucynacye negatywne. U osobni­

ka zahypnotyzow an ego można zapomocą suggestyi w y w o ła ć zniknięcie osoby lub rze­

czy obecnej w danem m iejscu : hypnotyk nie w idzi je j, nie czuje dotknięcia, słowem nie istnieje ona dla niego. W ie le przykła­

dów podobnych halucynacyj czytelnik znaj­

dzie u Bernheima, Crocqa, Beaunisa i in­

nych. W obecnym szkicu niepodobna dłu­

żej nad niemi się zatrzym yw ać, zauważę ty l­

ko, że obserwacye tych autorów b y ły czy­

nione w takich warunkach, ażeby udaremnić wszelkie udawanie. W id zieliśm y w yżej, że suggestye poddane przez hypnotyzera w czasie snu, m ogą być wykonane nietylko w stanie hypnozy, lecz i na ja w ie w term i­

nie z g ó ry przez niego określonym. O sug- gestyach tych hypnotyk nie pamięta; pom i­

mo to występują one u niego zawsze w ozna­

czonym czasie. Ż e jednak suggestye te nie zacierają się całkowicie w pam ięci hypnoty- ka w przerwie pom iędzy hypnozą a term i­

nem ich wykonania, dowodem jest fakt, że m ogą być one w tym czasie sztucznie w y w o ­ łane w stanie powtórnej hypnozy. A że b y zrozum ieć dlaczego się tak dzieje, musimy się dłużej zastanowić nad przyrodą pamięci oraz zmianami, ja k im ona ulega podczas snu hypnotycznego. W pamięci należy odróż­

niać dw ie odrębne spraw y: zachowywanie wrażeń i ich przypom inanie. Pierw sza w ła ­ ściwość pamięci jest to zdolność, skutkiem której pewien fa k t utrw ala się w m ózgu i pozostaje w nim w stanie utajonym ; druga odpowiada sile, którą musimy zużyć, aby w yw ołać wspomnienie faktu, utrwalonego w organie naszego myślenia. Często sądzi­

my, że zapom nieliśmy o pewnem zdarzeniu, podczas g d y w ystarczy użyć pewnego w ysił­

ku m yślowego, ażeby przypom nieć je sobie ze wszystkiem i szczegółami. K tóra ż z tych dwu zdolności naszego umysłu ulega zm ia­

nie w stanie hypn ozy i na czem ta zmiana polega? Musim y tu odróżniać zm iany z a ­ chodzące w pamięci, powstające w yłącznie pod w pływ em samego snu hypnotycznego, bez zastosowania suggestyi, od zmian w y ­ w ołanych w hypnozie przez poddawanie.

Co do pierwszych, to większość autorów przyjm u je egzaltacyę pam ięci przypom ina­

nia, są jednak i tacy, ja k Crocą i inni, k tó­

rzy uważają, że bez używ ania suggestyi pamięć h ypn otyków nie różni się wcale od pamięci osób normalnych. Co do nas, to nie zajm ując się dotychczas samodzielnemi badaniami nad hypnotyzm em u ludzi, nie m ożem y oczywiście w ypow iadać w tej kwe- styi sw ego zdania. Niem niej jednak z do­

świadczeń innych autorów, doszliśm y do następujących w niosków :

474 W S Z E C H Ś W IA T M 31 1) Osoby zahypnotyzow an e przypominają,

sobie w czasie snu w szystko, czego d ow ie­

d zia ły się poprzednio w stanie czuwania.

2) Pew n a część osób, które b y ły usypiane, nie przypom ina sobie wcale tego, co zaszło w stanie hypnozy.

3) Osoby zah ypnotyzow an e po raz drugi przypom inają sobie wszystko, o czem do­

w ied zia ły się w czasie poprzedniego snu hypnotycznego tylk o w ówczas, je ż e li hypn o­

za ich nie była zb y t głęboka.

Z obaczm y teraz, ja k i w p ły w na pam ięć zahypnotyzow anego w y w iera suggestya, za- zastosowana w stanie hypnotycznym . W s z y ­ scy bez w yją tk u badacze jednozgodnie utrzym ują, że przez zastosowanie su ggestyi można wzm ocnić fu nkcyonow anie zarów no pam ięci zachow yw ania, ja k i pam ięci p rzy ­ pominania. A b y spow odow ać w zm ożenie pam ięci zachow yw ania, dość jes t zapew nić uśpionego, że pewne wspomnienie pozosta­

nie w nim w stanie u tajonym do pew n ego terminu, w k tórym to term inie p o ja w i się dopiero w je g o świadomości. Podob nie na­

leży postąpić, aby wzm ocnić pam ięć p rzy p o ­ m inania : w tym celu w ysta rczy nakazać za- hypnotyzow anem u, aby natychm iast p rz y ­ pom niał sobie w szystko o danem zdarzeniu, które m iało m iejsce bądźto w stanie poprzed­

niej hypnozy, bądź w stanie czuwania. Co dotyczę możności częściow ego osłabienia pamięci drogą poddawania lub całkow itej am nezyi pewnego faktu, to większość auto­

rów skłania się ku odpow ied zi twierdzącej na to pytanie. N iek tó rzy jednak (np. Croq) sądzą, że amnezya w tym razie jes t tylk o pozorną i że zawsze drogą su ggestyi ubocz­

nej m ożna w yd obyć z h ypn otyk a wyznanie.

P y ta n ie to oczyw iście ma doniosłe znaczenie z punktu w idzenia praw no-lekarskiego, na tem miejscu jednak nie m ożem y w chodzić w szczegółow y rozbiór tej kw estyi.

N a zakończenie muszę wspomnieć w k il­

ku słowach o rozm aitych zjaw iskach hyp- notyzmu. M am tu na m yśli tak zw aną sug­

gestyę m yślową, jasnow idzenie, spirytyzm i m edyum izm , działanie lecznicze m agne­

sów, dostrzeganie przez zahypnotyzow an ych fa l światła, w yp ływ ają cych z biegu nów ma­

gnesu i w iele innych.

Zjaw isk am i temi zajm ow ano się dość du­

żo, lecz m etody stosowane do ich zbadania

b y ły zb y t nieścisłe, aby można było p rzy­

znać choćby ich istnienie. W każdym razie tłumaczenie ich zapomocą jakichś nadprzy­

rodzonych nieznanych sił nie może dotych­

czas niczem być umotywowane. W ie le ich dałoby się policzyć na karb autosuggestyi nieświadom ej, inne, jak suggestya m yślowa, w ynikają, być może, z wysubtelnienia na­

szych zm ysłów, które stanowi fa k t charak­

terystyczn y dla hypnozy. M im ika naszej tw a rzy i drobne ruchy, jakie towarzyszą zawsze naszym myślom, które bądźto z po­

wodu swej krótkotrwałości, bądź nieznacz­

nej w yrazistości w ym yk a ją się zw y k le z pod naszej obserwacyi, m ogą tu stanowić nitkę prowadzącą do kłębka.

K a zim ierz Okuszlco.

W Y D Z I E L I N Y Z W IE R Z Ę C E .

W iadom o, że w iele zw ierząt w ytw arza w specyalnych gruczołach swego ciała w y ­ dzielin y rozmaite, mające własności n ieprzy­

jem ne, lub przyjem ne dla zm ysłów naszych.

W y d zielin y te są przew ażnie rodzajem cie­

czy sm rodliwej, gryzącej i ostrej, która b y ­ w a w ytryskiw ana na napastników w celu obrony. W y d ziela n ie się cieczy takich, o w ła ­ snościach przeróżnych, szczególniej często jest obserwowane u owadów.

Liszk a m otyla siw icy (H arp yia vinula) w ytrysku je ze swego ogonka w idłow atego ostry kwas m rów kow y. Liszka pazia kró­

low ej (P a p ilio machaon) w yd ziele zapach ko­

p row y z rożka swego, znajdującego się na stronie grzb ietow ej; rożek ten podnosi się w czasie niebezpieczeństwa. L iszkojad (Co- losom a sycophanta) w yziew a z siebie za­

pach m igdałów gorzkich, a różne rodzaje bom bardyerów (Brachinus crepitans) w yd zie­

lają ciecz w sposób w ybuchow y, tak że nad zw ierzęciem w ytw arza się rodzaj obłoczka.

Przypuszczano, że w w yd zielin ie tej znajdu­

je się jo d czysty, g d y ż za dotknięciem za­

barwia ona skórę palców na trw a ły kolor żółty. Takie niedające się zm yć ślady na ciele napastnika pozostaw iają rów nież w y ­ dzielin y i innych jeszcze owadów. T a k np.

biedronka (Coccinella) w yd ziela ze swych staw ów kolankow ych ciecz żółta, maiaca