Zespoły folwarczne na terenie gminu Uniejów

Tom 2 2013 *UDĪ\QD0<6=.252:6.$2/&=<.* =(632à<)2/:$5&=1(1$7(5(1,(*0,1<81,(-Ï: +,6725<&=1<52=:Ï-*2632'$567:)2/:$5&=1<&+ :;9,L;9,,ZQDVWąSLáUR]ZyMJRVSRGDUNLUROQHMZ(XURSLHNWyU\]ZLą-]DQ\E\á]HZ]UDVWDMąF\PSRS\WHPQDĪ\ZQRĞüZUR]ZLMDMąF\FKVLĊPLDVWDFK1_. :NUDMDFK(XURS\ĝURGNRZRZVFKRGQLHMUR]ZyMJRVSRGDUF]\VSRZRGRZDáZ\- WZRU]HQLHVLĊIROZDUNXSDĔV]F]\ĨQLDQHJR:GDZQHM3ROVFHE\áRWRGXĪHJRVSR- GDUVWZRUROQHOXEUROQRKRGRZODQHSURGXNXMąFHJáyZQLHQD]E\W0LDQHPJR-VSRGDUVWZIROZDUF]Q\FKIROZDUNyZRNUHĞODQRQLHW\ONRJRVSRGDUVWZDV]ODFKW\ DOHWDNĪHZLĊNV]HJRVSRGDUVWZDVRáW\VLHSOHEDĔVNLHF]\PLHV]F]DQNWyU]\F]ĊVWR RSUyF]XSUDZLDQLDMDNLHJRĞU]HPLRVáDSRVLDGDOLQDREU]HĪDFKPLDVWDJRVSRGDU- VWZD=Z\F]DMRZRIROZDUNDPLQD]\ZDQRQDZHWEDUG]RPDáHJRVSRGDUVWZDURO-QHV]ODFKW\]DJURGRZHMF]ąVWNRZHMQDNWyU\FKZáDĞFLFLHOHVDPLJRVSRGDURZDOL2_. 6WUXNWXUD JRVSRGDUVWZ IROZDUF]Q\FK ZSá\QĊáD QD URG]DM LFK ]DEXGRZ\ *RVSRGDUVWZR IROZDUF]QH VNáDGDáR VLĊ ] ]HVSRáX EXG\QNyZ GZRUX ± VLHG]LE\ ZáDĞFLFLHOLEXG\QNyZJRVSRGDUF]\FK±NWyU\FKOLF]EDLURG]DM]DOHĪDá\RGZLHO-NRĞFLPDMąWNXLSURGXNFMLUROQHM]DPRĪQRĞFLZáDĞFLFLHOLPLHV]NDĔGODVáXĪE\ IROZDUF]QHMQLHZV]\VF\PLHV]NDOLZHGZRU]HÄU]ąGFyZNL´±NWyUąE\áGZRUHN ±PLHV]NDQLHLMHGQRF]HĞQLHELXUR]DU]ąGF\PDMąWNXMHĞOLE\áSRWU]HEQ\ZZLĊN-V]\FKPDMąWNDFKGRNWyUHJRQDOHĪDáRGEDQLHRVSUDZ\JRVSRGDUF]H±QS]DNXS ]LDUQDQDZR]yZ]ZLHU]ąWZ\]QDF]DQLHSDĔV]F]\]Q\LLQQ\FKUREyW:EDUG]R GXĪ\FKPDMąWNDFKZ]QRV]RQHE\á\MHGQDNRZHEXG\QNLPLHV]NDOQHRWDNLPVD-P\P UR]NáDG]LH ZQĊWU] GOD URERWQLNyZ IROZDUF]Q\FKW]Z GZRMDNL F]ZRUDNL QDZHWRĞPLRUDNL:SREOLĪXGZRUX]QDMGRZDá\VLĊVWDMQLHLVSLFKU]HODPXV\NWy- UHE\á\EXGRZDQHEDUG]RVWDUDQQLHDSU]HFKRZ\ZDQRWX]DSDV\LFHQQLHMV]HU]H-F]\5HV]WĊEXG\QNyZJRVSRGDUF]\FKZ]QRV]RQRZSHZQHMRGOHJáRĞFLRGGZRUX ±E\á\WRVWRGRáDVWRGRá\RERU\PLHOFXFK\VáRGRZQLHJRU]HOQLH'ZyUSRVDGR- ZLRQ\E\áSR]DJUDQLFąZVLZRWRF]HQLX]LHOHQL]JRU]HMOXEOHSLHM]DJRVSRGDUR-ZDQ\PRJURGHPVWDZHPEąGĨVWDZDPL'RNRĔFD;9,,,ZSU]HZDĪDá\EXG\QNL **UDĪ\QD0\V]NRURZVND2OF]\NPJUDEVROZHQWNDHWQRJUD¿LZ8QLZHUV\WHFLHàyG]NLP

1 _{Z. Wójcik,} +LVWRULDSRZV]HFKQD:LHN;9,±;9,,, PWN, Warszawa 1998, s. 16.

2 _{J. Rutkowski,}

&RWRE\á\IROZDUNLZGDZQHM3ROVFHÄ5RF]QLNL']LHMyZ6SRáHF]Q\FKL*R- VSRGDUF]\FK´WV±GRVWĊSGRSR]\FMLVSU]HGURNX±SU]H])HGHUDFMĊ%LEOLR-tek Cyfrowych – dalej fbc).

GUHZQLDQHW\ONRPDMĊWQLZáDĞFLFLHOHPRJOLVRELHSR]ZROLüQDGZRU\PXURZDQH 'ZRU\ZPDMąWNDFKQSV]ODFKW\F]ąVWNRZHMGUREQHMQLHUyĪQLá\VLĊRGZLHMVNLFK FKDáXS%DUG]RSODVW\F]QLHRSLVDáWR:6PROHĔVNLÄ'RPV]ODFKHFNL]EXGRZDQ\ ]GUHZQDRMHGQ\PNRPLQLHVáRPąNU\W\>@8VXQLĊW\QLHFRRGGURJLRNRORQ\ ]Z\NOHNáĊEHPOLSOXEWRSyOZ\VRNLFKU]DGNR]GDU]DVLĊĪHE\GRXOLF\VWDáIURQ-WHP >@ &]ĊVWR ZSUDZG]LH VSUyFKQLDáH SRGZDOLQ\ SR]ZDODMą ĞFLDQRP ]DSDGDü Z ]LHPLĊ ĞZLHĪą VáRPą QDSUDZLRQ\ GDFK VWDU\ SU]\SRPLQD QLH]UĊF]QLH áDWDQą F]DSNĊSRPLPRWHJRVLHG]LEDV]ODFKHFNDLPSRQXMHSHZQąSRZDJą]QDF]QLHMV]H ERZLHPQLĪFKáRSVNDSRVLDGDUR]PLDU\´30RĪQLHMVL±F]ĊVWRFKFąF\GRUyZQDü MHV]F]HPRĪQLHMV]\P]DGáXĪDOLSRVLDGDQ\PDMąWHN]DPLDVWSU]H]QDF]DüĞURGNLQD LQZHVW\FMHZ\EXU]DOLVWDUHGUHZQLDQHVLHG]LE\ĪHE\VWDZLDüPXURZDQH±ÄSU]\-V]áRGRWHJRĪHL]SDáDFXL]PDMĊWQRĞFL]DWUDGRZDQHMSDQDGáXĪQLNDZ\JQDQR´4_. ']LĊNL WHPX PDMąWHN PyJá E\ü VSU]HGDQ\ Z FDáRĞFL OXE F]ĊĞFLDFK EH]SRĞUHG-QLREąGĨQDOLF\WDFMLVSU]HGDZDQRJRUD]HP]PLHV]NDĔFDPLZVLQDOHĪąF\FKGR PDMąWNX7DNMDNGEDQRRVLHG]LEĊVWDMQLHLVSLFKOHU]U]DGNRGUHZQLDQ\WXWDM Z\NRU]\VW\ZDQRNDPLHĔFHJáĊWDNLQQHEXG\QNLJRVSRGDUF]HEXGRZDQR]PD- WHULDáyZJRUV]HMMDNRĞFLQSĞFLDQ\]SOHFLRQHN]FKUXVWXPQLHMVWDUDQQLH:GX-Ī\FKPDMąWNDFK±EH]SRĞUHGQLRZHGZRU]HZMHJRRWRF]HQLXLVWQLDáEDUG]RĞFLVá\ SRG]LDá]DMĊü]W\PZLą]DáDVLĊGXĪDOLF]EDRVyE]DWUXGQLRQ\FKQSSUDF]HNX-FKDU]HSRNRMRZF\ZLQLDU]HEDUWQLF\VNRWQLF\±RGSRZLHG]LDOQL]DZ\SDVE\GáD LJURPDG]HQLH]DSDVyZSDV]\QD]LPĊ:LHOHQD]ZGDZQ\FK]DMĊüSU]HWUZDáR ZQD]ZDFKPLHMVFRZRĞFLG]LĞLVWQLHMąF\FK3VDU\6NRWQLNL5XGQLNL.RZDOH5_.

3RZLĊNV]HQLH REV]DUX IROZDUNX RGE\ZDáR VLĊ SU]H] ]DMPRZDQLH SXVWHN REV]DU\ QLH ]DJRVSRGDURZDQH ]DJRVSRGDURZDQH ZF]HĞQLHM DOH RSXV]F]RQH NDUF]XQHNODVyZSU]HMPRZDQLHVRáHFWZPRJá\PLHüOHSV]ą]LHPLĊE\üOHSLHM ]DJRVSRGDURZDQHPRĪQDVLĊE\áRSR]E\üVRáW\VD]DPLDQĊ]DSLV:LHONRĞüJR-VSRGDUVWZIROZDUF]Q\FKZ3ROVFH&HQWUDOQHMZDKDáDVLĊRGáDQDRNKD GRNLONXDQDZHWNLONXG]LHVLĊFLXáDQyZZGXĪ\FKPDMąWNDFKQSODW\IXQGLXP DUF\ELVNXSyZJQLHĨQLHĔVNLFK]DMPRZDáRW\VNP2 _{(270 tys. ha)}6_.

)XQNFMRQRZDQLHIROZDUNyZ]ZLą]DQHE\áR]SUDFąFKáRSyZSDĔV]F]\ĨQLD-Q\FKEH]SáDWQDVLáDURERF]DZPQLHMV]\PVWRSQLX]SUDFąQDMHPQąPoza oso- EDPL]DWUXGQLRQ\PLEH]SRĞUHGQLRZHGZRU]HUHV]WDPLHV]NDĔFyZZVLQDOHĪą-F\FKGRPDMąWNXE\áD]PXV]RQDGRGDUPRZHMSUDF\ZRNUHĞORQ\PZ\PLDU]HGQL 3DĔV]F]\]QDPRJáDE\üVSU]ĊĪDMQDF]\OLSU]\XĪ\FLXZáDVQ\FKQDU]ĊG]LRUD] ]ZLHU]ąW±ZRáyZNRQLDWDNĪHSLHV]D:SRF]ąWNRZ\PRNUHVLHUR]ZRMXIROZDU-NyZZ\QRVLáDRGGZXGRWU]HFKGQLW\JRGQLRZRGRFKRG]ąFDĪGRV]HĞFLXGQL Z;9,,L;9,,,Z:]UDVWDMąF\XFLVNFRUD]ZLĊNV]HUR]GUREQLHQLH]LHPLSURZD- G]Lá\QLHMHGQRNURWQLHGRZ\VWąSLHĔSU]HFLZZáDĞFLFLHORPGR]ELHJRVWZDÄVSR-3 :6PROHĔVNL'UREQDV]ODFKWDZ.UyOHVWZLH3ROVNLP6WXGLXPHWQRJUD¿F]QRVSRáHF]QH, Warszawa 1885, s. 10–12 (cbr.edu.pl, fbc).

4 _{J. Kitowicz,} 2SLVRE\F]DMyZ]DSDQRZDQLD$XJXVWD,,,, Warszawa 1985, s. 272–273. 5 _{S. Inglot,} +LVWRULDFKáRSyZSROVNLFK, LSW, Warszawa 1970, s. 115–116.

6 _{J. Topolski,} 5R]ZyMODW\IXQGLXPDUF\ELVNXSyZJQLHĨQLHĔVNLFKRG;9,GR;9,,,Z, PWN,

ĞUyG]ELHJyZ]PDMąWNXNDSLWXá\DUF\ELVNXSVWZDJQLHĨQLHĔVNLHJRZSRáRZLH ;9,,,ZRVLDGáRZPLDVWDFK]RVWDáRRZF]DU]DPLZUyĪQ\FKGREUDFKSU]H-ZDĪQLHV]ODFKHFNLFKRWU]\PDáRJRVSRGDUVWZDUyĪQHMNDWHJRULLDSRV]áR QDVáXĪEĊSU]HZDĪQLHXERJDW\FKFKáRSyZ]ELHJá\FKNRELHWZQRZ\PPLHMVFX SRE\WX Z\V]áR ]D PąĪ ]D WDPWHMV]\FK FKáRSyZ ± JRVSRGDU]\´ 2 ORVLH SR]R-VWDá\FKQLFQLHZLHP\2SUyF]]ELHJRVWZDQLVNLHMNXOWXU\UROQHMVáDEHMZLHG]\ UROQLF]HMLZáDĞFLFLHOLLZáRĞFLDQFKRüQDSHZQRQLHZV]\VWNLFKSU]HOXGQLHQLD ZVLGRNáRSRWyZJRVSRGDUF]\FKLQLV]F]HQLDGRURENXSU]\F]\QLDá\VLĊOLF]QH NRQÀLNW\]EURMQHQSZRMQ\V]ZHG]NLHSU]HPDUV]HZRMVNUHNZL]\FMHNRQÀLNW\ SU\ZDWQHDWDNĪH]GDU]HQLDQDWXUDOQHWDNLHMDNZ\OHZ\U]HN:DUWDZU V]DUDĔF]DJáyGW]ZW\IXVJáRGRZ\7 61DPDF]\ĔVNDSRGDMHĪHZZ\QLNX]D-UD]\Z3ROVFH]PDUáRZGUXJLHMSRáRZLH;9,,ZRNRáRW\VRVyE8_{. Kolejne} UR]ELRU\NUDMXLVHNXODU\]DFMDGXĪHMF]ĊĞFLGyEUNRĞFLHOQ\FK SU]HV]á\SRG]DU]ąGSDĔVWZDSRZRGRZDá\VWRSQLRZH]PLDQ\VSRáHF]QHJRVSR-GDUF]HPDMąWNRZH &HFKąZáDĞFLZHMJRVSRGDUNLIROZDUF]QRSDĔV]F]\ĨQLDQHMRSUyF]Z\NRU]\-VWDQLDGDUPRZHMSUDF\FKáRSyZE\áFKDUDNWHUSURGXNFMLUROQHM±SU]H]QDF]HQLH SURGXNFMLQD]E\W0RĪQDZ\UyĪQLüWXGZDNLHUXQNLSURGXNFMDUROQDWUD¿DMąFDQD U\QNLHXURSHMVNLHRUD]SURGXNFMDNLHURZDQDQDU\QHNZHZQĊWU]Q\ 3RGVWDZąJRVSRGDUNLE\áDJáyZQLHXSUDZD]EyĪĪ\WRSV]HQLFDMĊF]PLHĔ RZLHVVSRUDG\F]QLHSURVRLKRGRZOD]ZLHU]ąWNRQLHSRGZLHU]FKLURERF]H ZRá\WU]RGDFKOHZQDRZFH3V]HQLFĊXSUDZLDQRJáyZQLHQDHNVSRUWDĪ\WRQD ZáDVQHSRWU]HE\ĩ\WR±]ERĪHNWyUHPDPQLHMV]HZ\PDJDQLDJOHERZHOHSLHMVLĊ XGDZDáRLPLDáRZLHORUDNLH]DVWRVRZDQLH7DNRW\P]ERĪXSLVDá..OXNÄĩ\WQ\ chleb, czyli pytlowy, czyli z ziaren na raz mielonych jest pospolitym wszyst-NLHJR OXGX X QDV SRĪ\ZLHQLHP WDN GDOHFH ĪH RG Ī\WD QLHXURG]DMQRĞFL ]DZLVá JáyGZNUDMX=Ī\WDSRVSROLFLHSĊG]LVLĊJRU]DáND3U]\GDMHVLĊF]DVHPGRMĊF]-PLHQQHJRVáRGXQDSLZRĩ\WHPPLHORQ\PNDUPLąVLĊZLHSU]H=JRQLQąGODNRQL LZRáyZSOHZ\GODĞZLĔQD]LPĊGREUH6áRPDSRWU]HEQDQDSRV]\FLHGDFKyZQD VLHF]NĊ]Z\F]DMQąQD]LPĊSDVWZĊGODE\GáDQDSRZLąVáDGRZLą]DQLDVQRSyZ ]EyĪQDSROXQDPDW\QDUyĪQHSXGáDJRVSRGDUF]HQDSOHFHQLDNDSHOXV]yZ´9_.

ĩ\WR E\áR WHĪ MDN ZLHOH LQQ\FK URĞOLQ Z\NRU]\VW\ZDQH Z FHODFK OHF]QL- F]\FK8ZDĪDQRĪHÄĪ\WRVXV]RQHQDSURFKVWáXF]RQHLWU]\UD]\QDG]LHĔ]ĪyáW-NLHPZFLHSá\PZLQLH]DĪ\W\PRU]\UREDNLZĪRáąGNXLWU]\GQLRZHOHF]\IHEU\ >«@=LHORQHQDZLRVQĊĪ\WR]HUZDQHLMDNKHUEDWNĊ]DĪ\ZDQHNUHZF]\ĞFL-DUND MDNNDZDSRWU]HERZDQDPDE\üQDGNDZĊGDOHNR]GURZV]D«´10 3R]DW\PXSUDZLDQROHQLNRQRSLHVLHZQHVáXĪ\á\GRZ\UREXSáyWQDOLQ SRZUR]yZV]QXUyZWáRF]HQLDROHMX]SU]H]QDF]HQLHPQDSRWU]HE\ZáDVQHLQD 7 6 1DPDF]\ĔVND .URQLND NOĊVN HOHPHQWDUQ\FK Z 3ROVFH L LQQ\FK NUDMDFK VąVLHGQLFK ZO±, t. 1, =MDZLVNDPHWHRURORJLF]QHLSRPRU\, Lwów 1937, s. 46–57.

8 7DPĪHV±

9 _{K. Kluk,} 5RĞOLQSRWU]HEQ\FKSRĪ\WHF]Q\FKZ\JRGQ\FKXWU]\PDQLHUR]PQRĪHQLH]DĪ\FLH,

Warszawa 1781, t. 3, s. 132 (fbc, cbr.edu.pl).

]E\WQDU\QNXORNDOQ\P:NXOWXU]HOXGRZHMURĞOLQ\WHPLDá\WHĪ]DVWRVRZDQLH ZOHF]QLFWZLHEąGĨZPDJLL1DSU]\NáDG-5RVWD¿ĔVNLZ=LHOQLNX&]DURG]LHM

VNLPSRGDMHĪHOHQLNRQRSLHVąDIURG\]MDNDPLDNXU\NDUPLRQHQLPLQLRVąVLĊ

SU]H]FDá\URN118SUDZLDQRWDNĪHWDWDUNĊNDSXVWĊJURFKDOHWRMXĪEDUG]LHMQD ZáDVQHSRWU]HE\RUD]FKPLHOEyEU]HSĊEUXNLHZ]F]DVHPSRMDZLá\VLĊQRZH uprawy, jak dynie, ogórki, buraki.

&KPLHO ]ZLą]DQ\ E\á ] SURGXNFMą SLZD NWyUH SLá\ ZV]\VWNLH VWDQ\ 3UR-GXNRZDQHZF]HĞQLHM]HVáRGXMĊF]PLHQQHJRF]ĊVWR]GRGDWNLHPLQQ\FK]EyĪ E\áRQLH]E\WVPDF]QH'RGDWHNFKPLHOXSRSUDZLáMHJRMDNRĞüLVPDN&KPLHO MDNRURĞOLQD]QDQ\E\áRGVWDURĪ\WQRĞFLDSLZR]XĪ\FLHPFKPLHOXZDU]RQHE\áR Z(JLSFLHL$]ML0QLHMV]HM=WDPW\FKREV]DUyZURĞOLQDUR]SU]HVWU]HQLáDVLĊQD LQQHWHUHQ\']LNLHRGPLDQ\URVá\ZZLOJRWQ\FKODVDFK*DWXQNLVDG]RQHZRJUR-GDFK W]Z FKPLHOQLNDFK PLDá\ GXĪR ZLĊNV]H OLĞFLH L V]\V]NL =DQLP Z SHáQL UR]ZLQĊáDVLĊJRVSRGDUNDIROZDUF]QRSDĔV]F]\ĨQLDQDSLZRPRJáRE\üZDU]R- QHZGRPDFKQDZáDVQ\XĪ\WHN=F]DVHP]DND]DQRWHMSURGXNFMLZSURZDG]D-MąFSU]\PXVSURSLQDF\MQ\1DGDQ\PWHUHQLHPRĪQDE\áRNXSLüSLZRPLyGLRG ;9,ZJRU]DáNĊSRFKRG]ąFHW\ONR]JRU]HOQLF]\PLHOFXFKyZ]QDMGXMąF\FKVLĊ ZPDMąWNX:UD]]UR]ZRMHPJRVSRGDUF]\PRVDGQLF]\PSRMDZLDQLHPVLĊWUDN-WyZNRPXQLNDF\MQ\FKPDVRZRSRZVWDZDá\NDUF]P\V]\QNLJRVSRG\RF]\P Z\F]HUSXMąFRSLVDOL-%XUV]WDL%%DUDQRZVNL12:DUWRZVSRPQLHüĪH]DQLP OXG]LHQDXF]\OLVLĊSLVDüGRR]QDNRZ\ZDQLDSHZQ\FKPLHMVFVWRVRZDQRV\PER-OHLWDNQSNDUF]P\Z]DOHĪQRĞFLRGURG]DMXVSU]HGDZDQHJRDONRKROXR]GDELDQR RGSRZLHGQLPLZLHFKDPLNU]\ĪE\áV\PEROHPVSU]HGDZDQHJRPLRGX]LHORQ\ ZLHQLHFZLQDVáRPLDQDZLHFKDJRU]DáNL133yĨQLHMNDUF]P\RWU]\P\ZDá\QD]Z\ QS8FLHFKD:\JRGDàDSLJURV]àRZLJRĞü+XODQND:HVRáD8WUDWD:\P\-VáyZ5]\P3LHNáR=DZDGD6RZLDN&]HNDM3RF]HNDM14_. 6áRZQLN*HRJUD¿F]Q\ .UyOHVWZD3ROVNLHJRSRGDMHSU]\NáDGRZRĪHRVDGDRQD]ZLH&]HNDME\áDGDZ- QLHMNDUF]PąSRáRĪRQąZĞUyGODVyZDVDPDRVDGDSRZVWDáD]XZáDV]F]HQLDPD-MąWNX%LHUQDFLFH15 &LHNDZ\IUDJPHQWGRW\F]ąF\JDWXQNyZSLZQLHJG\ĞSURGX-kowanych przytacza Z. Kuchowicz:

Ä:SDĔVWZLHQDV]HP]QDMG]LHV]SLZDUyĪQH .ODURZDQHLZ\VWDáH1DMG]LHV]WX/HV]F]\ĔVNLH àDJRGQH]JĊVWąSLDQąREDF]\V]%U]H]LĔVNLH $OERàRZLFNLHFRZLĊFFKáRSRPJĊE\NU]\ZL

11 -5RVWD¿ĔVNL=LHOQLN&]DURG]LHMVNLWRMHVW]ELyUSU]HVąGyZRURĞOLQDFK, Akademia

Umie-MĊWQRĞFL.UDNyZV±IEFFEUHGXSO

12 _{Patrz np. J. Burszta,} 6SRáHF]HĔVWZR L NDUF]PD, Warszawa 1951; B. Baranowski, Polska NDUF]PDUHVWDXUDFMDNDZLDUQLD:URFáDZ,7%DUDQRZVNL3U]HP\VáSROVNLZ;9,Z,

Wy-GDZQLFWZR0$UFWD:DUV]DZD-.OHF]\ĔVNL3URSLQDFMDLV]\QNDUVWZR, Kraków 1888.

13 :.RSDOLĔVNL6áRZQLNPLWyZLWUDG\FMLNXOWXU\, cz. II, Warszawa 2007.

14 =*ORJHU.VLĊJDU]HF]\SROVNLFKQDNá0DFLHU]\3ROVNLHM/ZyZVIEFSELSO 15 6áRZQLN*HRJUD¿F]Q\.UyOHVWZD3ROVNLHJR, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W.

$OER:DUHFNLHNWyU\P:DUV]DZDVLĊĪ\ZL Ujskie i to przyjemne, gdy nieprzypalone :LHOLFNLHQLHPQLHMVáDZQH«´16

W ĞUHGQLRZLHF]X XSUDZLDQR WDNĪH ZLQRURĞO ZLQRJUDG ZLQR 'R 3ROVNL QDMSUDZGRSRGREQLHMZLQRURĞOVSURZDG]LOL]DNRQQLF\F\VWHUVLEHQHG\NW\QLNWy-U]\]DNáDGDOLRJURG\DMHMXSUDZDE\áD]ZLą]DQD]SRWU]HEDPLOLWXUJLF]Q\PL Edmund Jankowski w .U]HZLH ZLQQ\P SLVDá ĪH ÄNUDM QDV] PRĪH ] NRU]\ĞFLą XSUDZLDüZLQRW\ONRSRGPXUDPLSáRWDPLOXEEXG\QNDPLQDNUDWDFKRGVWURQ\ SRáXGQLRZHMW\FKĪHUR]SLĊWH´DQDMOHSV]HGODQDV]HJRNOLPDWXE\á\RGPLDQ\EDU-dzo wczesne i wczesne17_{. Natomiast K. Kluk podaje nazwy tych odmian, które} PLDá\PQLHMV]HZ\PDJDQLDNOLPDW\F]QHLXGDZDá\VLĊZGDZQHM3ROVFHE\á\WR PLQÄ'HU5RWKH0XVNDWHOOHU'HU6FKZDUW]H0XVNDWHOOHU'HU:HLVVH7UHPL-QHU'HU5LHVOLQJ´180URĨQHZyZF]DV]LP\]QLV]F]HQLDQSZRMHQQHREQLĪDá\ EDUG]R]ELRU\OXEMHZUĊF]QLV]F]\á\FRSRZRGRZDáRĪHXSUDZDZLQRURĞOLSU]H-VWDáDVLĊRSáDFDü3RQDGWRZ3ROVFHZ;9,,L;9,,,ZSUHIHURZDQRUDF]HMZLQD ÄFLĊĪNLH´±VáRGNLHVSURZDG]DQH]SRáXGQLRZHM(XURS\PDGHU\WRNDMHSHWHU-F\PHQW\PDáPD]MH7DNĪHZRNROLFDFK8QLHMRZDLVWQLDá\ZLQQLFHZSURZDG]Lá MH WX DUF\ELVNXS -DURVáDZ %RJRULD ± QDND]XMąF SU]HND]\ZDQLH URF]QLH GZyFK EHF]HNZLQDQDSRWU]HE\NDSLWXá\SyĨQLHMUR]V]HU]\áWRDUF\ELVNXS-DQ.RWGR F]WHUHFKEHF]HNÄSRZLHF]QHF]DV\´]NDĪGHJRZLQREUDQLD:LQQLFHSUDZGRSR- GREQLH]QDMGRZDá\VLĊZSyáQRFQHMF]ĊĞFLG]LVLHMV]HJRPLDVWDQDJUDQLF\8QLH-MRZD L .RĞFLHOQLF\ Z RNROLFDFK =DPNX Z %U]H]LQDFK NWyUH ZHGáXJ 6*.3 ]RVWDá\]DáRĪRQHSU]H]1DGUHĔF]\NyZFL]RUJDQL]RZDOLWXZLQQLFHZURNX OHF]]SRZRGX]á\FKZDUXQNyZNOLPDW\F]Q\FKXOHJá\RQH]QLV]F]HQLX :DĪQąURĞOLQąNWyUDPLDáDZLHOH]DVWRVRZDĔDMHGQRF]HĞQLHSU]\F]\QLáDVLĊ GRLVWRWQ\FK]PLDQZUROQLFWZLHE\á]LHPQLDN3RF]ąWNRZRXSUDZLDQ\ZRJUR- GDFKMDNRQRZLQNDRR]GREQ\FKNZLDWDFKVWRSQLRZRÄ]GRE\ZDá´VRELHSU]\-FK\OQRĞüOXGQRĞFL-.LWRZLF]R]LHPQLDNDFKWDNSLVDáÄ'áXJR3RODF\EU]\G]LOL VLĊNDUWRÀDPLPLHOLMH]DV]NRGOLZH]GURZLXDQDZHWQLHNWyU]\NVLĊĪDZPDZLD-OLZOXGSURVW\WDNRZąRSLQLąQLHĪHE\MHMVDPLGDZDOLZLDUĊDOHĪHE\OXG]LH SU]\Z\NQąZV]\QLHPLHFNLPVPDNLHPGRNDUWRÀyZPąNL]QLFKMDNWDPFLQLH URELOLL]DSV]HQQąQLHSU]HGDZDOLSU]H]FRE\SRWU]HEXMąF\PPąNLSU]H]VLĊ SV]HQQHM GR R¿DU\ RáWDU]RZHM PąNą NDUWRÀRZą FKRüE\ L ] SV]HQQą ]áąF]RQą ]DZyGĞZLĊWRNUDG]NLF]\QLOL3RZROLUROQLF\ZHNRQRPLDFKNUyOHZVNLFK]DF]Ċ-OL RG 1LHPFyZ QDE\ZDü NDUWRÀH RG W\FK ]QRZX SRJUDQLF]QL 1DUHV]FLH JG\ NDUWRÀHE\á\]QDMRPHSRĩXáDZDFKJGDĔVNLFKSR+ROHQGUDFK:LHONRSROVNLFK LOLWHZVNLFKGR:LHONLHM3ROVNLSU]\V]áRNLONDVHWIDPLOLL6]ZDEyZ>«@WDNĪH QD NRĔFX SDQRZDQLD$XJXVWD ,,, NDUWRÀH ]QDMRPH E\á\ ZV]ĊG]LH Z 3ROV]F]H Z/LWZLHQD5XVL´19']LĊNL]LHPQLDNRPOXGQRĞüSU]HVWDáDFLHUSLHü]JáRGX±DOH

WRGRSLHURZ;,;Z3R]DW\PXSUDZDWD]UHZROXFMRQL]RZDáDSU]HP\VáJRU]HOQL-16 _{Z. Kuchowicz,} 2E\F]DMHVWDURSROVNLH;9,,±;9,,,ZLHNX:\GàyG]NLHàyGĨV 17 _{E. Jankowski,} .U]HZZLQQ\MHJRKRGRZODZJUXQFLHLEXG\QNDFK, Warszawa 1872, s. 2. 18 _{K. Kluk,} 5RĞOLQSRWU]HEQ\FKSRĪ\WHF]Q\FKZ\JRGQ\FK«, s. 338.

F]\=]LHPQLDNyZ]DF]ĊWRZ\UDELDüJRU]DáNĊ3URGXNRZDQRMHMZLHOHURG]DMyZ SRSUDZLDQR VPDN UyĪQ\PL GRGDWNDPL ]LRáDPL RZRFDPL SHVWNDPL RZRFyZ SU]\SUDZDPL ± NPLQNLHP DQ\ĪHP DUF\G]LĊJLHOHP F]\ SáDWNDPL ]áRWD ]QDQD Z(XURSLHZyGNDJGDĔVND]áRWDZRGD-HGQDNQDMZLĊFHMSLWR]Z\NáHMQDMWDĔV]HM JRU]DáNLFKRüUyĪQLHQD]\ZDQHMZUyĪQ\FKĞURGRZLVNDFKÄNáRFLą´ÄNXF\Mą´ ÄPąGUHONą´ÄVHUZDWNą´ÄZHVRáXFKą´ÄSURVWXV]Ną´ÄVLHF]Ną´ÄVLDQHP´ÄSROD-NLHWą´ÄJRFKQą´ÄSDFLHU]HP´F]\ÄURĪąVROLV´20_. .U\]\VJRVSRGDUNLIROZDUF]QHMSRVWĊSRZDáRGSRáRZ\;9,,ZGUREQHUH-IRUP\UR]SRF]ĊWRZ;9,,,ZMHGQDN]DVDGQLF]D]PLDQDQDVWąSLáDZ;,;ZSR XZáDV]F]HQLXFKáRSyZ21 :RNUHVLHPLĊG]\ZRMHQQ\PDUHDáIROZDUNyZ]PQLHM- V]\áDUHIRUPDUROQDD]OLNZLGRZDQRMHSR,,ZRMQLHĞZLDWRZHM3RPLPROLNZL-GDFMLIROZDUNyZZZLHOXPLHMVFDFKSR]RVWDá\ZNUDMREUD]LHFKDUDNWHU\VW\F]QH ]DEXGRZDQLD ]ZLą]DQH ] SHáQLRQ\PL ZF]HĞQLHM IXQNFMDPL &]ĊVWR ]DEXGRZD REHFQ\FKZVLQDZLą]XMHGRGDZQHJRXNáDGXIROZDUF]QHJR

']LĊNLQLHJG\ĞV]HURNR]DNURMRQHPXSURJUDPRZLLQZHQWDU\]DFMLRELHNWyZ budownictwa folwarcznego prowadzonemu przez Muzeum Narodowe Rolnictwa Z6]UHQLDZLHNRáR3R]QDQLDX]\VNDQRFHQQHLQIRUPDFMHGRW\F]ąFHJRVSRGDUVWZ IROZDUF]Q\FKXSUDZV\WXDFMLVSRáHF]QRHNRQRPLF]QHMPLHV]NDĔFyZZ\SRVD- ĪHQLDWHFKQLF]QHJRRUJDQL]DFMLFDáHJRJRVSRGDUVWZDRUD]G]LHMyZZLHOXPLHM-VFRZRĞFL 1DMSHáQLHMV]H GDQH GRW\F]\á\ ;,; L SRF]ąWNX ;; Z:F]HĞQLHMV]H RNUHV\ Vą XGRNXPHQWRZDQH IUDJPHQWDU\F]QLH D LQIRUPDFMH SR]RVWDMą EDUG]R UR]SURV]RQHPX]HDDUFKLZDPLHMVNLHDUFKLZDNRĞFLHOQHĨUyGáD]QDMGXMąFHVLĊ poza granicami naszego kraju, dokumenty prywatne). Niestety, program prowa-dzony przez Muzeum Narodowe Rolnictwa nie jest kontynuowany i wiele za- JDGQLHĔF]HNDQDGDOQDRSUDFRZDQLH:DUW\NXOHQLQLHMV]\PVWDUDQRVLĊ]HVWD-ZLüZLDGRPRĞFLGRW\F]ąFHOLF]E\LUR]PLHV]F]HQLDIROZDUNyZQDWHUHQLHJPLQ\ Uniejów oraz ich kolejne losy.

FOLWARKI W DOBRACH UNIEJOWSKICH

:LHONLHNRĞFLHOQHSRVLDGáRĞFL]LHPVNLH]ZDQHODW\IXQGLDPLWZRU]RQHE\á\ ZGDZQHM3ROVFHRGĞUHGQLRZLHF]D1DMZLĊNV]\PLODW\IXQGLDPLZáDGDáRDUF\- ELVNXSVWZRJQLHĨQLHĔVNLH8QLHMyZZFKRG]LáZVNáDGXSRVDĪHQLDWHJRDUF\EL-VNXSVWZDLV]\ENRZ\UyVáQDFHQWUXPNRPSOHNVXPDMąWNRZHJR22:;9,ZGOD áDWZLHMV]HJR]DU]ąG]DQLDSRGZ]JOĊGHPJRVSRGDUF]\PREV]DUDUFKLGLDNRQDWX XQLHMRZVNLHJR]RVWDáSRG]LHORQ\QDNOXF]HPRJá\E\üRQHG]LHUĪDZLRQHZFD- áRĞFLOXEF]ĊĞFL=F]DVHP]GXĪHJRNOXF]DXQLHMRZVNLHJRZ\G]LHORQRWU]\RG- UĊEQHNOXF]WXUHFNLFKHáPLĔVNLLXQLHMRZVNL'RNOXF]DXQLHMRZVNLHJRQDOHĪD-á\PLQPLHMVFRZRĞFL.RĞFLHOQLFD2U]HV]NyZ2VWUyZNR6SLF\PLHU]8QLHMyZ 20 _{Z. Kuchowicz,} 2E\F]DMHVWDURSROVNLH«, s. 67.

21 (QF\NORSHGLD3ROVND, t. 3, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 95.

22 $ -DEáRĔVND $UFKLGLDNRQDW XQLHMRZVNL Z RNUHVLH VWDURSROVNLP Ä%LXOHW\Q 8QLHMRZVNL´

:LHOHQLQ:LHV]F]\FH±:LHĞFLH:LQQLFDSRG8QLHMRZHP6]áRSQDMSLHUZE\á WXPá\QD]F]DVHPUR]ZLQĊáDVLĊRVDGDRG;9,,,Z]ZDQD&]áRS\238E\VáDZ .DĪGDSDUD¿DPLDáDRNUHĞORQ\PDMąWHNLSURZDG]RQHSU]\QLPJRVSRGDUVWZR w tym folwark242SUyF]ZáDVQRĞFLNRĞFLHOQHMLVWQLDáDZáDVQRĞüSU\ZDWQDFKRü ZW\PUHMRQLHGXĪHMZáDVQRĞFL]LHPVNLHMQLHE\áR'RZáDĞFLFLHOLSU\ZDWQ\FK QDOHĪDá\PLQ:LODPyZ0\V]NL6NRWQLNL5RĪQLDWyZ.R]DQNL&]HSyZ=HO-JRV]F]3ĊJyZ :;9,ZQDREV]DU]HGyEUXQLHMRZVNLFKZ\PLHQLDQRV]HĞüIROZDUNyZLFK QD]Z\SRFKRG]ąRGQD]ZZVLNRĞFLHOQLFNL]LHOHQLĔVNLZLHOHQLĔVNLXE\VáDZ- VNLQLHP\VáRZVNLSU]\NRĔVNLRGPLHMVFRZRĞFL3U]\NRQD3U]\NXQD:SRáX- GQLRZHMF]ĊĞFL8QLHMRZDE\áIROZDUNZyMWRZVNLF]\OLQDOHĪąF\GRZyMWDXQLH-jowskiego. J. Topolski wymienia jeszcze folwarki Smólsko i Spicymierz, który QLHMHVWMXĪZ\ND]\ZDQ\ZSRáRZLH;9,,,Z25

:IROZDUNDFKW\FKXSUDZLDQRSRGREQHMDNQDWHUHQLHFDáHJRNUDMXUyĪQH URĞOLQ\=HVSLVyZNRĞFLHOQ\FKPRĪQDX]\VNDüLQIRUPDFMHGRW\F]ąFHZLHONRĞFL ]ELRUyZ=Z\PLHQLRQ\FKZ\ĪHMIROZDUNyZZURNXX]\VNDQR]ELRU\ NRSĪ\WDNRSSV]HQLF\NRSMĊF]PLHQLDNRSRZVDNRSJURFKX 20 kop tatarki, 30 kop prosa, 11 kop konopi, 10 kop rzepaku. Hodowano 228 V]WXNE\GáDZW\PNUyZV]WXNWU]RG\FKOHZQHM 3RGREQLHMDNZFDá\PNUDMXU]ąG\SDĔVWZ]DERUF]\FK]PDMąWNyZVNRQ¿-VNRZDQ\FK]VHNXODU\]RZDQ\FKWZRU]\á\GRQDFMHREGDURZDQ\PLE\OL]DVáXĪHQL R¿FHURZLHĪRáQLHU]HSUDFRZQLF\DGPLQLVWUDFMLSDĔVWZRZHM:RNUHVLHLVWQLH-QLD.VLĊVWZD:DUV]DZVNLHJRQDREV]DU]HJPLQ\8QLHMyZGRQDFMLQDSROHRĔVNLFK QLHE\áR]GDZQ\FK]LHPQDOHĪąF\FKGRDUF\ELVNXSVWZDJQLHĨQLHĔVNLHJRMHG\-QLHPDUV]DáHN/XGZLN0'DYRXWRWU]\PDá.VLĊVWZRàRZLFNLH26_{. Natomiast po} XWZRU]HQLX.UyOHVWZD3ROVNLHJRRGUU]ąGFDUVNLREGDURZ\ZDáPDMąWND- PL]DVáXĪRQ\FKGODFDUDWXJHQHUDáyZR¿FHUyZLLQQ\FKVZ\FKZVSyáSUDFRZQL-NyZ,WDNZJPLQLH8QLHMyZGDZQHIROZDUNLQDOHĪąFHGRPDMąWNXNRĞFLHOQHJR RWU]\PDáJHQ.DUOYRQ7ROOZUZRNROLF\]DбJHQ%LVWURPLWDMQ\UDGFD 0DVVRQ0DMąWNLGRQDF\MQHE\á\RGSRZLHGQLRVNODV\¿NRZDQHSRG]LHORQHQDND-WHJRULH±]RNUHĞORQąZ\VRNRĞFLąGRFKRGXLSU]\G]LHODQHZHGáXJVWRSQLL]DVáXJ 1DSU]\NáDGPDMąWNLZNO,±]GRFKRGHPGRW\V]áS±SU]\G]LHODQRJHQHUDáRP EURQLLZ\VRNLPXU]ĊGQLNRPZNO,9]Dб]GRFKRGHPGRW\V]áS±R¿FHURP QLĪV]\FKVWRSQL278ND]FDUVNL]SDĨG]LHUQLNDUEDUG]RGRNáDGQLHRNUHĞODá zasady donacji (pierwsza grupa – to tzw. donacje paskiewiczowskie), nie wolno LFKE\áRG]LHOLüVSU]HGDZDüGRNXS\ZDüG]LHG]LF]HQLHWHĪE\áRĞFLĞOHRNUHĞOR-QHQLHZROQRLFKE\áRZ\G]LHUĪDZLDü±]Z\MąWNLHPEXG\QNyZSU]HP\VáRZ\FK 23 _{J. Topolski,} 5R]ZyMODW\IXQGLXPDUF\ELVNXSyZ«, s. 78–81. 24 $-DEáRĔVND$UFKLGLDNRQDWXQLHMRZVNL«, s. 150. 25 _{J. Topolski,} 5R]ZyMODW\IXQGLXPDUF\ELVNXSyZ«, s. 80. 26 06HQNRZVND*OXFN'RQDFMHQDSROHRĔVNLHZ.VLĊVWZLH:DUV]DZVNLP,+3$1:URFáDZ 1968, t. 13, s. 80–89. 27 _{J. Kukulski,} *HQHUDáRZLHFDUVF\LLFKPDMąWNL]LHPVNLHZ.UyOHVWZLH3ROVNLP±, Neriton, Warszawa 2007, s. 35, 64–66.

NXĨQLHPá\Q\2EGDURZDQ\PXVLDáWHĪZRNUHĞORQ\VSRVyEXU]ąG]LüPDMąWHN ZVLHLODV\5yZQRF]HĞQLH]DF]ĊWRZSURZDG]DüV]HUHJUHIRUPDJUDUQ\FK±]D-NRĔF]RQ\FKXZáDV]F]HQLHPFKáRSyZQDSRF]ąWNXODW;,;Z:V]\VWNRWR G]LDáRVLĊMHGQRF]HĞQLH]UR]ZRMHPSU]HP\VáXXSRZV]HFKQLDQLDVLĊZ\UREyZ ĪHOD]Q\FKZSURZDG]DQLDQRZ\FKXSUDZGRUROQLFWZDQDZR]yZXSRZV]HFK-QLDQLDVLĊEXGRZQLFWZDPXURZDQHJRZUD]]ZSURZDG]HQLHPXEH]SLHF]HĔRG RJQLDZ\PXV]DQLDVWDZLDQLDNRPLQyZPXURZDQ\FK&]ĊVWRSU]HMPRZDQHIRO- ZDUNL]DEXGRZDQLDE\á\ZEDUG]R]á\PVWDQLHWHFKQLF]Q\PEXG\QNLSU]HP\- VáRZHZ\HNVSORDWRZDQHZ]ZLą]NX]F]\PQLHPRJá\SU]\QRVLüZ\VRNLFKGR-FKRGyZ3RQLHZDĪGRQDWDULXV]DPLE\OLSU]HZDĪQLHZRMVNRZL±]DU]ąGPDMąWNyZ SRZLHU]DOL]DXIDQ\PDGPLQLVWUDWRURPREF\POXG]LRPQLH]ZLą]DQ\P]GDQą VSRáHF]QRĞFLąORNDOQąFRZ\ZRá\ZDáRZLHOHNRQÀLNWyZ:LFKUĊNDFK]QDMGR-ZDá\VLĊSLHQLąG]HQDXU]ąG]HQLHIROZDUNyZOHF]F]ĊVWRQLHZ\ZLą]\ZDOLVLĊRQL ]SRZLHU]RQ\FKVRELH]DGDĔ2EF\ZáDĞFLFLHOHLDGPLQLVWUDWRU]\SRZRGRZDOLĪH PDMąWNLGRQDF\MQHRVLąJDá\JRUV]HZ\QLNLHNRQRPLF]QHQLĪPDMąWNLV]ODFKHFNLH 'RXZáDV]F]HQLDZIROZDUNDFKLPDMąWNDFKZ\NRU]\VW\ZDQRSDĔV]F]\]QĊ QLHWURV]F]ąFVLĊ]E\WQLRRQDU]ĊG]LDL]ZLHU]ĊWDSRXZáDV]F]HQLXF]ĊĞü]LH-PLQDOHĪąFHMGRIROZDUNyZRWU]\PDOLZáRĞFLDQLHFKRüQLHZV]\VWNLHLFKJUXS\ ±Z\áąF]HQL]WHJR]RVWDOLF]HODGĨGZRUVNDLNRPRUQLF\DZIROZDUNDFK]DF]ĊWR QDMPRZDüGRSUDF\]D]DSáDWą5R]ZyMSU]HP\VáXZ;,;ZVSRZRGRZDáZLHOH ]PLDQSR]DVWUXNWXUą]DMĊüZUROQLFWZLHE\áRZLĊFHMQDU]ĊG]L]F]ĊĞFLDPLĪHOD-]Q\PLQSXSRZV]HFKQLáDVLĊNRVDGRĪQLZZF]HĞQLHMXĪ\ZDQRVLHUSDOXEFDá\FK ĪHOD]Q\FKZ]URVáDZ\WU]\PDáRĞFLQDU]ĊG]LZSURZDG]RQRQRZHQDZR]\LXSUD-Z\QS]LHPQLDNLLEXUDNLFXNURZH:V]\VWNRWRSU]\F]\QLáRVLĊGRSRSUDZ\ Z\GDMQRĞFLSUDF\Z]URVWXSORQyZSHZQHJRSROHSV]HQLDZDUXQNyZE\WRZ\FK )RW-HGHQ]QDMVWDUV]\FKFLąJQLNyZZ]ELRUDFK0X]HXP Narodowego Rolnictwa w Szreniawie

OXGQRĞFL L ]ZLHU]ąW OHSV]D SDV]D 8SRZV]HFKQLDQLH PDV]\Q L VLOQLNyZ SD- URZ\FKIRWSR]ZROLáR]ZLĊNV]\üSURGXNFMĊQSFXNUX]EXUDNyZFXNUR-wych).

-DNMXĪZF]HĞQLHMZVSRPQLDQR±MHGQą]SLHUZV]\FKGRQDFMLRWU]\PDáJHQ .DUOYRQ7ROOGRQDFMDZ,NODVLH]GRFKRGHPGRW\V]áS±XF]HVWQLNNDPSD-nii rosyjskich przeciw Napoleonowi, Turcji, Polsce, szef sztabu gen. Iwana Dy-ELF]D3RMHJRĞPLHUFLUGREUDSU]HV]á\QDV\QD$OHNVDQGUDNWyU\RSUyF] IROZDUNyZRWU]\PDá]DPHNDUF\ELVNXSLZ8QLHMRZLHF]ĊĞü]DPNXZ\UHPRQWR-ZDáSU]HNV]WDáFDMąFJRZOHWQLąUH]\GHQFMĊRUD]]DáRĪ\áGXĪ\SDUN'RGRQDFML 7ROOyZQDOHĪDá\GREUD PDMąWHN=HOJRV]F]IROZDUN*ąVLRU\ *U]\ENL*U]\ENL±JáyZQLHODVRWU]\PDQ\Z]DPLDQ]DXWUDFRQHGRFKRG\SR RF]\QV]RZDQLXODVQLHXU]ąG]RQ\ .RĞFLHOQLFD.RĞFLHOQLFD0DOF]HZQDGDQ\V\QRZL$OHNVDQGUD±6HUJLXV]R-ZLJP*DáNyZHN2U]HV]NyZ8E\VáDZ:LHOHQLQ=LHOHQLQ6WĊSOHZ 1LHP\VáyZGDF]DZ.VLĊĪ\FK0á\QDFK 6ĊG]LQQDGDQ\VSDGNRELHUF\$OHNVDQGUD±(XJHQLXV]RZL*ĊVLQZSRZUD-G]\PLĔVNLP :\V]NyZ/HV]F]\GyáNRORQLDSRZSXáWXVNL

6WUDV]HZR QDGDQH VSDGNRELHUF\ $OHNVDQGUD 0LNRáDMRZL 2VWURZąV SRZ radziejowski)28ODV\QDOHĪąFHGR7ROOyZ±PyUJ29_. 3R]RVWDáHIROZDUNL]WHUHQXJPLQ\8QLHMyZQDOHĪDá\ZF]ĊĞFLGRXZáDV]- F]RQ\FKZáRĞFLDQLLQQ\FKSU\ZDWQ\FKZáDĞFLFLHOL-9HUGPRQSRGDMHĪHZSR-ZLHFLHWXUHFNLPGRNWyUHJRQDOHĪDáDZWHG\JPLQDZáDVQRĞFLIROZDUF]QHME\áR RJyáHPGHVLDW\QJG\MHGQDGHVLDW\QD KD30:HGáXJ6*.3GR GyEU7ROOyZQDOHĪDáRáąF]QLHPyUJGRJHQ0DVVRQDLVSDGNRELHUFyZ± PDMąWHN1LHP\VáyZ±PyUJGR%LVWURPD±PDMąWHN&KHáPQR±PyUJ 'REUDU]ąGRZH8QLHMRZDOLF]\á\±PyUJ31-HĞOLFKRG]LRSRV]F]HJyOQH GREUDWRGRPDMąWNXURG]LQ\7ROOyZQDOHĪDá\&]áRS\*ąVLRU\.RĞFLHOQLFD2V-WURZVNR6WĊSOHZ8E\VáDZ8QLHMyZ:LHOHQLQ=LHOHĔWRMXĪE\áDW\ONRNRORQLD SRE\á\PIROZDUNXF]ĊĞFLW\FKZVLQDOHĪDá\GRXZáDV]F]RQ\FKFKáRSyZ:áDĞ-FLFLHODPL SR]RVWDá\FK ZVL 5RĪQLDWyZ .R]DQNL:LODPyZ &]HSyZ 6NRWQLNL 0\V]NLE\OLGUREQL]LHPLDQLHDWDNĪHZáRĞFLDQLH:UPDMąWNLIROZDUF]QH ZSRZLHFLHWXUHFNLPREHMPRZDá\JUXQW\SRG]DEXGRZDQLDPLGHVLDW\Q JUXQW\RUQHGHVLDW\QáąNLGHVLDW\QSDVWZLVNDGHVLDW\Q QLHXĪ\WNLGHVLDW\QODV\GHVLDW\Q*UXQW\ZáRĞFLDĔVNLHUD]HPREHM-28 _{J. Kukulski,} *HQHUDáRZLHFDUVF\LLFKPDMąWNL…, s. 354–378. 29 $3DáXMDĔVNL2SLVDQLHODVyZ.UyOHVWZD3ROVNLHJRL*XEHUQL=DFKRGQLFK&HVDUVWZD5R syjskiego, Warszawa 1854, s. 62.

30 /9-DFTXHV6*UDHYH3U]HZRGQLNSR*XEHUQL.DOLVNLHM, Warszawa 1912, cz. II, s. 108.

IEFSOZEFSR]QDQRUD]%6]F]HSDĔVNL:VFKRGQLD:LHONRSROVND, [w:] ']LHMH:LHONRSROVNL, t. 2, UHG:-DNyEF]\N3R]QDĔV

PRZDá\]DĞGHVLDW\QZW\PJUXQW\SRG]DEXGRZDQLDPLGHVLDW\Q a grunty orne – 50 400 desiatyn32_.

+RGRZODZPDMąWNDFKZUREHMPRZDáDZSRZWXUHFNLPZRá\EX-KDMHV]WXNNURZ\V]WXNLFLHOĊWDV]WXNRZFH V]WXNNR]\V]WXNLWU]RGĊFKOHZQąV]WXNL1DMZLĊNV]H]UyĪQL-FRZDQLHZLGRF]QHMHVWZSU]\SDGNXOLF]E\RZLHFZFDáHM*XEHUQL.DOLVNLHM ZNRĔFX;,;ZVWDGDOLF]\á\V]WXNZU]DĞMXĪW\ONR33_, KRGRZDQ\FKZPDMąWNDFK±ÄQDZHáQĊ´Ä']LĞRSUyF]RZF]DUQLGRPLQLDO- Q\FKSRVLDGDMąF\FK±RZLHFGZXVWU]\ĪQ\FKZáRĞFLDQLHRVLHGOHQLQDG:DU-WąWU]\PDOLSRNLONDRZLHF«´34 3RRG]\VNDQLXQLHSRGOHJáRĞFL]PLHQLá\VLĊVWUXNWXUDDJUDUQDVSRáHF]QDLZD-UXQNLHNRQRPLF]QHNUDMX:LĊNV]RĞü]LHPLSRE\á\FKIROZDUNDFKSU]H]QDF]RQR QDZ\NXS1DWHUHQLHJPLQ\8QLHMyZW\ONRSUDZQXN.DUODYRQ7ROOD±0LFKDá ±]DFKRZDáPDMąWHNZ6WĊSOHZLH±KD35 3R]RVWDáHMXĪZF]HĞQLHM]RVWDá\]OL-NZLGRZDQHGRQDFMH]QLHVLRQRQDVHMPLH]LHPLĊSU]HMĊáRSDĔVWZR F]ĊĞüSU]H]QDF]RQDE\áDGRZ\NXSX5yZQLHĪ]LHPLDIROZDUF]QDZSyáQRFQHM F]ĊĞFLJPLQ\XOHJáDSDUFHODFML]PLHQLDOLVLĊZáDĞFLFLHOH .$7$/2*)2/:$5.Ï:

BRZEZINY – nieopodal Uniejowa, po wschodniej stronie drogi Uniejów– 'ąELH:NRĔFX;,;Z±GPG\PyZGRPyZPyUJREV]DUX=DáRĪR-QHZGREUDFKU]ąGRZ\FKZU]Z\NRU]\VWDQLHPRVDGQLNyZQDGUHĔVNLFK 2VDGDZGRNXPHQWDFKZ]PLDQNRZDQDMXĪZU3RXZáDV]F]HQLX]LHPLD SU]HV]áDZUĊFHZáRĞFLDQ36_.

CZEKAJ – przy drodze lokalnej Uniejów–Felicjanów, po wschodniej VWURQLH1D]ZDSRSXODUQDZSU]HV]áRĞFLQDGDZDQDNDUF]PRPWDNĪHRVDGRP UR]ZLMDMąF\PVLĊSU]\NDUF]PDFK'DZQLHMRVDGDSRáRĪRQDE\áDZĞUyGODVX 3RG NRQLHF ;,; Z OLF]\áD  RVDGQLNyZ 3RZVWDáD ] XZáDV]F]HQLD PDMąWNX Biernacice37_. &=(3Ï:±SRáRĪRQ\ZSyáQRFQHMF]ĊĞFLJPLQ\SU]\GURG]H8QLHMyZ±'ą-ELHSR]DFKRGQLHMVWURQLHGURJL'DZQLHMSRG]LHORQ\QDWU]\F]ĊĞFL:ĨUyGáDFK wzmiankowany jako: Czepowo Wysokie, Czepowo Brotha (od 1518 r. jako Cze- SyZ0Dá\&]HSRZR9HVUHGQ\MHUD]HPRVDGQLNyZ3RUZ\PLH-

QLDQ\MDNR&]HSyZ:\VRNL&]HSyZ:H\V]UHGQ\L&]HSyZ1DGROQ\ZáDĞFL-32 /9-DFTXHV6*UDHYH3U]HZRGQLNSR*XEHUQL…, cz. II, s. 100–108 (wbc.poznan.pl). 33 7DPĪHV±

34 7DPĪHV

35 .VLĊJDDGUHVRZD3ROVNLZUD]]*GDĔVNLHPGODKDQGOXSU]HP\VáXU]HPLRVáLUROQLFWZD,

Warszawa 1930 (fbc).

36 6*.3W,V

37 7DPĪHV=*ORJHU(QF\NORSHGLD6WDURSROVND, t. 4, Warszawa 1903; .VLĊJDDGUHVRZD JRVSRGDUVWZDUROQ\FKZRMHZyG]WZDSR]QDĔVNLHJRURN, Wielkopolska Izba Rolnicza, Poz-

Fot. 2. Fragment dworu w Czepowie

ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N]D]JRGą0X]HXP Narodowego Rolnictwa w Szreniawie

Fot. 3. Fragment gorzelni w Czepowie

ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N]D]JRGą0X]HXP Narodowego Rolnictwa w Szreniawie

FLHOH±6WDQLVáDZL)ORULDQ1LVNL383yĨQLHMMXĪZ\PLHQLDQHVą&]HSyZ*yUQ\ &]HSyZĝUHGQL&]HSyZ'ROQ\2VDG\]DPLHV]NDQHSU]H]V]ODFKWĊF]ąVWNRZą :;,;ZMDNRZáDĞFLFLHOHZ\PLHQLDQLVą-DQ1HSRPXFHQ%RJXVáDZVNLLMHJR ĪRQD3DXOLQD1LHPRMRZVNDSULPRYRWR=DáXVNRZVNDZGRZDSR/HRQLH=DáX-VNRZVNLP =DáXVNRZVNL E\á G]LHG]LFHP &]HSRZD 'ROQHJR39 &]HSyZ ĝUHGQL

38 $3DZLĔVNL3ROVND;9,ZSRGZ]JOĊGHPJHRJUD¿F]QRKLVWRU\F]Q\P, t. 2, Warszawa 1883,

s. 189, 233.

)RW5XLQ\EXG\QNXJRU]HOQL&]HSyZ6WDQLVáDZyZ ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N

Fot. 5. Dwór w Czepowie – stan obecny ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N

±SRáRĪRQ\E\áSRPLĊG]\&]HSRZHP*yUQ\PD'ROQ\P)ROZDUNSRUIRW± ]F]ĊĞFLą]ZDQą.DOLQyZND:LHONRĞüPyUJZW\PJUXQW\RUQHLRJURG\ ±PyUJODV±PyUJSáRGR]PLDQ±SRORZ\%XG\QNyZPXURZDQ\FK ±  GUHZQLDQ\FK ±  RVDGQLNyZ UD]HP ] .DOLQyZNą  QD  PRUJDFK : &]HSRZLH ĝUHGQLP IXQNFMRQRZDáD GXĪD JRU]HOQLD SDURZD Pá\Q SDURZ\ ÄRF]WHUHFKJDQNDFK´'RRSDODQLDXU]ąG]HĔVáXĪ\áWRUIZ\GRE\ZDQ\Z&]HSR-ZLH*yUQ\P&]HSyZZF]HĞQLHME\á]DPLHV]NLZDQ\WHĪSU]H]GUREQąV]ODFKWĊ W]ZKRUGĊXQLHMRZVNą:&]HSRZLH'ROQ\PLVWQLDáDRZF]DUQLD1DSRF]ąWNX

;,;ZF]ĊĞFLRVDG\]RVWDá\]DNXSLRQHSU]H]=DáXVNRZVNLHJR'REUDF]HSRZ-VNLHRGUSR]RVWDZDá\ZUĊNDFKURG]LQ\3LHF]\ĔVNLFKGRGyEUZFKRG]Lá\ WHĪ6NRWQLNLL:LODPyZ%\áWRMHGHQ]ZLĊNV]\FKQDW\PREV]DU]HPDMąWNyZ40_. Park zachowany przy dworze jest wpisany do rejestru zabytków (wpis z listopada 1989 r.).

MYSZKI ±SU]\GURG]H]:LODPRZDGR*yU\SRSyáQRFQR]DFKRGQLHMVWUR-QLHGURJL)ROZDUNQDG:DUWąQDOHĪDáGRGyEU6NRWQLNL/LF]\áPLHV]NDĔFyZ EXG\QNLGUHZQLDQHLG\VSRQRZDáSRNáDGDPLWRUIX41_.

KOZANKI WIELKIE ± IROZDUN REHMPRZDá JUXQW\ RUQH L RJURG\  PyUJODV\PyUJLEXG\QNLGZDPXURZDQHLV]HĞüGUHZQLDQ\FK:.R]DQ-NDFKE\á\SRNáDG\ZDSLHQLD

.2=$1.,32'/(ĝ1(±IROZDUNG\P\PLHV]NDĔFyZSRZLHU]FKQLD 435 mórg, 5 budynków murowanych, a 6 drewnianych. Spis z 1912 r. wykazy-ZDáZáDĞFLFLHOD.R]DQHN:LHONLFK-DQD)HUG\QDQGD.DQZLV]HUD]JRGQLH]DĞ]H VSLVHP]U.R]DQNL:LHONLHSR]RVWDZDá\ZUĊNDFK8OULFKD3HQQRKD QDWRPLDVW:áDG\VáDZ0QLV]HZVNLZ.R]DQNDFK3RGOHĞQ\FKPLDáKD42_. 25=(6=.Ï: ± Z GRNXPHQWDFK Z\VWĊSXMH MDNR 2U]HV]NRZR SRáRĪRQ\ SU]\GURG]H8QLHMyZ±'ąELHSRMHMVWURQLH]DFKRGQLHM)ROZDUNIRW±QD-OHĪDáGRPDMRUDWX.RĞFLHOQLFD;,;Z:HGáXJUHJHVWUX]±UOLF]\á G\PyZLPLHV]NDĔFyZ6NáDGDáVLĊ]GZyFKF]ĊĞFL'ZyU];,;ZGDWD Z V]F]\FLHHOHZDFMLSRáXGQLRZHM E\áPXURZDQ\RIXQGDPHQWDFK]ND-PLHQLDSROQHJRSRGSLZQLF]RQ\ĞFLDQ\]FHJá\RW\QNRZDQH%XG\QHNQDSODQLH

40 6NRURZLG]PLHMVFRZRĞFL53, red. T. Bystrzycki, b. d. i m. wyd., s. 284. 41 7DPĪHODWD

42 7DPĪH6SLVDOIDEHW\F]Q\RE\ZDWHOL]LHPVNLFK.UyOHVWZD3ROVNLHJR, Warszawa 1912; .VLĊ JDDGUHVRZD3ROVNLZUD]]*GDĔVNLHP

)RW)UDJPHQWPXUXRJURG]HQLDJRU]HOQLLNDSOLF]NDZQDURĪX ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N

Fot. 8. Fragment ruin dworu w Orzeszkowie ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N Fot. 7. Fragment ruin dworu w Orzeszkowie, 1983 ħUyGáRIRW]D]JRGą3UDFRZQL'RNXPHQWDFML%XGRZQLFWZD Folwarcznego Muzeum Narodowego Rolnictwa w Szreniawie

NU]\ĪDáDFLĔVNLHJRGZXNRQG\JQDF\MQ\:\PLDU\ZREU\VLHPQDPLZ\-VRNRĞFLRNP436SLVDOIDEHW\F]Q\RE\ZDWHOL]LHPVNLFK]UZ\ND]\ZDá MDNRZáDĞFLFLHOD:LWROGD'ąEURZVNLHJREH]SRGDQLDZLHONRĞFLREV]DUX.VLĊJD

43

Fot. 9. Fragment ruin dworu w Orzeszkowie ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N DGUHVRZD3ROVNL]USRGDMH]DĞ0LFKDáD+HQV]HODKD1DVWDU\FKPD-SDFKVSU]HG,,ZRMQ\ĞZLDWRZHME\á\]D]QDF]RQHGZDIROZDUNL 52ĩ1,$7Ï:±SU]\GURG]H8QLHMyZ±'ąELHZNLHUXQNXZVFKRGQLPSU]\ GURG]HORNDOQHM5RĪQLDWyZ±ĝZLQLFH:DUFNLH)ROZDUNIRWOLF]\áG\PyZ LPLHV]NDĔFyZ:U]DMPRZDáPyUJJUXQW\RUQHLRJURG\VWDQRZLá\ PyUJSáRGR]PLDQE\áSRORZ\ODVQLHXU]ąG]RQ\%\áRWXEXG\QNyZ PXURZDQ\FKLMHGHQGUHZQLDQ\5RĪQLDWyZ]DPLHV]NLZDáDF]ąVWNRZDV]ODFKWD SáDFąFÄ]GZRUyZG]LHVLĊFLQĊZDUWąIHUWRQDGODSOHEDQLLZ:LHOHQLQLH´-DNR ZáDĞFLFLHOHZUZ\ND]\ZDQLVą-DQ.D]QRZL.LHáF]RZVNL44:QDVWĊSQ\FK ZLHNDFKZ]PLDQNRZDQLVą7HR¿O3LHF]\ĔVNLK%RĔF]DV\Q,JQDFHJRL-y]HI\ /LJRZVNLHMMDNRG]LHG]LF5RĪQLDWRZDZURUD]3VWURNRĔVF\K3RUDM±LFK syn Feliks i wnuk Franciszek45_{. Natomiast} 6SLVRE\ZDWHOL]LHPVNLFK.3z 1912 r. Z\PLHQLD7RPDV]D3RUĊF]HZVNLHJR46_{. Widoczny na fot. 10 fragment czworaków} SRFKRG]L]SLHUZV]HMSRáRZ\;,;ZRZ\PLDUDFKQDP'RG]LĞVLĊ QLH]DFKRZDá

SKOTNIKI±SU]\GURG]HORNDOQHM]2U]HV]NRZDGR:LODPRZDZ;9,Z Z]PLDQNRZDQHMDNR6NRWKQ\N\'XSOH[)ROZDUN±G\P\PLHV]NDĔFyZ ZUG\PyZLPLHV]NDĔFyZZUGREUDVNáDGDá\VLĊ]IROZDUNyZ Skotniki, Wilamów, Myszki – o obszarze 1720 mórg. Sam folwark Skotniki obej- PRZDáPyUJZW\PPyUJODVXF]WHU\EXG\QNLPXURZDQHLRVLHPGUHZ-QLDQ\FK SáRGR]PLDQ SRORZ\ : IROZDUNX :LODPyZ JUXQW\ RUQH L RJURG\ ]DMPRZDá\PyUJSDVWZLVNDPyUJE\áMHGHQEXG\QHNPXURZDQ\LGZD GUHZQLDQH SáRGR]PLDQ ± SRORZ\ )ROZDUN ]DPLHV]NLZDáD GUREQD V]ODFKWD i kmiecie47_.

44 $3DZLĔVNL3ROVND;9,Z …, t. 2, s. 233, 246 (fbc).

45 _{A. Boniecki,} +HUEDU]SROVNL, t. 13, Warszawa 1913, s. 323 (fbc). 46 6SLVDOIDEHW\F]Q\RE\ZDWHOL]LHPVNLFK.UyOHVWZD3ROVNLHJR… 47 6*.3WV

)RW5RĪQLDWyZ±IUDJPHQWF]ZRUDNDIROZDUF]QHJR ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N]D]JRGą0X]HXP

Narodowego Rolnictwa w Szreniawie

67ĉ3/(:±Z\PLHQLDQ\WHĪZĨUyGáDFKMDNR6WĊSOHZR6WHPSOHZ5HJHVWU SRZLDWXV]DGNRZVNLHJR]UPyZLRGZXRVDGQLNDFKLMHGQ\PáDQLHVRáW\VLP IROZDUN±G\P\LPLHV]NDĔFyZ]LHPLDRUQDLRJURG\]DMPRZDá\PyUJ ODV  PRUJL E\áR  EXG\QNyZ PXURZDQ\FK L  GUHZQLDQ\FK SáRGR]PLDQ ±SRORZ\'RPDMąWNXQDOHĪDá\MHV]F]HIROZDUNLZ*ąVLRUDFKL6ZDU]HQLXUD-zem 376 mórg gruntów ornych i ogrodów, 6 budynków drewnianych, oraz wsie 6WĊSOHZ*ąVLRU\L6ZDU]HĔ:;,;ZGREUDZFKRG]Lá\ZVNáDGPDMRUDWXKU$OHN-VDQGUD7ROODPLHV]NDáDWX$GHOD7ROO&]ĊĞüUH]\GHQFMRQDOQDE\áDRGG]LHORQD ±GZyU]QDMGRZDáVLĊSRZVFKRGQLHMVWURQLHGURJL]DEXGRZDQLDJRVSRGDUF]HSR VWURQLH]DFKRGQLHM=DEXGRZDQLDJRVSRGDUF]HZFKRG]ąFHZVNáDG]HVSRáXWRRER-UDIRWVWRGRáDVWDMQLDJRU]HOQLD'ZyUZ\EXGRZDQ\SU]H]URG]LQĊ7ROOyZ HOHZDFMD IURQWRZD SáG]DFK SDUN RG VWURQ\ HOHZDFML SáQZVFK: ODWDFK  ;; Z]]HVSRáX]DFKRZDá\VLĊ]DEXGRZDQLDJRVSRGDUF]HQDWRPLDVWEXG\QHN GZRUX]RVWDáSU]H]QRZHJRZáDĞFLFLHOD]EXU]RQ\LZMHJRPLHMVFHSRVWDZLRQR QRZ\EH]VW\ORZ\]DFKRZDáVLĊIUDJPHQWEUDP\ZMD]GRZHMGRGZRUXIRW -HV]F]HSU]HGURNLHPMDNRZáDĞFLFLHOZ\ND]\ZDQ\E\áVSDGNRELHUFD$OHN-VDQGUD7ROOD±0LFKDá0LNRáDM"±]PDMąWNLHPREHMPXMąF\PKDJRU]HOQLD ]DĞSR]RVWDZDáDZSRVLDGDQLX:*HUOLF]D:ODWDFK;;ZUR]HEUDQRVSL-FKOHU]LNXĨQLĊ=DFKRZDQ\EXG\QHNJRU]HOQLSRGGDQRPRGHUQL]DFMLZU48 8%<6à$:±SU]\GURG]H8QLHMyZ±1LHZLHV]:\PLHQLDQ\MXĪZ;,,,Z QDOHĪDáGRGyEUDUF\ELVNXSLFK3RVHNXODU\]DFMLZV]HGáZVNáDGGyEUU]ąGRZ\FK QDVWĊSQLHGRPDMRUDWXKU7ROOD6NRURZLG]PLHMVFRZRĞFLZ\PLHQLDWXIROZDUN EH]SRGDQLDMHJRZLHONRĞFL

48 .VLĊJD DGUHVRZD 3ROVNL :DUV]DZD  .DUW\ ]HVSRáyZ EXGRZQLFWZD IROZDUF]QHJR

)RW2ERUD]]HVSRáXIROZDUF]QHJRZ6WĊSOHZLH ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\NGOD0X]HXP

Narodowego Rolnictwa w Szreniawie

)RW)UDJPHQWEUDP\ZMD]GRZHMGRGZRUXZ6WĊSOHZLH ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N

7U]HEDWXMHV]F]HZVSRPQLHüRMHGQ\PPDMąWNX±SRáRĪRQ\PQDJUDQLF\ JPLQ\ D Z SU]HV]áRĞFL MHGQ\P ] OHSLHM ]DJRVSRGDURZDQ\FK L SURZDG]RQ\FK F]\OL R %LHUQDFLFDFK IRW   =DZV]H E\á\ RQH ZáDVQRĞFLą V]ODFKHFNą :UZ\PLHQLDQLVąLFKZáDĞFLFLHOH:LHUFLĔVNLL5DWQLFNLZU ± 0LNRáDM L +LHURQLP QLH]QDQL ] QD]ZLVND:F]HĞQLHM Z SRF]ąWNDFK ZLHNX ;9SR]RVWDZDá\ZMHGQ\PUĊNX±6WDQLVáDZD3HOOLK3RPLDQ3yĨQLHMZáDVQRĞü 6NRWQLFNLFK3VWURNRĔVNLFKZ;9,,,Z%LHUQDFNLFK0\FLHOVNLFKRGU )HOLNVD/LVLHFNLHJR:NRĔFX;,;ZQDOHĪDá\GR$']LHU]ELFNLHJR%URQyZ L=HOJRV]F]±WHĪE\á\F]ĊĞFLDPLPDMąWNX49_. 49 6*.3WV$%RQLHFNL+HUEDU]SROVNL, t. 1, Warszawa 1899, s. 252, 255.

=(632à<1,(=$&+2:$1( 'ZD]HVSRá\IROZDUF]QHQLH]DFKRZDá\VLĊGRF]DVyZREHFQ\FK =HVSyáZ:LHOHQLQLHQDOHĪDáGRPDMRUDWXKU7ROODDRGUGR2VNDUD *HUOLF]D±KD =LHOHĔ,L=LHOHĔ,,±]HVSyáVNáDGDMąF\VLĊ]GZyFKF]ĊĞFL±OHĪąF\FKSR SyáQRFQHMVWURQLHGURJLGR7XUNXRUD]SRMHMVWURQLHSRáXGQLRZHM50_{. Dwór, park} LVSLFKOHU]VąZSLVDQHZHZLGHQFMĊ]DE\WNyZRGOXWHJRULNZLHWQLDU :ODWDFK;;ZPDMąWHN]RVWDáNXSLRQ\SU]H]RVREĊSU\ZDWQą

50 _{Na podstawie informacji z Pracowni Dokumentacji Budownictwa Folwarcznego Muzeum}

Narodowego Rolnictwa, Szreniawa 1998.

)RW3R]RVWDáRĞFLGZRUXZ%LHUQDFLFDFK ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N )RW3R]RVWDáRĞFLGZRUXZ%LHUQDFLFDFK ħUyGáRIRW*0\V]NRURZVND2OF]\N

PODSUMOWANIE

)ROZDUNL Z FLąJX NROHMQ\FK ZLHNyZ NV]WDáWRZDá\ VWRVXQNL JRVSRGDU-F]H L VSRáHF]QH RUJDQL]RZDá\ WDNĪH SU]HVWU]HĔ DUFKLWHNWRQLF]Qą 3RZVWDMąFH QDMZF]HĞQLHM Z GREUDFK NRĞFLHOQ\FK VWRSQLRZR VWDZDá\ VLĊ ZáDVQRĞFLą WDNĪH LQQ\FKJUXSVSRáHF]Q\FK1DMZLĊNV]HSRZLHU]FKQLRZRIROZDUNLE\á\ZGREUDFK DUF\ELVNXSyZJQLHĨQLHĔVNLFK%\ZDá\RQHF]ĊVWRPLHMVFHPZ\]\VNXOXGQRĞFL DOH WDNĪH SURSDJRZDQLD QRZLQHN JRVSRGDUF]\FK L SRGQRV]HQLD NXOWXU\ UROQHM :UD] ] UR]ZRMHP KDQGOX L V]ODNyZ NRPXQLNDF\MQ\FK ZSá\ZDá\ UyZQLHĪ QD UR]ZyMU]HPLRVáD.RQLHFZLHNX;9,,,LZLHN;,;WRRNUHVUR]ZRMXSU]HP\-VáX L Z\MąWNRZR LQWHQV\ZQ\FK SU]HPLDQ VSRáHF]QRHNRQRPLF]Q\FK =PLHQLáD VLĊMDNRĞüIXQNFMRQRZDQLDJRVSRGDUVWZIROZDUF]Q\FKZSURZDG]HQLHPDV]\Q QRZ\FKXSUDZLQDZR]yZNWyUDVSRZRGRZDáD]QDF]Q\Z]URVWOLF]E\OXGQRĞFL QDMXERĪV]HMEH]UROQHM/XGQRĞüWD]F]DVHPVWDáDVLĊĨUyGáHPWDQLHMVLá\URERF]HM ZUR]ZLMDMąF\FKVLĊRĞURGNDFKSU]HP\VáRZ\FKQSàRG]LL=JLHU]D=NRĔFHP ZLHNX;,;]D]QDF]DVLĊSRZROQ\XSDGHNJRVSRGDUVWZIROZDUF]Q\FK=QDF]ąFH ]PLDQ\]DV]á\SR]DNRĔF]HQLX,ZRMQ\ĞZLDWRZHMZUXWZRU]RQR*áyZQ\ 8U]ąG =LHPVNL D ZDUXQNL JRVSRGDURZDQLD L ZáDVQRĞFL RNUHĞOLá\ XVWDZ\ ] ODW ±1DVWĊSQ\HWDSSU]HPLDQQDVWąSLáSR]DNRĔF]HQLX,,ZRMQ\ĞZLDWR- ZHMD]DSRF]ąWNRZDá\JRXVWDZ\]ODW±3RPLPROLNZLGDFMLIROZDU-NyZZZLHOXPLHMVFDFKSR]RVWDá\ZNUDMREUD]LHFKDUDNWHU\VW\F]QH]DEXGRZDQLD ]ZLą]DQH]SHáQLRQ\PLSU]H]QLHIXQNFMDPL&]ĊVWR]DEXGRZDREHFQ\FKZVLQD-ZLą]XMHGRGDZQHJRXNáDGXIROZDUF]QHJR %LEOLRJUD¿D Baranowski B., 3ROVNDNDUF]PDUHVWDXUDFMDNDZLDUQLD:URFáDZ Boniecki A., +HUEDU]SROVNLW±*HEHWKQHUL:ROII:DUV]DZD± Burszta J., 6SRáHF]HĔVWZRLNDUF]PD, Warszawa 1951.

']LHMH:LHONRSROVNL, red. J.-DNyEF]\NW3R]QDĔ

*ORJHU=(QF\NORSHGLDVWDURSROVND, Laskauer i S-ka, t. 1–3, Warszawa 1900–1903. *ORJHU=.VLĊJDU]HF]\SROVNLFKQDNá0DFLHU]\3ROVNLHM/ZyZ

Inglot S., +LVWRULDFKáRSyZSROVNLFK, LSW, Warszawa 1970.

-DEáRĔVND$$UFKLGLDNRQDWXQLHMRZVNLZRNUHVLHVWDURSROVNLPÄ%LXOHW\Q8QLHMRZVNL´ -DFTXHV /9 3U]HZRGQLN SR *XEHUQL .DOLVNLHM:\GDZFD L ZVSyáSUDFD *UDHYH 6W *HEHWKQHU

i Wolff, Warszawa 1912.

Jankowski E., .U]HZZLQQ\MHJRKRGRZODZJUXQFLHLEXG\QNDFK, Druk. J. Sikorski, Warszawa 1872.

Kitowicz J., 2SLVRE\F]DMyZ]DSDQRZDQLD$XJXVWD,,, [reprint], Warszawa 1985.

Kluk K., 5RĞOLQSRWU]HEQ\FKSRĪ\WHF]Q\FKZ\JRGQ\FKXWU]\PDQLHUR]PQRĪHQLH]DĪ\FLH, Druk. .VLĊĪ\3LMDUyZ:DUV]DZD

.RSDOLĔVNL:6áRZQLNPLWyZLWUDG\FMLNXOWXU\, cz. I–III, Warszawa 2007.

Korytkowski J., $UF\ELVNXSLJQLHĨQLHĔVF\SU\PDVRZLHLPHWURSROLFLSROVF\RGGRURNX, W±3R]QDĔ

.VLĊJDDGUHVRZDJRVSRGDUVWZUROQ\FKZRMHZyG]WZDSR]QDĔVNLHJRQDURN, red. A. Ostrowski,

:LHONRSROVND,]ED5ROQLF]D3R]QDĔ

.VLĊJDDGUHVRZD3ROVNLZUD]]*GDĔVNLHPGODKDQGOXSU]HP\VáXU]HPLRVáDLUROQLFWZD,

Kuchowicz Z., 2E\F]DMHVWDURSROVNLH;9,,±;9,,,Z:\GàyG]NLHàyGĨ

Kukulski J., *HQHUDáRZLHFDUVF\LLFKPDMąWNL]LHPVNLHZ.UyOHVWZLH3ROVNLP±, Neri-ton, Warszawa 2007.

Liszewski S. (red.), =DU\VPRQRJUD¿LZRMHZyG]WZDáyG]NLHJRàyG]NLH7RZDU]\VWZR1DXNRZH àyGĨ

1DPDF]\ĔVND6%DGDQLD]G]LHMyZVSRáHF]Q\FKLJRVSRGDUF]\FK.URQLNDNOĊVNHOHPHQWDUQ\FK

Z3ROVFHLNUDMDFKVąVLHGQLFK±, t. 1, =MDZLVNDPHWHRURORJLF]QHLSRPRU\, Lwów

1937.

Niesiecki K., +HUEDU]SROVNL, wyd. J. Bobrowicz, t. 1–9, Lipsk 1839–1845.

3DáXMDĔVNL$2SLVDQLHODVyZ.UyOHVWZD3ROVNLHJRL*XEHUQL=DFKRGQLFK&HVDUVWZD5RV\MVNLHJR

SRGZ]JOĊGHPKLVWRU\F]Q\PVWDW\VW\F]Q\PLJRVSRGDUF]\P, t. 1, 2 (Wielkopolska), Warszawa

1854.

3DZLĔVNL$3ROVND;9,ZSRGZ]JOĊGHPJHRJUD¿F]QRKLVWRU\F]Q\P, t. 2, :LHONRSROVND, Warsza-wa 1883.

5RF]QLNL3ROVNLHJR7RZDU]\VWZD+HUDOG\F]QHJRZH/ZRZLH, ±, t. 9, red. W. Semkowicz,

Kraków 1930.

5RVWD¿ĔVNL-=LHOQLNF]DURG]LHMVNLWRMHVW]ELyUSU]HVąGyZRURĞOLQDFK$NDGHPLD8PLHMĊWQRĞFL Kraków 1893.

Rutkowski J., &RWRE\á\IROZDUNLZGDZQHM3ROVFH, [w:] 5RF]QLNL']LHMyZ6SRáHF]Q\FKL*RVSRGDU

F]\FK, red. F. Bujak i J. Rutkowski, t. 3, Lwów 1934.

6HQNRZVND*OXFN0'RQDFMHQDSROHRĔVNLHZ.VLĊVWZLH:DUV]DZVNLP, t. 13, IHKMPAN, Wroc-áDZ

6NRURZLG]PLHMVFRZRĞFL53]R]QDF]HQLHPWHU\WRULDOQ\PZáDG]LXU]ĊGyZRUD]XU]ąG]HĔNRPXQL NDF\MQ\FKUHG7%\VWU]\FNL:DUV]DZD±3U]HP\ĞO

6áRZQLN *HRJUD¿F]Q\ .UyOHVWZD 3ROVNLHJR, red. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski,

t. 1–9, Warszawa 1880–1902 [reprint, WAiF, Warszawa 1975–1977].

6PROHĔVNL : 'UREQD V]ODFKWD Z .UyOHVWZLH 3ROVNLP. 6WXGLXP HWQRJUD¿F]QRVSRáHF]QH, Wyd. 6SyáND1DNáDGRZD:DUV]DZVND:DUV]DZD

6SLVRE\ZDWHOL]LHPVNLFK.UyOHVWZD3ROVNLHJRGUXNLQDNáDG(6NRZURĔVNL:DUV]DZD

Topolski J., 5R]ZyMODW\IXQGLXPDUF\ELVNXSyZJQLHĨQLHĔVNLFKRG;9,GR;9,,,Z3:13R]QDĔ 1955.

Wójcik Z., +LVWRULDSRZV]HFKQD. :LHN;9,±;9,,, PWN, Warszawa 1998, s. 16.

0$125,$/)$506,17+(&20081(2)81,(-Ï:

Summary

Manorial farms were shaping for several centuries the economic and social relations as well DVWKHDUFKLWHFWXUDOVSDFH7KH\ZHUHDW¿UVWFUHDWHGLQFKXUFKHVWDWHVWREHFRPHJUDGXDOO\WKHSUR-perty of other social groups. They often were places of exploitation of the peasants, but also places of dissemination of innovations and improvement of agricultural practices. As the development of trade and transport routes was progressing, they played an important part in the development RIKDQGLFUDIW7KHHQGRI;9,,,FHQWXU\DQGEHJLQQLQJRI;,;FHQWXU\ZHUHDSHULRGRILQWHQVLYH socio-economic changes and the growth of industry, which brought changes in the functioning of manorial farms (mechanization, introduction of new crops and fertilizers. This resulted in increased numbers of the poorest rural workers with no farmland, who subsequently became the source of FKHDSODERXUIRUWKHJURZLQJLQGXVWULDOFHQWUHVHJàyGĨ=JLHU]7KHHQGRI;,;FHQWXU\ZLW-nessed a slow decline of this type of farms. World War I brought more radical changes in forms of RZQHUVKLSDQGIDUPLQJGH¿QHGLQODZVRI±7KHQH[WVWDJHRIWUDQVIRUPDWLRQVFDPHDIWHU World War II, introduced by laws of 1944–1949.