A C T A U N I V E R S I T A T I S N I C O L A I C O P E R N I C I ZABYTKOZNAW STW O I KONSERWATORSTWO VII
N A U K I HUM ANISTYC ZNO -SPOLECZNE — ZESZYT 91 — 1979
Z akład K o n serw a cji P apieru i S k ó ry
Halina Rosa, Alicja S trze lc zy k
BADANIA NAD ZDOLNOŚCIĄ TW ORZENIA ŚLUZÓW
PR ZEZ GRZYBY W YODRĘBNIONE ZE SKAM IENIAŁYCH K SIĄ ŻEK
Z a r y s t r e ś c i : Uzyskane w trakcie badań wyniki wskazują na to, że kamie nienie książek jest powodowane nie tylko przez konsolidację strzępkami grzybów, ale i przez gromadzenie się lepkich produktów rozkładu celulozy.
W naszych zbiorach bibliotecznych, archiw alnych, kolekcjach grafik, ry su n k ó w i innych, ogrom ne spustoszenia spow odow ały działania o sta t n iej w ojny. O calałe obiekty przechow yw ano w czasie i tu ż po okupacji w przypadkow ych, n ie przystosow anych do takiego celu pom ieszczeniach. O biekty te, poprzez bezpośredni i d łu g o trw ały w pływ zm iennych w a ru n ków otoczenia ulegały w przyspieszonym tem p ie zniszczeniom fizyko- -chem icznym , ja k rów nież zniszczeniom pow odow anym rozw ojem i dzia łalnością m ikroorganizm ów . O becnie stan w ielu m agazynów bibliotecz ny ch i arch iw aln y ch stw arza tak że w aru n k i sp rzy jające bytow aniu grzy bów i b a k terii na zabytkow ych obiektach z papieru.
M ikroorganizm y rozw ijając się na papierze w y k o rzy stu ją go jako n ie zbędne do swojego rozw oju źródło w ęgla i energii. Z używ ają ponadto łatw o p rzy sw ajaln e k leje pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, w prow a dzane w tra k c ie p ro d u k cji papieru, albo późniejszych zabiegów k o n ser w atorskich.
R ozkład celulozy przez m ikroorganizm y jest procesem skom plikow a
nym E fek ty zniszczenia p ap ieru uzależnione są od jego składu i budo
wy, ro d zaju drobnoustrojów , czasu i intensyw ności przebiegu rozkładu
1 Najnowsze teorie rozkładu celulozy dopuszczają działanie kompleksu enzymów Ci i Cx. Na ich podstawie przedstawić można następujący schemat degradacji ce lulozy :
naturalna Ci linearne Cx beta glukozydaza
celuloza ---► łań cu ch y---► eelobioza ---► glukoza Por.: J. A. G a s c o i g n e, M. M. G a s c o i g n e, Biological dégradation of cel lulose, Butterworths 1960, s. 167—191.
120 Halina Rosa, Alicja Strzelczyk
oraz w sposób decydujący od te m p e ra tu ry i w ilgotności otoczenia 2. P ro ces ten prow adzi do pow stania tru d n o usuw alnych zaplam ień papieru, do n aruszen ia jego stru k tu ry , do zaniku budow y w łóknistej p ap ieru — p ro szkow ania się, a w końcow ej fazie do całkow itego rozkładu 3.
Często obserw ow anym objaw em zaaw ansow anego zniszczenia książek jest skam ienienie, tzn. utw orzenie się z nich zw artego tw ardego bloku. W ystępuje to przede w szystkim w obiektach, k tó re uległy silnem u zaw il goceniu i przerośnięciu przez drobnoustroje. Proces kam ienienia jest za początkow any przez zgrom adzony brud, pozostałości grzybni i substancji pow stałych w w yniku rozkładu p ap ieru na brzegach książki. N astępujące po pew nym czasie w ysychanie konsoliduje zniszczone części książki, po w odując nieodw racalne zm iany w stru k tu rz e p ap ieru w m iejscach znisz czenia. Brzegi książki stają się nierów ne, pofałdow ane, łatw o k ru szą się poza granicą zlepienia. Proces te n może postępow ać do w ew nątrz książki. Na podstaw ie obrazu zniszczenia m ożna przypuszczać, że grzyby odgry w ają dużą rolę w w ystępow aniu tego zjaw iska.
Poniew aż proces kam ienienia książek jest ściśle zw iązany z silnym rozkładem celulozy, dlatego przypuszcza się, że p ółp rod u k ty rozkładu ce lulozy — rozpuszczalne lub pęczniejące w wodzie — przyczyniają się do konsolidacji rozłożonych k a rte k papieru. S tąd proces tw orzenia substancji śluzow ych w trak cie rozkładu p ap ieru łączy się ściśle z aktyw nością ce- lulaz Ci i Cx i ich w zajem nym stosunkiem do siebie 4.
Celem p racy było zbadanie, czy grzyby w trak cie procesu rozkładu celulozy zdolne są do tw orzenia su b stan cji śluzow ych oraz jak i jest w pływ różnych w arunków w zrostu grzybów na przebieg tego procesu i ich a k ty wność celulolityczną.
MATERIAŁY I METODY BADAŃ
1. W YODRĘBNIENIE SZCZEPÓW GRZYBÓW Z ZA PLESNIA ŁYCH I SKAM IENIAŁYCH KSIĄ ŻEK
Do w yodrębnienia grzybów w ykorzystano: frag m e n ty skam ieniałej książki drukow anej na czerpanym papierze z X V II w, frag m en ty zlepio ny ch dokum entów X IX -w iecznych i frag m en ty zapleśniałej i skam ieniałej
2 Rozkład papieru związany jest z degradacją jego poszczególnych składników: celulozy, substancji włóknistych towarzyszących celulozie, a także szeregu wpro wadzonych środków poprawiających własności mechaniczne, optyczne i inne pa pieru. Towarzyszące włóknom celulozowym substancje niewłókniste stają się bez pośrednimi źródłami zakażenia lub czynnikami uaktywniającymi wzrost i działal ność mikroflory. Por.: R. K o w a l i k , K ilka zagadnień dotyczących m ikrobiologicz
nego rozkładu papieru, Konserwacja papieru i pergaminu, B.MiOZ 1969, s. 119—139.
3 J. P. N i u k s z a, M ikroskopiczeskije izuczenija bumagi pigm entowannoj gri-
bom Gymnoascus setosus, Mikrobiologia 29, s. 132—136.
4 H. J. P l e n d e r l e i t h , A. E. A. W e r n e r , The Conservation of A ntiqui
Badania nad zdolnością tworzenia śluzów przez grzyby 121
książki X X -w ie cz n e j5. Spośród w yodrębnionych grzybów do badań w y b rano n astęp u jące szczepy 1. A spergillus sp. I, 2. A spergillus sp. II, 3. C haetom ium globosum , 4. F usarium oxyp o ru m , 5. M ucor sp., 6. Rhizo-
pus nigricans, 7. Sepedonium sp., 8. S te m p h y liu m sp., 9. Trichoderm a viride, 10. Trichothecium roseum .
2. B A D A N IE AKTYW NOŚCI CELULOLITYCZNEJ I ZDOLNOŚCI DO TW ORZENIA ŚLUZÓW
Założono hodow le w ym ienionych szczepów grzybów w 250 m l kol bach E rlen m ey era z 50 m l pożyw ki m in eraln ej, w k tó rej umieszczono karbow ane sączki bibułow e (o średnicy 18 cm) w sposób taki, by tw o rzy ły s to ż k i6. Hodowle zaszczepiono zaw iesiną zarodników w ym ienionych grzybów w wodzie.
Użyto następującego m a te ria łu celulozowego: a) bibuła f iltra c y jn a 7, b) bibuła filtra cy jn a przeklejona 1,5% roztw orem k le ju skrobiowego, c) bibuła filtra cy jn a przeklejona l ^ / o roztw orem k le ju żelatynow ego, d) bibuła filtra cy jn a przeklejona l,5°/o roztw orem alkoholu poliw inylo wego, e) bibuła filtra c y jn a W h atm an n r 1 8.
Czas i te m p e ra tu rę in k u b acji grzybów na poszczególnych su b stratach podano w tab. 1. K ontrolę stanow iły stożki z bib u ły przygotow ane jak w p k t 1— 5 nie zaszczepione grzybam i.
Obecność lepkich produktów rozkładu celulozy określano oznaczając lepkość przesączy pohodow lanych w w iskozym etrze H oepplera 9. W tych
5 Przygotowano wodną zawiesinę rozdrobnionych próbek papieru, pobranych z różnych miejsc skamieniałych materiałów. Po wymieszaniu wysiano metodą roz mazową na szalki Petriego z podłożem glukozowo-peptonowym Martina (agar — 20.0 g, KH2PO4 — 0,1 g, M gS04 — 0,5 g, pepton — 5,0 g, glukoza — 10,0 g, woda de stylowana — 1000 ml, róż bengalski — 10 ml 1 :300, aureomycyna — 2 mcg/ml) w trzech powtórzeniach z jednej zawiesiny. Inkubowano w cieplarce przez okres dwóch tygodni. Kolejne przesiewy aż do otrzymania czystych kultur przeprowadzono w szalkach Petriego z pożywką słodową (wyciąg słodowy Malto — 20,0 g, glukoza — 20.0 g, pepton — 1,0 g, agar — 25,0 g, woda destylowana — 1000 ml).
8 Skład pożywki według Aschan i Norkrans — winian amonu 5,0 g, KH2PO4 — 1.0 g, M gS04 • 7H20 — 0,50 g, CaCl2 bezw. — 0,055 g, cytrynian żelazowy — 0,055 g, Z nS04-7H20 — 0,0044 g, M nS04-H20 — 0,0055 g, wyciąg drożdżowy Difco — 0,25 g, woda d estylow an a— 1000 ml; Por.: C. S z a j e r , A. S t r z e l c z y k , E. S t r z e l c z y k , M etody badania aktyw ności celulolitycznej grzybów , Polskie Towarzystwo
Gleboznawcze, Warszawa 1969.
7 Bibuła filtracyjna produkcji P.P.Ch. Gliwice.
8 Bibuła filtracyjna Whatmana nr 1 produkcji Balston LTD.
9 Lepkość przesączy obliczono wg wzoru: n = t/Gk—Gc/k, n = lepkość w centi- poisach, t = czas spadania kulki, Gk = gęstość kulki, Gc = gęstość badanej cieczy, k = stała kulki.
Tabela 1
122 H alina Rosa, A licja Strzelczyk
Warunki hodowli grzybów na badanych substratach celulozowych
Badany materiał Warunk czas inkubacji hodowli temperatura inkubacji 8 dni 16 dni 21 °C 30°C Bibuła filtracyjna + + + +
Bibuła filtracyjna + klej skrobiowy — + + —
Bibuła filtracyjna + klej żelatynowy* — + + —
Bibuła filtracyjna + alk. poliwinylowy — + + —
Bibuła Whatman Nr 1 — + — +
Uwagi: H---badano --- nie badano
* W próbkach z żelatyną wyłączono winian amonu jako źródło azotu. Każdy krążek bibułowy wysycano 3 ml od powiedniego roztworu klejowego.
sam ych przesączach po hodow li grzybów określano aktyw ność enzym ów Cx. Odsączoną bibułę przeznaczono do badania procentow ego u b y tk u ce lulozy.
Badania a ktyw n o ści celu lo lityczn ej w hodowlach grzybów
A ktyw ność ro zk ład u celulozy (bibuły) określano n a podstaw ie u b y tk u je j w agi m etodą G o łęb io w sk iej10.
A ktyw ność kom pleksu enzym ów Cx badano m etodą w iskozym etryczną wg H o rto n a i K e e n a n , określając stopień u p ły n n ien ia k arb o k sy m ety - locelulozy (high viscosity — cat. No. 130820, Lot. No. 59824, GBI) przez p ły n y uzyskane po hodow li grzybów . B adania te przeprow adzono tylko n a próbkach z b ib u łą W h atm an n r 1. Spadek lepkości ro ztw o ru k arb o k - sym etylocelulozy badano w w iskozym etrze H oepplera podstaw iając u zy skane w artości do wzoru:
, , , , , • T ET5 — ET10 ifWł
%> spadek lepkości L = --- 100 ET5 — zm iany lepkości po 5 m in u tach
ET 10 — zm iany lepkości po 10 m in u tach
ZESTAWIENIE I OMÓWIENIE WYNIKÓW
W yniki badań n a d tw orzeniem substancji śluzow ych w trakcie roz kładu badanych su b strató w przedstaw iono w tab. 2 i 3. Czuła m etoda
10 C. S z a j e r , A. S t r z e l c z y k , E. S t r z e l c z y k , op. cit. »i Ibid.
Tabela 2
B adania nad zdolnością tw orzenia śluzów przez grzyby J2 3
Wpływ substratu, temperatury i czasu inkubacji na przyrost lepkości w przesączach pohodowlanych
Badany materiał Bibuła filtracyjna prod, polskiej
Bibuła filtracyjna Whatmana
nr 1
8 dni 16 dni 16 dni
Grzyby 30°C 21 °C 30°C 30°C
Procentowy wzrost lepkości w porównaniu do próbek kontrolnych Trichothecium roseum 1,6 3,6 8,1 2,1 Sepedonium sp. 2,8 0,6 4,5 0,18 Fusarium oxysporum 5,7 1,2 12,0 2,3 Chaetomium globosum 5,8 3,7 3,0 1,4 Trichoderma viride 3,9 5,3 4,5 0,4 Stemphylium sp. 2,6 1,3 6,0 2,7 Aspergillus sp. II 2,3 3,6 5,0 (-1 ,3 ) Aspergillus sp. I 1,4 2,8 2,5 0,4 Mucor sp. 3,6 2,9 2,3 (-0 ,6 ) Rhizopus nigricans • 2,4 3,2 1,8 3,0
w iskozym etryczna pozwoliła n a zarejestrow anie zm ian lepkości poszcze gólnych przesączy pohodow lanych.
W szystkie zbadane szczepy grzybów hodow ane n a pożywce m ineralnej i bibule filtra cy jn e j przez okres 8 i 16 dni w te m p e ratu rac h 21 i 30° spo w odow ały w zrost lepkości przesączy pohodow lanych (tab. 2). J a k w y n ik a
z tej tabeli, w aru n k i hodow li m iały d u ży w pływ na w zrost lepkości prze sączy. Istotne zm iany w ystępow ały w raz z podw yższeniem te m p e ra tu ry hodowli, np. Trichothecium roseum w te m p e ratu rze 21°C powodowało w zrost lepkości o 3,6%, a w te m p e ratu rze 30°C o 8,l°/o. Lepkość p rze sączy po hodow li S epedonium sp. w tem p eratu rze 21°C w zrosła o 0,6°/o, w te m p e ratu rze 30°C o 4,5%. F usarium o xysp o ru m w podw yższonej te m p e ratu rze inkubacji spowodowało w zrost lepkości o 12% w porów naniu z kontrolą.
W ytw arzanie su b stan cji podw yższających lepkość przesączy w czasie in k u b acji od 1 do 16 dni było raczej rów nom ierne, chociaż zaobserwować m ożna niew ielkie odchylenia n a korzyść dłuższego czasu hodowli. D aje się to zauw ażyć przew ażnie u grzybów celulolitycznie ak ty w n y ch (tab. 2).
B ibuła W hatm ana rozkładana b yła przez badane szczepy grzybów z m niejszą aktyw nością. Lepkość przesączy pohodow lanych z bibułą W hatm ana jako su b strate m była m niejsza niż lepkość przesączy z bibułą filtra c y jn ą (tab. 2).
124 Halina Rosa, Alicja Strzelczyk
W ysycenie bib u ły klejam i w pływ ało n a zm iany lepkości przesączy pohodow lanych. Szczepy grzybów, k tó re w ykazały dużą aktyw ność ce- lulolityczną grom adziły znaczne ilości su b stan cji śluzow ych w hodow lach z dodatkiem skrobi i żelatyny. N atom iast u grzybów słabo uzdolnionych celulolitycznie nie stw ierdzono p rzy ro stu lepkości (tab. 3 i 4).
T a b e l a 3
Wzrost lepkości przesączy pohodowlanych grzybów hodowanych na sączkach bibułowych wysyconych klejami i pożywce mineralnej
(czas inkubacji 16 dni, temperatura inkubacji 21°C)
Grzyby
Skrobia Żelatyna poliwinylowyAlkohol
Procentowy wzrost lepkości w porównaniu do próbek kontrolnych Trichothecium roseum 6,5 2,4 1,6 Sepedonium sp. 5,2 3,8 2,0 Fusarium oxysporum 11,5 7,0 3,7 Stemphylium sp. 3,6 2,9 (-0 ,6 ) Trichoderma viride 2,5 5,2 1,3 Chaetomium globosum (—1,2) 1,0 ' 1,3 Aspergillus sp. II 2,0 1,5 1,2 Aspergillus sp. / (-0 ,7 ) 1,8 0,9 Mucor sp. (-0 ,6 ) 0,2 (-0 .2 ) Rhizopus nigricans 1,7 2,4 (-0 ,7 )
W ykładnikiem aktyw ności celulolitycznej danego grzyba jest w p ierw szym rzędzie ilość zużytego su b stratu . W szystkie zbadane szczepy grzy bów m ożna nazw ać celulolitycznym i (tab. 4), chociaż aktyw ność ich była różna.
Zróżnicow any u b y te k bib u ły w odm iennych te m p e ra tu ra c h w iązał się praw dopodobnie z różną dla poszczególnych szczepów optym alną tem p e ra tu rą w zrostu i działania enzym atycznego. W śród grzybów rosnących n ajb ard ziej ak ty w n y m i okazały się: Trichoderm a viride, T richothecium
roseum , C haetom ium globosum . Słabo ak ty w n e były: M ucor sp., Rhizopus nigricans, A spergillus sp. II. W tem p eratu rze 30°C, n a tym że substracie
bardzo ak ty w n e szczepy to: S te m p h y liu m sp., Sepedonium sp., Fusarium
oxysporum , Trichothecium roseum . N ajm niej ak ty w n y m okazał się R hizo pus nigricans, pozostałe w ykazyw ały przeciętn y stopień aktyw ności
(tab. 4).
B ibuła W hatm ana u żyta jako su b strat z pożyw ką m in eraln ą w hodo w lach inkubow anych przez 16 dni w te m p e ratu rze 30°C, okazała się m niej podatna na rozkład niż zw ykła bibuła filtra cy jn a (tab. 4). Dość łatw o spo śród zbadanych grzybów rozkładał ją szczep S te m p h y liu m sp., w n ie w ielkim stopniu A spergillus sp. II i Trichoderm a viride.
Tabela 4
Badania nad zdolnością tworzenia śluzów przez grzyby 125
Wpływ substratu, temperatury i czasu inkubacji na aktywność celulolityczną grzybów
Grzyby
Bibuła filtracyjna prod, polskiej
Bibuła filtracyjna Whatman
Nr 1
8 dni 16 dni 16 dni
30°C 21°C 30°C 30°C
Procentowy spadek wagi sączków bibułowych w porównaniu do próbek kontrolnych
Trichothecium roseum 6,2 15,8 13,8 4,5 Sepedonium sp. 14,4 8,9 30,0 8,0 Fusarium oxysporum 14,0 8,4 22,1 3,6 Chaetomium globosum 4,6 14,8 4,9 3,5 Trichoderma viride 1,8 27,3 6,4 0,9 Stemphylium sp. 5,8 21,0 32,7 15,2 Aspergillus sp. II 1,2 3,0 6,8 0,9 Aspergillus sp. I 1,4 7,8 6,0 2,7 Mucor sp. 0,7 1,3 4,6 1,3 Rhtzopus nigricans 1,0 1,3 2,9 ' 1,4
W tab. 5 przedstaw iono w yniki b ad ań aktyw ności przesączy w u p ły n nianiu rozpuszczalnej pochodnej celulozy — k arboksym etylocelulozy. W y soka aktyw ność rozkładania karboksym etylocelulozy b yła w skaźnikiem energicznego przeprow adzania procesu degradacji rozpuszczalnych form celulozy, co się objaw iało silnym spadkiem lepkości roztw oru CMC. Naj
-Tabela 5
Upłynnianie roztworu karboksymetylocelulozy przez przesącze po hodowli grzybów rosnących na sączkach bibuły filtracyjnej Whatman
nr 1 i pożywce mineralnej
Grzyby
Procentowy spadek lepkości roztworu karboksymetylo celulozy w porównaniu do kontroli Trichothecium roseum 15,0 Sepedonium sp. 12,8 Fusarium oxysporum 12,5 Chaetomium globosum 11,4 Trichoderma viride 8,2 Stemphylium sp. 8,0 Aspergillus sp. II 6,7 Aspergillus sp. I 4,0 Mucor sp. 1,5 Rhizopus nigricans 0
126 Halina Rosa, Alicja Strzelczyk
bardziej ak ty w n y m i szczepami grzybów okazały się Trichothecium roseum (spowodował spadek lepkości roztw oru karboksym etylocelulozy o 15°/o),
S ep ed o m iu m sp. (12,8%), Fusarium oxysporum , C haetom ium globosum.
Przesącz po hodow li Rhizopus nigricans nie w ykazał te j aktyw ności. Pozo stałe szczepy obniżały lepkość ro ztw o ru karboksym etylocelulozy w sposób um iarkow any.
DYSKUSJA
W iadom ym jest, że w trak cie rozkładu celulozy p o w stają obok cukrów p ro sty ch wyższe oligosacharydy rozpuszczalne w wodzie. Są one p ro d u k ta m i pośrednim i, jeżeli proces rozkładu przebiega bez zakłóceń, albo p ro duktam i, n a k tó ry ch rozkład może być zatrzym any, gdy inaktyw ow ane je st działanie enzym ów scukrzających. Z aham ow anie na etapie oligocu- k rów może nastąp ić w m om encie zbytniego nagrom adzenia cukrów p ro stych lu b n a sk u tek zm ian w środow isku (szczególnie zm ian kw asow ości pow yżej lu b poniżej optim um dla danego organizm u) i zm ian w tem p e ra tu rz e oraz w ilgotności otoczenia 12.
F a k t degradacji celulozy i su b stan cji jej tow arzyszących jest często notow any w przem yśle papierniczym . M ikroorganizm y rozk ład ają m asę papierniczą podczas je j m agazynow ania i w m iejscach jej w olnego p rze p ły w u w urządzeniach m aszyn. Tw orzące się su b stan cje śluzow e zapy ch ają przew ody. L ite ra tu ra dotycząca problem u śluzów i ich zw alczania w przem yśle papierniczym określa je jako m ieszaninę hem iceluloz, gum, zżelatynow anej fo rm y celulozy, rozłożonych klejów , związków nieo rg a nicznych, frag m en tó w grzybni i produktów przem iany m a te rii m ik ro organizm ów 13.
W naszych badaniach stw ierdzono, że su b stan cje śluzow e w ytw arzane b y ły zarów no w obecności celulozy jako jedynego źródła energii, jak rów nież w obecności dodatkow ych substancji, jakim i by ły k leje w p ro wadzone do b ib u ły filtra cy jn e j. D odatek klejów nie ham ow ał w y tw arza n ia lepkich pro d u k tó w rozkładu przez badane szczepy grzybów. F akt, że notow ano w zrost lepkości przesączy w większości hodow li grzybów na przeklejonej bibule, w skazuje naszym zdaniem n a całkow ity rozkład k le jów i częściowe rozpuszczenie celulozy.
12 J. A. G a s c o i g n e , op. cit., s. 135—155.
ls L. L. W o 1 f s o n, S lim e control, Paper Mill News, 1963, s. 12; B. E. P u r - k i s s, S lim e control in P aper In du stry, International Paper Board Industry 1986, s. 15—18; R. A. Z a b e 1, Fungus L osses in the P a p er In d u stry and R ela ted R esearch N eeds, TAPPI, vol. 42, 5/1959, s. 38A—34A, J. R. S a n d b o r n, N ature of Slim e- -form in g and O ther T roublesom e M ikro-organism s, Paper Trade Journal, 1965, s. 42— ■—49, C. J. K. W a n g, P relim in a ry R eport on th e Fungus Flora of Pulp and Paper in New Jork, TAPPI vol. 44, nr 21, s. 785—788.
B adania nad zdolnością tw orzenia śluzów przez grzyby 127
Przesącze pohodow lane badanych szczepów grzybów obniżały lepkość ro ztw o ru karboksym etylocelulozy. Św iadczy to o bogatych uzdolnieniach ty ch szczepów do produkow ania enzym ów Cx i o ich znaczeniu w proce sie całkow itego rozkładu produktów pow stających w czasie hydrolizy celulozy. N ależałoby tu podkreślić, że ak ty w n e tw orzenie kom pleksu en zym ów Cx było odw rotnie proporcjonalne do w zrostu lepkości przesączy ty ch sam ych szczepów grzybów (tab. 2 i 5), jak to stw ierdzono na bibule W hatm ana.
W n a tu ra ln y c h w aru n k ach istn ieje wszelkie praw dopodobieństw o większego zróżnicow ania przebiegu procesu degradacji p ap ieru zabytko wego. P rzyczy n ą tego jest bogatszy zestaw składników papieru, działanie w ielogatunkow ych zespołów m ikroorganizm ów , a przede w szystkim dzia łanie zm iennych w arunków wilgotnościow ych, k tó re w pływ ają n a prze ry w an ie i odradzanie się procesów rozkładu.
Proces kam ienienia książek obserw ow any jest w p u n k tach dużego w zro stu grzybów. Są to m iejsca, w k tó ry ch klej i p ap ier są praw ie cał kow icie rozłożone.
N a podstaw ie w yników uzyskanych w niniejszej pracy, obserw acji zniszczeń zabytkow ych obiektów oraz lite ra tu ry , należy uważać, że k a m ienienie książek spowodow ane je st nie tylko konsolidacją przez strzępki grzybów , ale i grom adzeniem się utw orzonych lepkich produktów rozkła d u celulozy, zagęszczających się w trak cie w ysychania bloku książki.
H alina Rosa, A lic ja S trze lc zy k
STUDIES ON THE ABILITY OF SLIMES FORMATION BY FUNGI SEPARATED FROM PETRIFIED BOOKS
(Summary)
It is known that the petrified ancient books are always very damaged, stained and overgrown by microorganisms. All sheets are uniformed into the hard mass.
During the paper-cellulose decomposition by microorganisms the water soluble products are being formed. These products have strong gluing properties. This fact would suggest that the products of cellulose degradation take part in consolidation of the paper sheets into a hardly separatable block. The petrification of books occurs most often on their margins. The paper in those regions is almost completely de composed, porous and glued.
The purpose of this work was to solve, whether during the growth of fungi on the paper, the substances of high viscosity are formed and whether the glues present in the paper are affecting that process.
To detect the ability of the fungi to produce the slimes, the viscosimetric method was used.
128 Halina Rosa, Alicja Strzelczyk
1. In the course of cellulose decomposition the fungi may produce substances of high viscosity (table 2 i 3).
2. The ammount of these substances depends on the cellulolytic activity, on the equilibrium between Ci and Cx enzymes and on the incubation temperature (tab le 2 i 5).
3. The glues contained in the paper have exhibited a considerable effect on the slime production (table 3).
On the ground of the results obtained in our studies, of the observations of ancient moulded books and of the bibliography cited w e can conclude, that the pe trification of ancient books occurs not only due to their consolidation by the fungal hyphae, but also due to gathering of viscous products of the cellulose degradation, hardening the sheets into the block during their desiccation.
