"Poezye", T. I-VIII, Konopnicka Marya, oprac. Jan Czubek, Kraków 1916 : [recenzja]

Wiktor Hahn

"Poezye", T. I-VIII, Konopnicka

Marya, oprac. Jan Czubek, Kraków

1916 : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 15/1/4, 386-390

3 8 6 R ecenzye i sp raw ozd ania.

A duch człowieczy niem a krwi. O ! gdyby M ożna zaw ładnąć cezarow ym duchem Nie n aruszając C ezara! Niestety, Po ducha sięgać jesteśm y zmuszeni Przez krew. W ięc moi dobrzy przyjaciele, Ugodźmy mężnie, lecz bez zaw ziętości; Pokrajm y ciało jak żertwę dla bogów A nie jak pastw ę dla psów.

Lwów.

Bronisław Gubrynowicz.

K o n o p n ick a M a ry a . Poezye. W ydanie zupełne, krytyczne opra­

cow ał J a n C z u b e k . Słowo wstępne H e n r y k a S i e n k i e w i ­

c z a . Nakład Gebethnera i W olffa, W arszaw a, Lublin, Łódź, Kra­

ków, G. Gebethner i Spółka. New York, The polish book import.

Co., Inc., druk. W. L. Anczyca i Sp. w Krakowie,

b. r. (1916),

8-vo, tomów 8 ; t. I. str. 4 nlb. + XVIII. + 2 9 2 ; t. II. str. 4 nlb.

+ 3 3 1 ; t. III. str. 4 nlb. + 3 2 0 ; t. IV. str. 4 nlb. + 3 1 1 ; t. V.

str. 4 nlb.

319 ; t. VI. str. 4 nlb. + 3 4 4 ; t. VII. str. 4 nlb.

- f 2 6 4 ; t. VIII. str. 4 nlb. + 316.

W pięć lat po śm ierci Konopnickiej doszło do skutku zbiorow e, krytyczne wydanie jej poezyi, opracow ane przez niestrudzonego istotnie na polu wydawniczem , Ja n a Czubka. O ileż szczęśliw sza pod tym wzglę­ dem od innych, największych naw et naszych poetów , którzy dopiero w ostatn ich czasach doczekali się zbiorow ych, krytycznych w ydań. Nie­ stety i na tern wydaniu zaciążyły nieszczęsne względy cen zu raln e: w pierwszych siedmiu tom ach , wydrukow anych jeszcze w r. 1 9 1 4 , nie m ożna było pom ieścić wielu wierszy niecenzuralnych w ów czas jeszcze w Królestwie ; pom ieszczono je dopiero w ostatn im tom ie, na 2 6 2 stro ­ nach. Ja k na tern ucierpiał układ ogólny, jak tru d no rozejrzeć się w chronologii utw orów , nie potrzeba chyba dod aw ać — nie winą to jednak wydawcy.

Stosunku now ego wydania do poprzednich wydań w ydaw ca szcze­ gółow o nie określił, co jednak dla czytelnika nie było rzeczą obojętną. Nie rozszerzając się nad tą kw estyą obszerniej, zaznaczam , że t o m I. nowego wydania obejmuje poezye pom ieszczone w seryi I. poezyi ; t. II. zawiera serye II. i III., począw szy od str. 1 7 6 , nr. XLIIL; t. III. seryę III. (dalszy ciąg) i IV., Linie i dźwięki, D am nata, Italię i Dro­ biazgi z podróżnej tek i; t. V . seryę IV. (dalszy c ią g ), Linie i dźwięki (d. c.), Ludziom i chwilom , Drobiazgi ; t. VI. Ludziom i chw ilom (d. c.), Nowe pieśni, Głosy ciszy, Z ksiąg ducha ; t. VII. poezye dob y o sta ­ tniej, poezye pośm iertne, poezye z lat 1 8 7 6 — 1 8 7 9 , poezye prozą, utw ory d ram aty czn e; t. VIII. pozostałe poezye ze zb io ró w : Ludziom i chwilom , Linie i dźwięki, D am nata. W ten sposób niektóre zbiory, pojęte przez Konopnicką jako cało ść, są porozdzielane po rozm aitych tom ach , np. Hellenika (t. I., II., III.. V .), D am nata (t. II.. III., V III.), Linie

R ecen zye i spraw ozdania. 3 8 7

i dźwięki (t. III., V., VIII.), Ludziom i chwilom (t. III., V., VI., VIII.), Drobiazgi z podróżnej teki (t. IV., V .), Nowe pieśni (t. V., VI.).

Pozatem jeszcze w obrębie poszczególnych tom ów w najrozm ait­ szych m iejscach p om ieszcza w ydawca utw ory z pdrębnych zbiorów, np. w tom ie II. na s. 1 2 7 wśród w ierszy seryi II. w iersz z seryi III., na s. 2 2 3 w iersz z seryi IV., w t. III. na s. 2 7 w iersz z Linii i dźwięków itp. itp ., nie podając wyraźnie powodów tego postępow ania, ogólna uwaga bowiem pom ieszczona na s. XV II. tom u I., że w ydaw ca uwzglę­ dni! jedynie układ chronologiczny, przyjąwszy jednak pew ne konieczne wyjątki w zasadzie chronologicznej, nie wyjaśnia poszczególnych wypad­ ków, które powinny były być wyjaśnione należycie w dodatku kryty­ cznym . Trudno tu przechodzić wszystkie m iejsca tego rodzaju, rozstrzą- sanie szczegółow e zajęłoby zbyt wiele m iejsca. W ystarczy choć kilka przykładów. W t. II. na s. 1 2 3 m am y wiersz z r. 1 8 8 1 , na str. 1 2 4 z r. 1 8 7 8 , na str. 1 2 9 z r. 1 8 8 4 , na str. 1 3 7 z r. 1 8 8 2 , na str. 1 5 0 z r. 1 8 8 1 , na s. 1 5 2 z r. 1 8 8 2 . Nie m ogłem d op atrzeć się żadnych powodów słusznych takiego układu, — dodatek krytyczny nie daje tu zupełnie odpowiednich w yjaśnień.

W ydaw ca zapow iada wydanie zupełne poezyi K onopnickiej: oprócz w ydanych dotychczas utw orów dalsze tom y obejm ą jeszcze Pana Bal­ cera, Im aginę i poetyckie przekłady. Czyżby jednak na tern miał w y­ daw ca p op rzestać? czyżby nie zam ierzał uwzględnić wszystkich utwo­ rów, wydanych pod pseudonim em Ja n a Sawy, zw łaszcza Śpiewnika hi­ storyczn ego, cudow nych poezyi dla dzieci, Jasełek itd., itd. ? A czy dla nowel poetki i jej studyów historyczno-literackich nie znajdzie się miej­ sce w w ydaniu zbiorow em ? czy nie należałoby utw orzyć także drugiej seryi,' któraby objęła utw ory jej p rozaiczn e.? Ale jeżeli nakładca nie zamierza w ydać prozy, powinien przecież*w dalszych to m ach p om ieścić wszystkie pozostałe utw ory poetyczne Konopnickiej, w przeciwnym bowiem razie trudno będzie je nazw ać „zupełnem «. Koszta nie powinny chyba od­ w ieść nakładcy od uwzględnienia całej tw órczości poetyckiej Konopni­ ckiej, a nie wyboru tylko.

W porów naniu z poprzedniem i w ydaniam i mieści nowe wydanie 9 8 wierszy, nieuwzględnianych dotąd w zbiorow ych w ydaniach, a mia­ nowicie 6 5 wierszy wydanych po raz pierwszy z czasopism , 3 3 zaś z autografów . Z rzeczy po raz pierw szy ukazujących się w druku z au­ tografów poetki do najw ażniejszych n a le ż ą : w t. I., s.T 2 2 5 n. i 2 2 7 n. dwa ułamkowe utw ory, p ochodzące z najw cześniejszej doby poetyckiej tw órczości poetki, o tytułach dodanych przez w yd aw cę:

Krakowskie

wesele

Na odludziu

Na cześć Jana Kochanowskiego

Nie nasza

Si quis dixerit.

W Kartuzyi.

Jerzy Bohusz

Fragment bez tytułu

Z rzeczy nieuwzględnionych przez w yd aw cę, notuję jeszcze nastę­ p u jące: 1 ) Elisza fragm en t d ram atyczn y w Tygodniku mód paryskich (W arszaw a) z r. 1 8 8 1 ; por. o tym utw orze uw agi H Sienkiewicza

Recenzye i spraw ozdania.

sctta, wyd. Tygodnika illustrow anego (W arszaw a, 1 9 0 2 ) t. 4 8 , s. 7 7 — 8 1 ; 2) Dla Mini łi. („D otąd widzę jeszcze ciebie*4, wiersz składający się z 2 0 czterow ierszow ych zwrotek, pom ieszczony w Dodatku literackim Dziennika polskiego (Lw ów ) z r. 1 8 8 9 , nr. 3 5 ; 3 ) Dusza polska. Dziennik poznański, 1 9 1 8 , nr. 1 8 , s. 4.

W artość naukowa wydania polega nie tylko na sum iennem wyko­ rzystaniu wszystkich d otychczasow ych wydań poetki, jakoteż całego sze­ regu dzienników, czasopism i ulotnych w ydawnictw, w których rzeczy jej były drukowane, lecz także na zużytkowaniu po raz pierwszy wogóle rękopisów poetki. Dodatek krytyczny wymienia je w każdym tom ie;

г

Przy niektórych oznaczeniach rękopisów brak nadto dokładniej­ szych określeń : np. t. II., s. 2 5 3 nn. wymieniony jest rękopis A 1, A 2, A J, w spisie skróceń na str. 2 5 2 nie podano jednak zupełnie, jakie to są rękopisy. Od czasu do czasu wymienia wydawca rękopisy biblioteki Krasińskich 5 1 5 3 i 5 1 5 4 , ale nie opisał ich bliżej. W t. III., s. 2 7 9 p adano jako skrócenie rękopisu „Dr. A .“, takiego jednak skrótu nie ma w tymże tom ie na s. 2 4 7 , ma być A. K. nr. 5 1 5 4 , a podane tam skrócenie Pdr odnieść należy do uwagi w temże miejscu o LD 1 4 7 . Tam że s. 2 8 4 m am y dopisek przy A2 : w „Nowych p ieśn iach “, bliżej nie w yjaśniony. Od s. 2 8 9 tegoż tom u napotykam y skrócenie K, w yjaśnione dopiero na s 3 0 7 . W tym że tom ie przez nieuw agę od str. 2 6 3 — 2 8 8 użyto skró­ cenia A zam iast K i na szczęście błąd zauw ażono, ale dopiero sp rosto­

w ano go na str. 3 0 7 .

Tekst poezyi ustalony przez wydawcę przedstawia się popraw nie; oprócz pomyłek zaznaczonych na końcu poszczególnych tom ów nie zauw a­ żyłem większych błędów. Dużo w tern wszystkiem zasługi w ydaw cy, który je­ dnak zawdzięcza niejedno także swym życzliwym pom ocnikom , wym ienio­ nym w t. I. na s. XVIII. Dostarczyli mu oni nieraz odpisów z niedostępnych mu rękopisów, porównywali pierwodruki w rzadkich w ydaw nictw ach, czasopism ach i dziennikach, zwrócili uwagę na wiele nieznanych mu w ierszy; pracę niektórych współpracowników (dlaczego nie w szy stk ich ?) uwidacznia dodatek krytyczny.

Zasadniczo trzym ał s/ę w ydaw ca przy ustaleniu tekstu tej zasady, że tekstowi późniejszem u, poprawionem u przez poetkę, oddaw ał pierw ­ szeństw o przed tekstem wcześniejszym . Nieraz jednak m usiał od tej za­ sady odstąpić, a mianowicie przy przeoczonych przez poetkę pom yłkach drukarskich, przy kilku błędach w tekstach późniejszych, kilkakrotnie też opierał się na wydaniach chociaż nie najpóźniejszych, m im oto to je­ dnak najpoprawniejszych, bo najpóźniej przez sam ą autorkę zm ienionych.

R ecenzye i spraw ozd ania. 3 8 9

Zasługą w ydaw cy jest sprostow an ie szeregu pomyłek, z których najważ­ niejsze są zestaw ione na s. XII. n. tom u 1. Trudno mi się jednak zgo­ dzić na zupełną przeróbkę w ie rs z a : M isenum (t. IV., s. 1 7 4 , por. też s. 2 8 8 nn.) z powodu rażących pom yłek, jakie się wkradły do tekstu, wiersz oczyszczony z rzeczow ych błędów wprowadza w ydaw ca do wła­ ściw ego tekstu w ydania, pierw otną zaś jego p o stać przytacza dopiero w dodatku krytycznym . J e s t to już szczyt hyperkrytyki, zgoła niepotrze­ bnej, sam w ydawca bowiem głosi zasadę, że w arto ść utworów poetki n aw et z pomyłkami rzeczowem i pozostaje niezmieniona (I., s. XIII). W w aryantach uwzględnił w ydawca przedewszystkiem wszystkie wyrazy, zwroty, częstokroć zwrotki całe w rękopisach przez poetkę przekreślone. Z miejsc takich dłuższych, ciekawych dla genezy utworów Konopnickiej, wymieniam kilka w ażniejszych: I. 2 3 7 , 2 4 1 , 2 4 6 . 2 4 9 , 2 5 1 , 2 5 3 , 2 5 4 , 2 5 6 n., 2 5 8 ; II. 2 7 8 , 3 0 5 ; III. 2 6 6 nn., 2 7 0 n., 3 0 0 ; IV. 2 9 9 , 3 0 1 n .; VI. 2 8 3 , 3 0 8 ; VIII. 2 8 7 , 2 9 3 nn. Z w aryantów dowiadujem y się nie­ raz o odm iennem pierw otnem brzmieniu tytułów wierszy, zmienionych następnie w dalszych wydaniach. Czasem też w au tografach jest odmienny porządek zwrotek lub wierszy, niż w drukach, np. I 2 5 3 , 2 5 8 ; II 2 7 2 , 2 7 5 ; V. 3 0 4 ; VII. 2 3 5 ; VIII. 2 7 2 n.

Jakkolw iek odm iany tekstu nie przedstaw iają zbyt ciekawych wy­ ników, są jednak pożądanem źródłem do szczegółow ego poznania, jak Konopnicka dbała o form ę zew nętrzną. Z uw ag podanych w dodatku krytycznym da się w ysnuć dużo ciekawych danych o chronologii u tw o­ rów Konopnickiej, co mogłoby posłużyć jako tem at osobnej nawet roz­ prawy. Szkoda, że wydawca nie wykorzystał tego m ateryału w tekście głównym wydania.

Pragnąc uprzystępnić poezye Konopnickiej jak najszerszym w ar­ stwom społeczeństw a, opatrzył je wydaw ca licznemi objaśnieniam i, po największej rzeczowem i, rzadko językowem i. W łożył w nie wiele pracy, nad rozwiązaniem niejednego miejsca lub szczegółu zużył nieraz sporo czasu. Dużo w nich szczegółów , m ogących nieraz rozjaśnić genezę wier­ szy, cenne są zwłaszcza w yjaśnienia z zakresu starożytności greckich i rzymskich. Niejedno wyjaśnienie mieści się też w dodatku krytycznym , np. I. 2 3 4 , 2 3 5 , 2 3 7 , 2 6 9 ; III. 2 9 5 , 3 0 4 ; IV. 2 5 9 , 2 6 9 , 2 7 4 , 2 7 6 , 2 8 2 , 2 8 3 , 3 0 2 ; V. 2 7 2 , 2 8 1 , 2 8 4 , 2 9 5 , 3 0 0 ; VIII. 2 8 1 .

Dorzucam tu kilka sprostow ań do objaśnień :

T. I. s. 1 9 0 należało p od ać lata, w których działał francuski ar­ cheolog Millin ( 1 7 5 9 -j-1 8 1 8 ) , zwykły czytelnik nie może wiedzieć, czy żył przed Konopnicką, a w poruszonej w łaśnie kwestyi szczegół to nie­ obojętny. S. 2 0 8 uw aga o L X X niejasna dla zwykłego czytelnika. S. 1 7 0 i 2 6 9 niezbyt praw dopodobne wydaje mi się w yjaśnienie, że nazwę Barroniusza urobiła poetka z nazwiska T. Terencyusza V arrona, o którego istnieniu w ątpię, czy wiedziała. W t. II. s. 2 4 i 2 5 zam iast „z" ma być podana liczba księgi M ojżesza : II, a na str. 2 2 3 dodać należy w uwa­ dze : II. przy wymienionej księdze M ojżesza. S. 1 5 8 uwaga nie wy­ jaśnia należycie trąb Dnieprowych. T. III. s. 9 7 cytatu łacińskiego : „V ivos voco. M ortuos plango. Fulgura fran g o“ użył także Schiller

3 9 0 R ecen zye i spraw ozdania.

jako m otto do „Das Lied von der Glocke“. Użyła go też Κ· pod wpływem niezawodnie Schillera w tej sam ej form ie w Dam nata str. 7 n lb .; nie wiem, dlaczego w ydaw ca daje jako nagłówek ty lk o : „V ivos voco — m ortuos p lango“ ; dodatek krytyczny nic nie wyjaśnia. S. 1 1 4 mylnie podano datę śm ierci

3.

W t. II. w sprostow an iu om yłek podano na s. 3 2 0 fałszywie str. 2 0 4 . W dodatku krytycznym oprócz zaznaczonych już rzeczy w ątpię, czy m otto w A ma ozn aczać akt IX przy cytacie z „Króla D ucha“ (t. III. s. 2 6 5 ) : pew no to pomyłka druku, którą należy popraw ić na „strofę“. IV. 3 0 2 brak przy cytacie z Teki r. 1 8 9 9 .

Pożądanem uzupełnieniem w ydaw nictw a są dodane na końcu każdego tom u alfabetyczne spisy utw orów , zarów no według początko­ wych w yrazów , jak i ty tu łó w ; po ukończeniu w ydania bardzo byłby pożyteczny taki sam spis, obejm ujący wszystkie tom y, obecnie bowiem dość n użącą jest rzeczą przeglądanie spisów we wszystkich w ydanych tom ach celem znalezienia jakiegoś w iersza. Praktyczny jest rów nież alfabetyczny spis objaśnień, podanych w pierwszych siedm iu tom ach . N atom iast nie m ogę zrozum ieć, dlaczego wydaw ca nie w prowadził liczbo­ wania wierszy ; jest to przecie przyjętym już pow szechnie zw yczajem w w ydaniach naukow ych. W pewnej sprzeczności pozostaje z tein liczbo­ wanie w ierszy, cytow anych w dodatkach krytycznych. Ileż w ydaw ca sam musiał się nabiedzić przy wyszukiwaniu wierszy nieliczbow anych w tekście, ile też niepotrzebnego mozołu spraw ia każdemu, kto, ch cąc korzystać z dodatku krytycznego, musi przy każdym utworze poetki sam ozn aczać wiersze liczbami.

W nadziei, że dalsze tom y pojawią się niebawem , cieszym y się już naprzód ich zapowiedzią — a bylibyśmy bardzo szczęśliwi, gdyby nasze w ywody o konieczności rozszerzenia wydania, trafiły do przeko­ nania w ydaw cy.