Krystyna Witkowska
Strony procesowe i ich reprezentanci
w post
ę
powaniu przygotowawczym
Streszczenie
Organy procesowe są adresatem Ŝądania przeprowadzenia procesu rze-telnego z poszanowaniem gwarancji procesowych stron. Istotą tego Ŝądania jest takŜe zapewnienie prawidłowej reprezentacji stron procesowych w po-stępowaniu przygotowawczym, w którym kontradyktoryjność jest ograniczo-na jego zadaniami. Udział reprezentantów stron procesowych w postę powa-niu przygotowawczym, obok aktywności stron procesowych, jest dodatkową
gwarancją obrony ich interesów procesowych.
Wprowadzenie
Polski proces karny oparty jest o zasadę kontradyktoryjności zakładającą
istnienie dwóch przeciwstawnych sobie procesowo stron, toczących spór przed bezstronnym arbitrem tego sporu – sądem1. Zasada ta spełnia stan-dard rzetelnego procesu karnego, rozumianego jako zespół obowiązków, które powinny być przestrzegane przez organy procesowe, oraz jako zespół uprawnień, które przysługują poszczególnym uczestnikom postępowania2.
Stroną procesową jest podmiot stosunku spornego, występujący w pro-cesie we własnym imieniu lub, inaczej, podmiot posiadający interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu3. W postę -powaniu przed sądem stronami są: oskarŜyciel publiczny, oskarŜyciel posił-kowy, oskarŜyciel prywatny, powód cywilny i oskarŜony, w postępowaniu
1
M. C i eśl a k, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955, s. 128; t e nŜe, Polska procedura karna, Warszawa 1971, s. 286–287; W. G r z e s z c z y k, Z. M ł y n a r -c z y k, Realiza-cja zasady kontradyktoryjności w postępowaniu przygotowawczym, Prob. Praw. 1981, nr 8–9, s. 36; R. K m i e c i k, E. S k ręt o w i c z, Proces karny – część ogólna, Kraków 1996, s. 200; K. M a r s z a ł, Proces karny, Warszawa 1996, s. 75; F. P r u s a k, Kontradyktoryjność postępowania przygotowawczego, Pal. 1974, nr 1, s. 15.
2 A. B ł a c h n i o - P a r z y c h, J. K o s o n o g a, H. K u c z y
ńs k a, C. N o w a k, P. W i l ińs k i (red.), Rzetelny proces karny w orzecznictwie sądów polskich i międzynarodowych, Warsza-wa 2009, s. 238.
3
przygotowawczym – podejrzany i pokrzywdzony (art. 299 § 1 k.p.k.). Określa się je jako strony zasadnicze. W szczególnych odmianach procesu mogą
występować strony szczególne, charakterystyczne jedynie dla tego typu po-stępowania karnego. Tak teŜ jest w postępowaniu karnym skarbowym, w którym występują jako strony, obok oskarŜyciela publicznego i oskarŜ one-go, odpowiedzialny posiłkowo i interwenient. W wypadkach wskazanych w ustawie określone uprawnienia przysługują równieŜ osobom niebędącym stronami (art. 299 § 2 k.p.k.). Do osób tych naleŜy zaliczyć w szczególności: osobę podejrzaną (art. 71 k.p.k.), osobę, która złoŜyła zawiadomienie o przestępstwie (art. 305 § 4, art. 334 § 2 k.p.k.), osobę, co do której zarzą -dzono kontrolę i utrwalanie rozmów telefonicznych (art. 237 § 4 i art. 240 k.p.k.), poręczyciela (art. 270 § 3 k.p.k.), osobę, od której odebrano przed-mioty lub która zgłosiła do nich roszczenia (art. 323 § 2 k.p.k.)4. W
czynno-ściach sądowych w postępowaniu przygotowawczym prokuratorowi przysłu-gują prawa strony (art. 299 § 3 k.p.k.).
Istotnym wyznacznikiem zakresu prawa stron procesowych do sporu, tj. „rozprawiania kontradyktoryjnego” jest etap procesu karnego. Zasada kontradyktoryjności moŜe znaleźć pełną realizację tylko w toku rozprawy głównej przed sądem I instancji. W postępowaniu przygotowawczym domi-nuje zasada inkwizycyjności, w myśl której organ procesowy samodzielnie bada kwestie faktyczne i prawne. Nie brakuje w nim równieŜ przejawów kontradyktoryjności, do których naleŜą m.in. prawo do składania wniosków o czynności śledztwa lub dochodzenia, a takŜe prawo stron i ich reprezen-tantów do udziału w tzw. czynnościach niepowtarzalnych5. Zagwarantowanie kontradyktoryjności w postępowaniu przygotowawczym w pełnym zakresie unicestwiłoby zabezpieczanie szeregu istotnych dowodów. Aktywny udział stron procesowych w czynnościach dowodowych przez zadawanie pytań, składanie oświadczeń i wniosków, naleŜycie zabezpiecza weryfikację dowo-dów z punktu widzenia róŜnych interesów procesowych6.
Realizację zadań postępowania przygotowawczego gwarantuje równieŜ
moŜliwość uczestnictwa reprezentantów stron w procesie karnym, gdy te z róŜnych przyczyn nie mogą lub nie chcą podejmować osobiście.
2. Pokrzywdzony i jego reprezentanci
Określając katalog podmiotów, które mogą być pokrzywdzonymi w pro-cesie karnym, art. 49 § 1 i 2 k.p.k. wskazuje na:
4 W. G r z e s z c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2007, s. 275. 5
K. W oźn i e w s k i, Prawo karne procesowe, Gdańsk 2005, s. 31. 6
1) osobę fizyczną (§ 1), 2) osobę prawną (§ 1),
3) instytucję państwową, samorządową lub społeczną, choćby nie miała osobowości prawnej (§ 2).
W odniesieniu do wszystkich tych podmiotów status pokrzywdzonego kre-owany jest przez sam fakt pokrzywdzenia7.
O pokrzywdzonym decyduje bezpośredniość naruszonego lub zagroŜ o-nego przestępstwem dobra8. Oznacza ona, Ŝe między czynem stanowiącym przestępstwo i naruszeniem (zagroŜeniem) dobra danego podmiotu nie ma ogniw pośrednich. Bezpośredniość naruszenia (zagroŜenia) jest jednym z elementów odróŜniających pokrzywdzonego od występującego na gruncie prawa cywilnego poszkodowanego. Wystarczy, Ŝe naruszenie lub zagroŜ e-nie ma charakter hipotetyczny, tj. wynika ze wskazanego lub iste-niejącego materiału dowodowego9.
Od wymogu bezpośredniości naruszenia (zagroŜenia) dobra prawnego przewiduje się jednak wyjątki. Za pokrzywdzonego uwaŜa się zakład ubez-pieczeń, w zakresie, w jakim pokrył juŜ szkodę wyrządzoną pokrzywdzone-mu przez przestępstwo, albo w zakresie, w jakim jest zobowiązany – z tytułu umowy ubezpieczenia – do jej pokrycia (art. 49 § 3 k.p.k.). Zakład ubezpie-czeń społecznych czerpie legitymację procesową do występowania w roli procesowej pokrzywdzonego ze zobowiązania cywilnoprawnego wynikają -cego z umowy ubezpieczenia albo z faktu pokrycia szkody wyrządzonej przez przestępstwo w następstwie wykonania ciąŜącego na nim takiego zo-bowiązania10.
Stosownie do treści art. 49 § 3a k.p.k. w sprawach o przestępstwa prze-ciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218–221 oraz w art. 225 § 2 k.k., organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą
wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeŜeli w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.
W myśl art. 49 § 4 k.p.k. w sprawach o przestępstwa, którymi wyrzą dzo-no szkodę w mieniu instytucji, państwowej, samorządowej lub społecznej, jeŜeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji, prawa pokrzywdzonego mo-gą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego dzia-łania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania. Orga-ny te nie są pokrzywdzonymi, niemniej w sytuacji, o której mowa w przepisie,
7
P. H o f m ańs k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2007, s. 305.
8
Postanowienie SN z dnia 17 listopada 2005 r., sygn. II KK 108/05, OSNwSK 2005, nr 1, poz. 2094; W. Z y c h, Wpływ pokrzywdzonego na tok postępowania przygotowawczego w polskim procesie karnym, Kraków 2006, s. 36; T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie postępowanie karne, Warszawa, 2005, s. 274.
9
P. H o f m ańs k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, t. I, 2007, s. 307. 10
mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego. Odmiennie jednak niŜ zakłady ubezpieczeń nie działają w imieniu własnym, ale w interesie pokrzywdzo-nych instytucji: państwowej, samorządowej lub społecznej11.
Osoba fizyczna moŜe być pokrzywdzonym niezaleŜne od tego, czy uzy-skała pełnoletniość i związaną z tym zdolność do czynności procesowych, a w zakresie stosunków cywilnoprawnych pełną zdolność do czynności prawnych. Posiadanie zdolności do czynności procesowych jest natomiast warunkiem osobistego działania w procesie. Zasadą jest, Ŝe pokrzywdzony, będący osobą fizyczną mającą zdolność do czynności prawnych, występuje w procesie karnym samodzielnie. Od zasady tej istnieje wyjątek, unormowa-ny w art. 51 § 2 k.p.k., który wymienia podmioty legitymowane do wykounormowa-ny- wykony-wania uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu, który ze względu na małoletniość lub ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe nie moŜe skutecznie dokonywać czynności procesowych12. Pokrzywdzony do czasu osiągnięcia pełnoletniości nie ma moŜliwości samodzielnego występowania w procesie w zakresie oświadczeń woli, moŜe składać oświadczenia wiedzy. MoŜe występować w procesie karnym jako świadek13.
Zgodnie z art. 51 § 2 k.p.k., do grupy osób mogących wykonywać prawa pokrzywdzonego nie mającego zdolności do czynności procesowych naleŜą: przedstawiciel ustawowy oraz osoba, pod której stałą pieczą pozostaje po-krzywdzony. Za przedstawiciela ustawowego uznaje się osobę, której umo-cowanie do występowania w czyimś imieniu nie wynika z woli reprezento-wanego. Przedstawicielami ustawowymi są: rodzice dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską (art. 98 § 1 k.r.o.), opiekun małoletniego (art. 145 § 1 i art. 155 § 1 k.r.o.) i osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie lub częściowo (art. 175 k.r.o.), kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, jeŜeli został powołany do jej reprezentowania (art. 181 k.r.o.), kurator zastę -pujący przedstawiciela ustawowego w sytuacji, gdy ten ostatni nie moŜe działać (art. 99, art. 147 i art. 157 k.r.o.)14.
Osoba, pod której pieczą pozostaje małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, nie jest traktowana przez prawo cywilne jako usta-wowy przedstawiciel, lecz w procesie karnym z mocy art. 51 § 2 k.p.k. na-bywa uprawnienia procesowe przedstawiciela ustawowego pokrzywdzone-go15. Osoba, pod której pieczą pozostaje małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, niebędąca przedstawicielem ustawowym, to
11 Ibidem, s. 311. 12 Ibidem, s. 306. 13
R. K m i e c i k, E. S k ręt o w i c z, Proces karny – część ogólna, Kraków 2007, s. 191. 14 J. B r a t o s z e w s k i, L. G a r d o c k i, Z. G o s t y
ńs k i, S. M. P r z y j e m s k i, R. A. S t e -f ańs k i, S. Z a b ł o c k i, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, t. II, Warszawa 2003, s. 390.
15
ba, która pieczę taką sprawuje całkowicie i niepodzielnie, a nie periodycznie, w pewnych tylko okresach. Wykonuje ona wszystkie czynności procesowe w zastępstwie pokrzywdzonego, we własnym imieniu, korzystne i nieko-rzystne dla pokrzywdzonego, a ich skutki dotyczą pokrzywdzonego, a nie osoby jej dokonującej, niekiedy wbrew woli pokrzywdzonego16.
Przedstawiciel pokrzywdzonego korzysta ze wszystkich uprawnień pro-cesowych, które przysługiwałyby pokrzywdzonemu, gdyby sam mógł działać
w procesie; tak jak działałby pokrzywdzony17.
W myśl art. 51 § 3 k.p.k., jeŜeli pokrzywdzony jest osobą nieporadną, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa moŜe wy-konywać osoba, pod której pieczą pozostaje. Mając na względzie literalną
wykładnię przepisu art. 51 § 3 k.p.k., który nie dokonuje rozróŜnienia praw pokrzywdzonego na te, które moŜe realizować tylko on sam, i te, które reali-zować moŜe równieŜ jego opiekun, naleŜy uznać, Ŝe opiekun faktyczny
mo-Ŝe realizować wszelkie prawa przyznane pokrzywdzonemu, tak jak wszelkie prawa pokrzywdzonego moŜe realizować jego przedstawiciel ustawowy. Jednak brak ustawowego stwierdzenia, Ŝe opiekun faktyczny działa obok pokrzywdzonego, stwarza brak moŜliwości przyznania jemu takich upraw-nień, jak opiekunowi wskazanemu w art. 51 § 2 k.p.k., który działa w proce-sie zamiast pokrzywdzonego18. Wobec istniejących wątpliwości co do osób uprawnionych do działania na rzecz takiego pokrzywdzonego i zakresu tych uprawnień, wydaje się, Ŝe nieporadność takiego pokrzywdzonego wymaga wzmoŜonej ochrony jego interesów ze strony organów procesowych.
W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mo-gą wykonywać osoby najbliŜsze (art. 52 § 1 k.p.k.). Osobą najbliŜszą jest małŜonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii i stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małŜonek, a takŜe osoba pozostająca we wspólnym poŜyciu (art. 115 § 11 k.k.). Przy-stąpienie do realizacji praw przez którąkolwiek z osób najbliŜszych nie za-myka moŜliwości działania, równieŜ w charakterze stron procesowych innym osobom najbliŜszym, ale moŜe to rzutować na sposób realizacji tych praw19.
W wypadku, gdy osoby (strony) zastępcze nie są znane lub ich nie ma, prawa pokrzywdzonego moŜe wykonywać prokurator, działając z urzędu (art. 52 § 1 k.p.k.). Brzmienie art. 52 § 1 k.p.k. dopuszcza róŜną interpretację
16
W. P o s n o w, Pełnomocnik w procesie karnym, (w:) L. B o g u n i a (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. II, Warszawa 1998, s. 147.
17
Z. G o s t yńs k i, R. A. S t e f ańs k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, t. I, 2003, s. 447.
18 A. S i o s t r z o n e k - B e r g i e l, Niektóre zagadnienia udziału pokrzywdzonego z zaburze-niami psychicznymi w postępowaniu karnym, Pal. 2005, nr 1–2.
19
tego przepisu. Z jednej strony, moŜe to być wykładnia bardzo realna, obej-mująca wszystkie uprawnienia pokrzywdzonemu, jakie by mu przysługiwały w konkretnym postępowaniu przygotowawczym, a następnie sądowym, z drugiej strony zaś – zawęŜająca, ograniczająca wykonywanie tych upraw-nień do podstawowych czynności procesowych, wyłączająca np. wystę po-wanie z oskarŜeniem z oskarŜenia prywatnego i o cofnięcie wniosku o ś ci-ganie sprawcy przestępstwa wnioskowego, występowanie w charakterze oskarŜyciela posiłkowego, które to uprawnienia sąściśle związane nie tylko z osobistymi uprawnieniami pokrzywdzonego, ale takŜe z jego indywidualną
wolą. Jednak w aktualnym stanie prawnym jednoznaczna wykładnia jest moŜliwa tylko wówczas, gdy jako zasadę przyjmuje się wykładnię ję zyko-wą20. W wypadku, gdy jednak organ dysponuje informacjami o osobach naj-bliŜszych dla pokrzywdzonego, powinien pouczyć o przysługujących upraw-nieniach co najmniej jedną z nich (art. 52 § 2 k.p.k.). Zapobiega to sytuacji, w której prokurator wie, kto jest osobą najbliŜszą dla pokrzywdzonego, i z tego powodu nie moŜe podjąć się wykonywania praw pokrzywdzonego, ta zaś osoba nie podejmuje jakichkolwiek kroków z tego powodu, Ŝe nie wie o toczącym się postępowaniu21.
Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51 § 1 k.p.k.).
Pokrzywdzony lub osoby go reprezentujące mogą na podstawie art. 87 § 1 k.p.k. ustanowić pełnomocnika. Nie pozbawia to jednak mocodawcy prawa do osobistego przedsiębrania czynności procesowych i odwoływania czynności pełnomocnika, gdy mocodawca uczestniczy osobiście w rozpra-wie (lub posiedzeniu) obok pełnomocnika22. W postępowaniu jurysdykcyj-nym, jako strona, pełnomocnika moŜe ustanowić: oskarŜyciel posiłkowy, oskarŜyciel prywatny, powód cywilny. W postępowaniu przygotowawczym – pokrzywdzony (art. 299 § 1 k.p.k.). Uprawnienie to przysługuje takŜe tzw. stronom nowym i stronom zastępczym (art. 52, art. 58, art. 61 i art. 63 k.p.k.). NaleŜy pamiętać, Ŝe pełnomocnik występujący w procesie karnym jest najczęściej „pomocnikiem” organu prowadzącego postępowanie przygo-towawcze, a w stadium jurysdykcyjnym przedstawicielem strony czynnej23.
Pełnomocnikiem w procesie karnym moŜe być adwokat lub radca prawny (art. 88 k.p.k.). MoŜe więc być pełnomocnikiem pokrzywdzonego, oskarŜ y-ciela posiłkowego, oskarŜyciela prywatnego, powoda cywilnego, o ile jest to instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna. Ustanowienie pełno-mocnika jest zawsze fakultatywne. Pełnomocnik moŜe być ustanowiony
20 E. S a m b o r s k i, Zarys metodyki pracy prokuratora, Warszawa 2008, s. 149. 21 P. H o f m ańs k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, t. I, 2007, s. 323–324. 22
R. K m i e c i k, E. S k ręt o w i c z, Proces…, 2007, s. 174; W. P o s n o w, Pełnomocnik…, (w:) L. B o g u n i a (red.), Nowa kodyfikacja…, s. 146.
23
przez uprawniony podmiot lub moŜe zostać wyznaczony z urzędu przez pre-zesa sądu (pełnomocnik z urzędu)24.
W postępowaniu przygotowawczym prokurator nie moŜe sprzeciwić się
ustanowieniu pełnomocnika, ale moŜe nie dopuścić ustanowionego pełno-mocnika do udziału w postępowaniu, jeśli uzna, Ŝe nie wymaga tego obrona interesów osoby będącej stroną (art. 87 § 3 k.p.k.). Decyzja o odmowie do-puszczenie pełnomocnika do udziału w postępowaniu następuje w formie za-rządzenia. Zarządzenia prokuratora podlega zaskarŜeniu na podstawie art. 302 § 2 k.p.k. ZaŜalenie rozpoznaje prokurator nadrzędny nad tym, który odmówił dopuszczenia pełnomocnika (art. 465 § 2 k.p.k. w zw. z art. 466 § 1 k.p.k.)25.
3. Podejrzany i jego przedstawiciel procesowy
OskarŜony w procesie karnym zajmuje centralne miejsce jako osoba, przeciwko której wysuwany jest zarzut popełnienia przestępstwa. Jest ź ró-dłem dowodowym, dostarczającym informacji o przestępstwie poprzez skła-danie wyjaśnień i poprzez właściwości swojego organizmu, ustalane w wyni-ku oględzin i badań, będąc jednocześnie stroną procesową, a to w sposób wyraźny wpływa na odgrywanie przez niego pierwszej ze wspomnianych ról procesowych. OskarŜonym w sensie ścisłym jest osoba, przeciwko której wniesiono oskarŜenie do sądu, a takŜe osoba, co do której prokurator złoŜył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania26. Podejrzany pojawia się
w procesie przez przedstawienie zarzutu, z tym, Ŝe określa się wyraźnie, iŜ
chodzi zarówno o wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jak i o przedstawienie zarzutów związku z przesłuchaniem w charakterze podej-rzanego (art. 71 § 1 k.p.k.)27. Z uzyskaniem statusu podejrzanego łączy się
takŜe uzyskanie praw strony28. Zgodnie z art. 42 ust. 2 Konstytucji RP, kaŜ -dy, przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do
24
R. A. S t e f ańs k i, Pełnomocnik w procesie karnym, Prok. i Pr. 2007, nr 2, s. 45– 53. 25
P. H o f m ańs k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, t. I, 2007, s. 478.
26 Ibidem, s. 399–401; J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, t. I, Warszawa 1998, s. 143. Pod-kreśla się, Ŝe ustawowa definicja „oskarŜonego” w ścisłym znaczeniu uległa takŜe – w po-równaniu z art. 61 § 1 in fine d. k.p.k.– znacznej modyfikacji. Poza tym, Ŝe nie mówi się juŜ o wniesieniu aktu oskarŜenia, lecz wniesieniu oskarŜenia do sądu, przepis art. 71 § 2 k.p.k. nadaje status oskarŜonego równieŜ osobie, „co do której prokurator złoŜył wniosek o warun-kowe umorzenie postępowania”.
27
B. T. B i eńk o w s k a, A. C z a p i g o, H. G a j e w s k a - K r a c z k o w s k a, P. K r u s z yńs k i (red.), C. K u l e s z a, T. M a l i n o w s k i, P. M i e r z e j e w s k i, M. R o g a c k a R z e w -n i c k a, E. L. Węd r y c h o w s k i, M. P. Węd r y c h o w s k a, Nowe uregulowania prawne w Kodeksie postępowania karnego z 1997 r., Warszawa 1999, s. 254.
28
obrony we wszystkich stadiach postępowania karnego. MoŜe on wybrać so-bie obrońcę lub na zasadach określonych w kodeksie postępowania karnego korzystać z obrony z urzędu. Prawo do obrony obejmuje trzy aspekty:
− prawo do obrony materialnej, które oznacza, Ŝe postępowanie karne nie moŜe toczyć się przeciwko oskarŜonemu, któremu nie stwarza się moŜ li-wości przedstawienia swoich argumentów i obrony tychŜe. Uprawnienie oskarŜonego do obronienia się samego jest realizowane dzięki moŜ
liwo-ści aktywnego uczestnictwa w postępowaniu,
− prawo do obrony formalnej, czyli korzystania z wybranego przez siebie obrońcy, zaś udział obrońcy oznacza, iŜ obrońca ma być obecny przy oskarŜonym i nie jest wystarczające, Ŝe jest jego przedstawicielem,
− prawo do korzystania z nieodpłatnej pomocy obrońcy, przysługujące wówczas, gdy spełnione są dwa warunki: oskarŜony nie posiada środków na opłacenie obrony oraz udział obrońcy leŜy w interesie wymiaru spra-wiedliwości29.
Obrońcą moŜe być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepi-sów o ustroju adwokatury (art. 82 k.p.k.). Obrońcę ustanawia oskarŜony do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarŜonego pozbawionego wolności, obrońcę moŜe ustanowić inna osoba, o czym niezwłocznie zawiadamia się
oskarŜonego (art. 83 § 1 k.p.k.). UpowaŜnienie do obrony moŜe być udzielo-ne na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne (art. 83 § 2 k.p.k.). Sposób zawiązania stosunku po-między oskarŜonym i adwokatem nie ma wpływu na skuteczność prawną
czynności obrońcy30. Prawny status obrońcy wyznaczony jest zakresem jego uprawnień oraz stosunkiem do stron (podejrzanego, oskarŜonego) i organów procesowych. Obrońca jest przedstawicielem procesowym oskarŜonego. Jako przedstawiciel procesowy oskarŜonego, obrońca, w zasadzie, korzysta z uprawnień, jakimi dysponuje strona, którą reprezentuje31.
Obrońca swoim działaniem nie zastępuje oskarŜonego. JednakŜe jest on uprawniony do podejmowania czynności, do których uprawniony jest
oskar-Ŝony – z wyjątkiem tych, do których z mocy ustawy uprawniony jest sam oskarŜony. Obrońca ma prawo do uczestnictwa w czynnościach proceso-wych, do składania wniosków dowodoproceso-wych, zadawania pytań, otrzymywania – przewidzianych przez prawo wypadkach – orzeczeń, opinii, odpisów i in-nych dokumentów, przeglądania akt, składania środków zaskarŜenia32.
29
C. K u l e s z a, Efektywna obrona w postępowaniu przygotowawczym a favor procuratori, Prok. i Pr. 2007, nr 4, s. 5–6.
30 S. W a l t o
ś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009, s. 199.
31 Z. Św i d a, W. P o s n o w, R. P o n i k o w s k i, Postępowanie karne – część ogólna, Warsza-wa 2008, s. 203.
32
Obrońca jako przedstawiciel oskarŜonego wykonuje swoje zadanie, zacho-wując niezaleŜne, samodzielne stanowisko w przedmiocie ustalania metod i kierunków linii obrony33. Obrońca moŜe przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarŜonego. Udział obrońcy w postępowaniu nie wyłą -cza osobistego działania w nim oskarŜonego (art. 86 § 1 i 2 k.p.k.). NaleŜyte wykonywanie obowiązków obrońcy w stadium postępowania przygoto-wawczego w znacznym stopniu jest uzaleŜnione od obowiązującej organy procesowe zasady bezstronności (obiektywizmu). W myśl art. 4 k.p.k. orga-ny procesowe są zobowiązane badać i uwzględniać okoliczności przema-wiające na korzyść, jak i na niekorzyść oskarŜonego (art. 4 k.p.k.)34. Artykuł 300 k.p.k. nakazuje, aby podejrzany został pouczony przy pierwszym prze-słuchaniu o prawie do korzystania z pomocy obrońcy, a art. 301 k.p.k. obli-guje, aby na Ŝądanie podejrzanego przesłuchać go z udziałem ustanowio-nego obrońcy. Jednak niestawiennictwo obrońcy nie tamuje wykonania tej czynności.
Jednym z przejawów prawa do obrony formalnej jest prawo Ŝądania wy-znaczenia obrońcy z urzędu. Obrona formalna jest dla oskarŜonego upraw-nieniem, dzięki której rozszerza zakres obrony materialnej, włączając w nią
działania swego obrońcy35. Wyznaczenie obrońcy z urzędu moŜe mieć miej-sce w wypadku obrony obowiązkowej (art. 79, art. 80 i art. 517 § 1 k.p.k.). Obrona obowiązkowa ma na celu zabezpieczenie praw oskarŜonych, co do których zachodzi domniemanie, Ŝe sami nie będą umieli naleŜycie się bro-nić36.
Stosownie do treści art. 79 § 1 pkt. 1–3 k.p.k. oskarŜony musi mieć
obrońcę, jeŜeli jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy, a takŜe, gdy za-chodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Chodzi więc na-wet o takie wątpliwości, które mogą skutkować orzeczeniem przez biegłych psychiatrów ograniczeniem poczytalności nawet w stopniu nieznacznym. To rozwiązanie jednoznacznie wskazuje, Ŝe intencją ustawodawcy (art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k.) jest zapewnienie naleŜytej obrony takiemu oskarŜonemu, nie zaś tylko osobie, której zachowanie kwalifikowane jest w zbiegu z art. 31 § 1 lub § 2 k.k.37. W myśl art. 79 § 4 k.p.k., jeŜeli biegli psychiatrzy stwierdzą, Ŝe
33
Z. Św i d a, W. P o s n o w, R. P o n i k o w s k i, Postępowanie…, s. 203.
34 S. S t a c h o w i a k, Udział obrońcy w postępowaniu przygotowawczym w nowym kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1998, nr 10, s. 9.
35
P. W i l ińs k i, Obrona formalna i materialna w procesie karnym, (w:) G. R e j m a n, B. T. B i eńk o w s k a, Z. Jęd r z e j o w s k i, P. M i e r z e j e w s k i, Problemy prawa i procesu kar-nego. Księga poświęcona pamięci profesora Alfreda Kaftala, Warszawa 2008, s. 351. 36 K. O s t r o w s k i, Obrona obowi
ązkowa (niezbędna) w postępowaniu przygotowawczym, Pal. 1981, nr 7–9, s. 27.
37
poczytalność podejrzanego (oskarŜonego) nie budzi wątpliwości w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy.
OskarŜony musi mieć obrońcę równieŜ wtedy, gdy sąd uzna to za nie-zbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę (art. 79 § 3 k.p.k.). Ustawodawca zrealizował postulat doktryny, by istniała moŜliwość wyzna-czenia obrońcy z urzędu, w sytuacji, gdy oskarŜony nie jest w stanie ponieść
kosztów obrony, a jest osobą nieporadnąŜyciowo, albo ze względu na niski stopień rozwoju umysłowego, niebudzący wątpliwości co do jego poczytal-ności, lub z uwagi na zawiłość sprawy nie jest w stanie skutecznie prowadzić
obrony. Stopień skomplikowania sprawy nie moŜe być uznany za okolicz-ność utrudniającą obronę w oderwaniu od konkretnej sytuacji i od okreś lo-nego człowieka, o określonych cechach psychofizycznych, a więc od
oskar-Ŝonego o określonych właściwościach osobistych, które w znaczący sposób utrudniają realizację prawa do obrony materialnej bezpośrednio przez sa-mego oskarŜonego. Konieczność uznania obrony za niezbędną moŜe mieć
miejsce w kaŜdym stadium postępowania, chodzi bowiem o realizację kon-stytucyjnego prawa do obrony38. Sytuacja określona w art. 79 § 2 k.p.k. ma charakter wyjątkowy i naleŜy przyjąć, Ŝe chodzi o znaczący stopień utrud-nienia obrony39.
W myśl art. 80 k.p.k. oskarŜony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem I instancji, jeŜeli zarzucono mu zbrod-nię lub jest pozbawiony wolności. OskarŜony, który nie ma obrońcy z wybo-ru, moŜe Ŝądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeŜeli w sposób na-leŜyty wykaŜe, Ŝe nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny oraz ze względu na niezamoŜ -ność (art. 78 § 1 k.p.k., art. 387 § 1 k.p.k.).
W drugim przypadku decyzja o wyznaczeniu obrońcy naleŜy do swobod-nej oceny organu procesowego i jest podejmowana na Ŝądanie lub wniosek oskarŜonego. Wyznaczenie obrońcy moŜe dotyczyć całego postępowania: przygotowawczego, przed sądem I i II instancji lub określonego stadium po-stępowania drugoinstancyjnego albo określonej czynności, np. sporządzenia i podpisania kasacji. Kodeks postępowania karnego nie określa terminu, w jakim naleŜy złoŜyćŜądanie wyznaczenia obrońcy z urzędu40. Nie określa równieŜ terminu do rozpoznania wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu
38
R. A. S t e f ańs k i, Obrona obowiązkowa ze względu na okoliczności utrudniające obronę, Prok. i Pr. 2006, nr 12, poz. 96–102.
39 S. Z a b ł o c k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, t. I, 2003, s. 552–553.
ze względu na niemoŜność poniesienia kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania. Ustanowienie obrońcy moŜe nastąpić od momentu wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, chyba Ŝe wcześniej oso-bę podejrzaną przesłuchano w charakterze podejrzanego, stawiając jej za-rzut jeszcze przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zaza-rzutów41. Rozstrzygnięcie w tym zakresie powinno nastąpić niezwłocznie w sytuacji potrzeby wykonania czynności niepowtarzalnej i powiadomienia stron i ich przedstawicieli o jej terminie. Jednak, wobec treści art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k., w którym expressis verbis zawęŜa się zakres tej bezwzględnej przyczyny odwoławczej do uchybień zaistniałych w postępowaniu sądowym, niewyzna-czenie obrońcy, pomimo istnienia przesłanek obrony obowiązkowej w po-stępowaniu przygotowawczym, nie stanowi bezwzględnej przyczyny odwo-ławczej, a uchybienie naleŜy rozpatrywać w kategoriach względnej przyczy-ny odwoławczej42.
Kodeks postępowania karnego nie zrezygnował z uŜycia określenia „oso-ba podejrzana” (art. 74 § 3 k.p.k.). Jednak „oso„oso-ba podejrzana”, w stosunku do której nie wydano jeszcze postanowienia o przedstawieniu zarzutów ani nawet nie przesłuchano jej w charakterze podejrzanego, po uprzednim poin-formowaniu o treści zarzutu, wokół której jednak koncentrują się określone działania organów ścigania, nie jest podejrzanym, a więc stroną postę powa-nia przygotowawczego, która korzysta z określonych uprawnień. Oznacza to, Ŝe ustawa wcale nie omija sytuacji faktycznego traktowania określonej osoby jako podejrzanej z pozbawieniem jej jednak praw przysługujących kaŜdemu podejrzanemu w postępowaniu przygotowawczym, a wyjątkowo tylko w ramach pewnych czynności zrównuje pozycję prawną osoby podej-rzanej i podejrzanego (oskarŜonego), np. zrezygnowano z uzyskania zgody osoby podejrzanej na pobranie krwi, włosów i wydzielin organizmu43.
JuŜ więc z chwilą podjęcia określonych czynności, np. zatrzymania, oglę -dzin lub przesłuchania, osoba faktycznie podejrzana o popełnienie przestę p-stwa zyskuje status prawny podejrzanego, uprawniający do korzystania z obrońcy. Obrońca moŜe wówczas podjąć stosowne czynności procesowe
41
R. K m i e c i k, E. S k ręt o w i c z, Proces…, 2009, s. 171. 42
R. A. S t e f ańs k i, Obrona obowiązkowa ze względu na niezamoŜność, Prok. i Pr. 2006, nr 12, s. 107.
43
na jego korzyść, np. złoŜyć stosowne wnioski o uchylenie zatrzymania lub przeprowadzenie określonych dowodów; powinien teŜ być dopuszczony do niepowtarzalnych czynności dowodowych, np. do oględzin miejsca prze-stępstwa44.
Kodeks postępowania karnego przewiduje dodatkowe gwarancje realiza-cji praw oskarŜonego, gdy jest nim nieletni lub ubezwłasnowolniony.
Niedojrzałość psychiczną oskarŜonego nieletniego z racji wieku chronią
normy procesowe, przyznając jemu pomoc w realizowaniu jego uprawnień
i podejmowaniu skutecznej obrony. W myśl art. 79 § 1 pkt 1 k.p.k. musi on posiadać obrońcę z urzędu. Obrońca nieletniego, podejmując czynności procesowe w procesie karnym, nie pozbawia oskarŜonego nieletniego prawa do samodzielnego działania. Podejmowane przez niego czynności proceso-we są skuteczne, czyli moŜe skutecznie składać oświadczenia woli, tak jak oskarŜony, który ukończył lat 17, a więc działać samodzielnie bez Ŝadnych ograniczeń. Nie moŜe jednak sam ustanowić sobie obrońcy, bowiem czyn-ność taka wymaga potwierdzenia przez rodziców lub opiekuna prawnego, gdyŜ jest to czynność cywilnoprawna45.
W przypadku ubezwłasnowolnionego niewątpliwie zachodzą wątpliwości co do jego poczytalności, w rozumieniu art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k., jeŜeli weźmie się pod uwagę przesłanki ubezwłasnowolnienia określone w art. 13 § 1 k.c. Ubezwłasnowolnienie samo w sobie nie oznacza niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego, będącego ubezwłasnowolnionym46. Jednak istnienie ustanowionego dla ubezwłasnowolnionego przedstawiciela ustawowego nie zwalnia z wymagania, by oskarŜony miał obrońcę we wszystkich sprawach, w których jego poczytalność jest wątpliwa47. Organ procesowy zobowiązany jest do ustanowienia obrońcy z urzędu, jeśli oskarŜony nie ma obrońcy z wyboru48.
Artykuł 76 k.p.k. stwierdza, Ŝe przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą pozostaje podejrzany lub oskarŜony nieletni lub ubezwłasno-wolniony, moŜe podejmować na jego korzyść wszelkie czynności proceso-we, a przede wszystkim wnosić środki zaskarŜenia, składać wnioski oraz ustanowić obrońcę. Ustawodawca w przepisie tym uŜył stwierdzenia
44 A. M u r z y n o w s k i, Udział obrońcy w postępowaniu przygotowawczym, Pal. 1987, nr 12, s. 40–41; T. G r z e g o r c z y k, Udział obrońcy w czynnościach dowodowych w postępowaniu przygotowawczym w świetle ustawy, SKKiP 1980, nr 11, s. 221–222.
45
J. G u r g u l, Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 28 sierpnia 2002 r., sygn. II KKN 368/00, Prok. i Pr. 2004, nr 4, s. 116.
46 Wyrok SN z dnia 25 lutego 2009 r., sygn. II KK 316/08, OSNwSK 2009, nr 1, poz. 285. 47 W. D a s z k i e w i c z, Z orzecznictwa Izby Karnej oraz Wojskowej Sądu NajwyŜszego, PiP
1978, nr 12, s. 176. 48
ni”, odróŜniając tym samym pozycję procesową oskarŜonego nieletniego od „małoletniego”, którego uŜył w art. 51 § 2 k.p.k., odnosząc je do art. 10 k.c.
Artykuł 76 k.p.k. odnosi się do ubezwłasnowolnionego całkowicie lub częściowo. Nie jest wymagana stałość pieczy, odmiennie niŜ w przypadku działania przedstawiciela na podstawie art. 51 § 2 k.p.k. Prawa osób wska-zanych w art. 76 k.p.k. nie pozbawiają oskarŜonego moŜliwości samodziel-nego działania, a więc dokonywania czynności procesowych. Podmioty te mają prawo działać obok oskarŜonego nieletniego lub ubezwłasnowolnione-go49. Przedstawiciel ustawowy oskarŜonego nieletniego lub ubezwłasnowol-nionego moŜe działać jedynie na korzyść oskarŜonego. O tym, czy czynność
procesowa podjęta jest na korzyść, będą decydować kryteria obiektywne, nie zaś subiektywne przekonanie przedstawiciela ustawowego, czy teŜ oso-by, pod której pieczą pozostaje oskarŜony. Dlatego teŜ czynność podjęta na niekorzyść powinna być oceniona jako nieskuteczna, tak jakby została pod-jęta przez osobę nieuprawnioną50. Istotnym uprawnieniem podmiotów wy-mienionych w art. 76 k.p.k., jest moŜliwość ustanowienia obrońcy dla
oskar-Ŝonego, który nie moŜe tego uczynić51. Stanowisko opiekuna w procesie karnym naleŜy uznać za zbliŜone do stanowiska obrońcy, bowiem moŜe on samodzielnie i niezaleŜnie wybrać, które czynności procesowe podjąć, a kie-runek tych czynności, sprecyzowany w art. 76 k.p.k., pozostaje zbieŜny z kierunkami czynności obrońcy52.
4. Aktywno
ść
stron procesowych i ich przedstawicieli w
po-st
ę
powaniu przygotowawczym
Zarówno podejrzany, jak i pokrzywdzony oraz ich przedstawiciele, mają
ustawowe moŜliwości aktywnego oddziaływania na przebieg toczącego się
postępowania przygotowawczego. Realnym środkiem takiego oddziaływania jest prawo do inicjatywy dowodowej oraz prawo do udziału w czynnościach
śledztwa lub dochodzenia53. Strony i inne osoby bezpośrednio
49 J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, t. I, 2003, s. 535–536; J. G u r g u l, Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 28 sierpnia 2002 r., sygn. II KKN 368/00, Prok. i Pr. 2004, nr 4, s. 118–119.
50 J. B r a t o s z e w s k i i in., ibidem, s. 537. 51
J. G r a j e w s k i, L. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks…, t. I, 2003, s. 260. 52
P. M a z u r, W. N o w a k, Sytuacja prawna opiekuna oskarŜonego ubezwłasnowolnionego całkowicie w polskim postępowaniu karnym przed sądem pierwszej instancji, RPEiS 2007, nr 1, s. 91–92.
53 J. G r a j e w s k i, Przebieg procesu karnego Warszawa 2007, s. 63; B. T. B i e
wane mogą składać wnioski o dokonanie równieŜ tych czynności (art. 167 k.p.k.), które organ moŜe lub ma obowiązek podejmować z urzędu (art. 9 § 2 k.p.k.)54.
Z tym ogólnym przepisem dotyczącym sposobu przeprowadzania dowo-dów w toku całego procesu koresponduje uregulowanie w art. 315 k.p.k., będące przejawem obowiązywania dyrektyw zasady kontradyktoryjności takŜe w toku śledztwa lub dochodzenia. Ustawa stanowi bowiem, Ŝe podej-rzany i jego obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik mogą składać
wnioski o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (art. 315 § 1 w zw. z art. 325a § 2 k.p.k.)55. Prokurator zobowiązany jest do niezwłocznego roz-poznania wniosku dowodowego stron, ich obrońców i pełnomocników (§ 181 zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. – Regulamin urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury56) i udo-kumentowania tego w aktach sprawy57. Stronie, która złoŜyła określony wniosek dowodowy, oraz jej obrońcy bądź pełnomocnikowi nie moŜna od-mówić w ogóle dopuszczenia w czynności (art. 315 § 2 k.p.k.). Kodeks stwa-rza jedynie moŜliwość niesprowadzenia podejrzanego, jeŜeli spowodowało-by to znaczne trudności58. Nie oznacza to jednak, iŜ w takiej sytuacji nie moŜna dopuścić do udziału obrońcy tego podejrzanego, którego obecność
jest wtedy szczególnie wskazana ze względu na prawidłową realizację pra-wa do obrony. Podejrzany, a w szczególności jego obrońca jako fachowa pomoc, biorąc udział w zawnioskowanych czynnościach, będą mogli bez
Ŝadnych przeszkód kontrolować prawidłowość ich przebiegu59.
Strony i ich przedstawiciele procesowi mogą uczestniczyć w innych czynnościach śledztwa podejmowanych przez organ prowadzący to postę -powanie. Udział ten moŜe nastąpić na Ŝądanie tych podmiotów, z ich inicja-tywy (art. 317 § 1 k.p.k.)60. W myśl art. 317 § 2 k.p.k., w szczególnie uza-sadnionym przypadku prokurator moŜe postanowieniem odmówić dopusz-czenia do udziału w czynności ze względu na waŜny interes śledztwa albo odmówić sprowadzenia oskarŜonego pozbawionego wolności, gdy
54
B. T. B i eńk o w s k a, A. C z a p i g o, H. G a j e w s k a - K r a c z k o w s k a, P. K r u s z yńs k i (red.) i in., Nowe uregulowania…, s. 254; W. G r z e s z c z y k, Kodeks…, 2003, s. 270, zgod-nie z którym, jeŜeli wniosek o dokonanie czynności został uwzględniony, nie moŜna odmó-wićŜądającemu wzięcia w niej udziału. Zasada ta obowiązuje w toku całego śledztwa. 55 J. G r a j e w s k i, Przebieg…, 2007, s. 63; W. Z y c h, Wpływ pokrzywdzonego na tok postę
-powania przygotowawczego w polskim procesie karnym, Kraków 2006, s. 146–147. 56
Dz. U. Nr 46, poz. 296. 57
E. S a m b o r s k i, Zarys…, 2008, s. 156. 58
C. K u l e s z a, Gwarancje praw jednostki, (w:) B. T. B i eńk o w s k a, A. C z a p i g o, H. G a -j e w s k a - K r a c z k o w s k a, P. K r u s z yńs k i (red.) i in., Nowe uregulowania…, s. 254. 59 S. M a c i e j e w s k a, Nowe gwarancje prawa do obrony przyznane podejrzanemu w
kodek-sie postępowania karnego, (w:) L. B o g u n i a (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. V, Wrocław 2000, s. 124.
60
dowałoby to powaŜne trudności. Odmowa dopuszczenia stron do udziału w czynności postępowania przygotowawczego powinna być wyjątkiem rze-czywiście uzasadnionym okolicznościami sprawy61.
Postulaty ułatwienia stronom dostępu do czynności dowodowych zapew-nia kompromisowe rozwiązanie, jakim jest nadanie cech kontradyktoryjności niektórym czynnościom dowodowym w postępowaniu przygotowawczym. Ustawowa regulacja tzw. czynności niepowtarzalnych jest przejawem zasa-dy kontrazasa-dyktoryjności w śledztwie62.
Z art. 316 § 1 k.p.k. wynika, Ŝe pokrzywdzonego i podejrzanego, ich peł-nomocników oraz obrońcę, naleŜy dopuścić do czynności procesowych, któ-rych nie będzie moŜna powtórzyć na rozprawie. Odstąpienie od tej zasady moŜliwe jest jedynie w sytuacji, gdy zrealizowanie tego obowiązku powoduje niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. Jak trafnie wskazuje się, niebezpieczeństwo utraty dowodu lub jego zniekształ-cenia musi być realne, a nie jedynie hipotetyczne, a strona występująca ze stosownym wnioskiem powinna uprawdopodobnić istnienie tego niebezpie-czeństwa63. W takim wypadku organ ten moŜe przeprowadzić czynność mi-mo jej niestawiennictwa. O niedopuszczeniu do udziału w czynnościach nie-powtarzalnych mogą decydować tylko okoliczności natury technicznej, a nie merytoryczne64. Te same względy mogą przemawiać za zaniechaniem sprowadzenia podejrzanego pozbawionego wolności65. Tylko pozornie prze-słanka ta jest toŜsama z przesłanką rezygnacji z dopuszczenia do udziału w czynności osób pozostających na wolności (§ 1 in fine). W rzeczywistości bowiem w przypadku osób pozbawionych wolności próba ich sprowadzenia do określonego miejsca wiąŜe się zazwyczaj z powaŜną zwłoką, stąd teŜ
odmiennie moŜe wypadać ocena ryzyka utraty i zniekształcenia dowodu66. Niesprowadzenie pozbawionego wolności moŜe nastąpić „przede wszyst-kim”, gdy zakład, w którym podejrzany jest osadzony, jest zbyt odległy od miejsca dokonywania czynności lub istnieją przeciwwskazania lekarskie co do konwojowania i transportu podejrzanego, albo zachodzi obawa jego ucieczki67. Niedopuszczenie do czynności niepowtarzalnych osób uprawnio-nych do wzięcia w nich udziału jest wyjątkiem. Z racji tego, wniosek o do-puszczenie do udziału w czynnościach niepowtarzalnych nie jest konieczny, a po stronie organu procesowego istnieje obowiązek zawiadomienia podej-rzanego i jego obrońcy, który wynika z treści ustawy i intencji ustawodawcy.
Uprawnionego do wzięcia udziału w czynności procesowej zawiadamia się
o jej czasie i miejscu, a w wypadkach niecierpiących zwłoki moŜna to uczy-nić w sposób telefoniczny albo za pośrednictwem innego środka łączności (art. 137 k.p.k.). Biorąc pod uwagę rozwój środków technicznych słuŜących do porozumiewania się i swobodę, jaką stwarza treść art. 137 k.p.k., naleŜy zauwaŜyć, Ŝe w praktyce sytuacje, w których organ prowadzący postę powa-nie będzie zwolniony od obowiązku dokonania zawiadomienia o
czynno-ściach niepowtarzalnych, nie powinny być powszechne68.
W przypadku obrony obowiązkowej, gdy obrońca nie został wyznaczony, powstaje problem w zakresie wykonania obowiązku powiadomienia wszyst-kich uprawnionych stron do uczestnictwa w czynności niepowtarzalnej. Ro-dzi się dylemat, czy wykonanie takiej czynności jest w pełni dopuszczalne. Formalistyczne potraktowanie art. 316 § 1 k.p.k. dopuszcza moŜliwość jej dokonania jedynie, gdyby czynność niepowtarzalna miała charakter
czynno-ści niecierpiącej zwłoki, organ procesowy zobowiązany jest przeprowadzić
ją, nie czekając na ustanowienie obrońcy69.
Czynny udział obrońcy w postępowaniu przygotowawczym leŜy więc w interesie nie tylko podejrzanego, ale takŜe i organów prowadzących to po-stępowanie. Chroni przed jednostronną oceną dowodów70, choć taktyka pro-cesowa odgrywa istotną rolę w kontradyktoryjności postępowania karnego, bowiem skuteczność walki procesowej jest funkcją sprawności własnej i nie-sprawności przeciwnika71. Stąd teŜ na aprobatę zasługuje pogląd o formali-stycznym traktowaniu obowiązków wskazanych w art. 316 § 1 k.p.k. Zasada bezstronności wymaga od organów procesowych w pełni obiektywnego sto-sunku do sprawy z wyłączeniem wszelkiej stronniczości i kierunkowego na-stawienia. Rzeczą bezsporną jest, Ŝe obrońca poprzez naleŜyte wykonywa-nie swoich obowiązków przyczyni się w znacznym stopniu do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy72.
68
A. T r z c ińs k a, Inicjatywa dowodowa podejrzanego w trakcie postępowania przygoto-wawczego, (w:) S. S t a c h o w i a k (red.), Współczesny proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi T. Nowakowi, Poznań 2002, s. 261–262; A. T. B o r a t yńs k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W aŜn y, Kodeks…, 2005, s. 572; autorzy ci przytaczają pogląd, zapre-zentowany przez T. G r z e g o r c z y k a i J. T y l m a n a w monografii: Polskie postępowanie karne, Warszawa 1998, s. 634, Ŝe składanie wniosku o dopuszczenie do udziału podczas przeprowadzania tych czynności jest zbędne, gdyŜ dopuszczenie następuje z mocy samego prawa.
69
T. G r z e g o r c z y k, Udział obrońcy w dowodowych czynnościach postępowania przygoto-wawczego w świetle ustawy, SKKiP 1980, nr 11, s. 220.
70 P. K r u s z y
ńs k i, Udział obrońcy w postępowaniu przygotowawczym (de lege ferenda), Pal. 1989, nr 8–10, s. 81.
71
F. P r u s a k, Kontradyktoryjność postępowania przygotowawczego, Pal. 1974, nr 1, s. 21. 72
Przepis ten stanowi nie tylko wyraz zasady kontradyktoryjności, ale i rów-nouprawnienia stron i jednocześnie w określonym stopniu uchyla tajność
czynności, ograniczając tym samym zasadęśledczą73. Inaczej pozbawiałoby się strony procesowe ich praw do wpływania na kształtowanie się tych czyn-ności i przyczynienia się do pełniejszego wyjaśnienia badanych kwestii74.
Uczestnicy postępowania karnego mogą realizować swoje uprawnienia poprzez dokonywanie czynności procesowych. Muszą więc znać swoje obowiązki i uprawnienia, jakie przysługują im w procesie karnym. W myśl art. 16 § 1 k.p.k. organ procesowy jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciąŜących obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach, a brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie moŜe wywoływać ujem-nych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby. Z art. 16 § 2 k.p.k. wynika zaś, Ŝe organ procesowy powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciąŜących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach takŜe w wypadkach, gdy ustawa takiego obowiązku nie stanowi. Nieudzielanie informacji pokrzyw-dzonemu o moŜliwości aktywnego uczestnictwa w postępowaniu przygoto-wawczym lub nieudzielanie oskarŜonemu informacji o jego sytuacji proce-sowej uniemoŜliwia samodzielne występowanie w sprawie i realizację prawa do obrony. Jest więc naruszeniem zasady informowania stron o ich sytuacji procesowej wyraŜonej we wskazanych przepisach kodeksu postępowania karnego, której funkcjonowanie związane jest z dyrektywą lojalności wobec stron i innych uczestników postępowania, a przez to takŜe z prawem do rze-telnego procesu wyraŜoną w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP i art. 6 ust. 1 Euro-pejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności75.
Parties to the proceedings and parties’
repre-sentatives in pre-trial proceedings
Abstract
Authorities responsible for proceedings are addressees of a request to conduct proceedings in a fair manner respecting procedural warranties of parties. An essential value of such request is to ensure that such parties are
73
J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks…, t. II, 2003, s. 388. 74 S. W a l t o
ś, Istota i zakres uprawnień podejrzanego i pokrzywdzonego oraz ich zastępców w niepowtarzalnych czynnościach śledczych i dochodźczych, Pal. 1969, nr 9, s. 14–15; M. C i eśl a k, Polska…, 1971, s. 291.
75
