Pieśń religijna na Śląsku : stan zachowania i funkcje w kulturze

Pieśń religijna na Śląsku

Stan zachowania i funkcje w kulturze

W ydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2004

\ y

Pieśń religijna na Śląsku

Stan zachowania i funkcje w kulturze

PRACE NAUKOWE

UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH

N R 2243

Pieśń religijna

A

na Śląsku

Stan zachowania i funkcje w kulturze

Pod redakcją Kr y s t y n y Tu r e k

przy w spółudziale Bo g u m ił y Mik i

W y d a w n ic tw o U n iw e rs y te tu Ś lą sk ie g o K a to w ic e 20 0 4

Redaktor serii: Publikacje Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie R o b e rt M rózek

Recenzent Jerzy Pośpiech

Spis treści

Wprowadzenie

7

Re m i g i u s z Po ś p i e c h

Pielęgnowanie tradycji pieśni religijnych w diecezji opolskiej

11

An t o n i Re g i n e k

Recepcja twórczości Franciszka Karpińskiego w cieszyńskich drukach religijnych — katolickich i ewangelickich w XIX wieku

3 2

Jó z e f Ch u d a l l a

Repertuar śpiewów wykonywanych podczas górnośląskich pielgrzymek

51

Kr y s t y n a Tu r e k

Pieśń religijna w obrzędach przedpogrzebowych na Śląsku

5 8

Jo l a n t a Sz u l a k o w s k a- Ku l a w ik

Utwory maryjne w twórczości kompozytorów śląskich

7 7

An n a Ko c h a ń s k a

Pieśń religijna w twórczości Józefa Świdra z uwzględnieniem Ewokacji na fortepian i orkiestrą smyczkową

91

Bo g u m i ł a Mik a

Więziotwórczy wymiar pieśni religijnej na Śląsku — od tradycji po współczesność

101

Wo j c ie c h Od o j

Śląskie Te Deum. Przyczynek do dalszych badań i analiz 114

Ma g d a l e n a St a w o w y

Kult Świętego Mikołaja w Pierśćcu i jego wymiar muzyczny

121

Wprowadzenie

P

nej tego regionu. Tem atyka ta bowiem , niezw ykle ważna, gdyż dotycząca pod­

trzym yw ania i rozwoju kultury muzycznej om aw ianego terenu, acz trochę za­

niedbana i pom ijana, dom aga się oglądu z rozm aitych perspektyw naukowych:

m uzykologicznej, analitycznej, folklorystycznej, kulturotw órczej, estetycznej czy socjologicznej.

D okonanie przeglądu zarów no tradycyjnego, ja k i w spółczesnego repertuaru pieśni ludowej m a m iejsce, z czego winniśm y sobie zdawać sprawę, w czasach szczególnych przew artościow ań aksjologicznych i estetycznych. Jakkolw iek bo­

w iem m uzyka i rełigia niem al zawsze były ze sobą zw iązane (pierw sza przecież nierzadko powstawała za sprawą natchnienia, boskiego im pulsu, jak o rezultat religijnego uw znioślenia, nierzadko też towarzyszyła religijnym obrzędom ; dru­

giej często dośw iadczało się pod wpływem „boskich” dzieł w ielkich m istrzów dźw ięku), to obecny ich m ariaż nie jest wolny od wpływów m asowych, od m a­

sowych gustów i preferencji. Słowem: od oddziaływ ań na sztukę społeczeństw a globalnego, m edialnego.

Prezentowany tu zbiór muzycznych silesianów w zbogaci — m am y nadzieję

— w iedzę Czytelników na tem at zakresu religijnego repertuaru obecnego na Śląsku (Górnym , C ieszyńskim i O polskim ) w w iekach m inionych oraz w cza­

sach teraźniejszych, sposobu przenikania religijnych im pulsów i inspiracji na grunt m uzyki artystycznej oraz form, w jakich ona się przejawia, udziału pieśni religijnej w obrzędach ludowych regionu czy w reszcie funkcji integracyjnych, których w zm ocnieniu i utrw aleniu owa pieśń sprzyjała.

Pam iętać chcem y także, iż pieśń religijna to pojęcie szerokie — to zarówno pieśń kościelna, liturgiczna, ja k i pieśń ludowa, obrzędowa. W łaśnie m nogość perspektyw, z jak ich do om aw ianego zagadnienia podchodzą autorzy zebranych

tekstów , stanow i naturalną paralelę do owego bogactw a znaczeń zaw artych w pojęciu „pieśń religijna” .

Tem atyka tom u przedstaw ia się następująco: R em igiusz Pośpiech (Pielągno- wanie tradycji pieśni religijnej w diecezji opolskiej) prezentuje dzieje pieśni ko­

ścielnej na Śląsku (od w ieku XIV do czasów współczesnych) ze szczególnym uw zględnieniem kancjonałów i chorałów organowych. Antoni R eginek (R ecep­

cja tw órczości Franciszka K arpińskiego w cieszyńskich drukach religijnych — katolickich i ew angelickich w X IX w ieku) porusza ważkie zagadnienie recepcji religijnej tw órczości K arpińskiego w m odlitew nikach i kancjonałach cieszyń­

skich X IX w ieku, analizując wszystkie dostępne dziś przekazy źródłow e tej pro­

weniencji. Przeglądu repertuaru obecnego podczas górnośląskich spotkań pątni- czych dokonuje Józef C hudalla (Repertuar śpiew ów w ykonywanych podczas górnośląskich p ielg rzym ek).

K rystyna Turek (Pieśń religijna w obrzędach przedpogrzebow ych na Śląsku) podejm uje zagadnienia obecności religijnej pieśni w obyczajowości rodzinnej i społecznej G órnego Śląska, zw łaszcza w przedpogrzebow ych spotkaniach żałobnych zwanych na om aw ianym terenie „czuw aniam i przy zm arłym ”, prze­

prow adza także analizę i klasyfikację zebranych przez siebie m ateriałów źró­

dłowych.

Tem atyką m aryjną obecną w śląskiej twórczości artystycznej zajm uje się Jo ­ lanta Szulakow ska-K ulaw ik ( Utwory m aryjne w twórczości kom pozytorów śląskich). Przedstaw ia ona kom pozycje pow stałe zarówno do tekstów m aryjnych (tradycyjnych i nietradycyjnych), ja k i utworów instrum entalnych zawierających m uzyczne m otyw y maryjne.

A nna K ochańska (Pieśń religijna w twórczości Józefa Świdra z uw zględnie­

niem „Ew okacji na fo rtep ia n i orkiestrą sm yczkow ą”) przeprow adza analizę tw órczości Józefa Św idra pod kątem obecności w niej elem entu religijnego (w tekstach liturgicznych, nieliturgicznych czy wręcz poetyckich), koncentrując się na Ew okacjach na fortep ia n i orkiestrą smyczkową.

B ogum iła M ika ( Wiąziotwórczy w ym iar pieśni religijnej na Śląsku — od tra­

dycji p o now oczesność) zastanaw ia się, w jak im stopniu i na jakiej płaszczyźnie dokonyw ało się i dokonuje nadal w zm ocnienie funkcji integracyjnej ludności Śląska przez uczestnictw o jej członków we w spólnym śpiewie pieśni religijnej.

Z punktu w idzenia socjologa m uzyki stara się odpow iedzieć na pytanie, czy pieśń religijna pełnić m oże funkcję „atrakcyjnego” czynnika m otyw ującego m ieszkańców Śląska do wspólnych działań, solidarności, naw iązyw ania w za­

jem nych relacji.

A nalizę m uzykologiczną śląskiego Te D eum — hym nu opartego na niem iec­

kiej pieśni pochodzącej z 1668 roku, a do dnia dzisiejszego używ anego na Śląsku (w odróżnieniu od polskiego Te D eum skom ponowanego przez Francisz­

ka W esołow skiego) — przedstaw ia W ojciech Odoj (Śląskie „Te D e u m ”). Tym sam ym daje asum pt do dalszych badań tego zagadnienia. W reszcie M agdalena

Staw ow y (K ult św iętego M ikołaja w Pierśćcu i je g o w ym iar m uzyczny) analizu­

je pieśniow y repertuar zw iązany z kultem św. M ikołaja czczonego w Pierśćcu za spraw ą cudow nej figury obecnej w tym m iejscu od XVII wieku.

Religijność śląska była i jest swoistym fenom enem . Nawet w obecnych cza­

sach zam ętu i aksjologicznego chaosu w ydaje się stwarzać szansę ładu żyjącym tu pokoleniom . Śląska religijność i jej tradycja „społeczno-integracyjnych funk­

cji praktyk religijnych na taką skalę jest nieznana w innych regionach kraju” 1.

Pieśń religijna kultyw ow ana na Śląsku pom aga w zm ocnić owe w ym ienione funkcje. M am y więc nadzieję, że zaproponow ana problem atyka tom u zachęci jeg o Czytelników do dalszej, sam odzielnej ju ż refleksji.

K rystyna Turek Bogum iła M ika

1 W. Ś w i ą t k i e w i c z : Z n a czen ie religijności d la w spółczesnych p rzem ia n sp o łeczn ych na G órnym Śląsku. W : K ultura i religia u p ro g u III tysiąclecia. IX S y m p o zju m N aukow e. Red.

W. Ś w i ą t k i e w i c z , A. P e t h e. K atow ice 2001, s. 68.

Pielęgnowanie tradycji pieśni religijnych w diecezji opolskiej

S

Z dziejów diecezji opolskiej

Istnienie diecezji opolskiej form alnie rozpoczyna się w roku 1972, a jej po­

wstanie zw iązane jest z procesem ostatecznego uregulow ania sytuacji państwo- wo-prawnej i kościelnej na terytorium Ziem Zachodnich i Północnych (tzw. Z ie­

mie O dzyskane)2. Niejako przygotow aniem do diecezjalnej sam odzielności był etap wcześniejszy, od 15 sierpnia 1945 roku, kiedy to decyzją kard. A ugusta

1 Por. R. P o ś p i e c h : M u zy ka ślą ska — m il czy rzeczyw istość? W : Fam ilok. M a te ria ły II S esji Ślą sko zn a w czej P ra co w n ikó w N aukow ych, Stu d en tó w i G ości W ydziału F ilo lo g iczn eg o U ni­

w ersytetu Śląskiego. K atow ice, 15— 16 m a ja 1997. Red. T. G 1 o g o w s k i i in. K atow ice 1998, s. 90— 98.

2 In fo rm acje d o dziejów diecezji opolskiej opracow ano na podstaw ie: J. K o p i e c : D zieje K ościoła k a to lickieg o n a Ś ląsku O polskim . O pole 1991, s. 96— 148; I d e m : N a 3 0 -lec ie d iec ezji opolskiej. „W iadom ości U rzędow e D iecezji O po lsk iej” 2002, nr 57, s. 309— 313.

H londa ustanow iono A dm inistrację A postolską Śląska O polskiego z siedzibą w O polu. Jej pierw szym adm inistratorem został pochodzący z R adlina ks. B o­

lesław K om inek (1903— 1974), późniejszy m etropolita w rocław ski i kardynał.

Od sam ego początku jednym z podstaw ow ych zadań duszpasterskich była inte­

gracja ludności autochtonicznej z napływ ow ą, a więc — patrząc szerzej — tak­

że integracja różnych kultur i tradycji, w tym rów nież m uzycznych, w zakresie których pieśń religijna odgryw ała w tedy decydującą rolę.

W trudnych czasach ingerencji państw a w sprawy Kościoła, w latach 1951— 1956, rządy kościelne w Opolu sprawował — na prawach w ikariusza generalnego prym asa Polski Stefana W yszyńskiego — ks. Em il Kobierzycki (1892— 1963). Po październikowej odw ilży w 1956 roku do O pola przybył bp Franciszek Jop (1897— 1976), dotychczasow y biskup pom ocniczy w S ando­

m ierzu. N ależy dodać, iż został on mianowany biskupem opolskim ju ż w 1951 roku, lecz w ładze państwowe nie godziły się na jeg o przyjazd do Opola. Stoli­

ca A postolska 25 m aja 1967 roku po raz pierw szy oficjalnie m ianow ała adm i­

nistratorów apostolskich „ad nutum S. S edis” (w tym rów nież bpa Jopa), je d ­ nakże dopiero po podpisaniu traktatu polsko-niem ieckiego 7 grudnia 1970 roku zaistniały odpow iednie warunki do definityw nego, zgodnego z prawem państw ow ym i kościelnym , uregulow ania skomplikowanej i tym czasowej, od strony kościelno-praw nej, sytuacji. Nastąpiło to na m ocy bulli Episcoporum Poloniae coetus, którą podpisał 28 czerw ca 1972 roku papież Paweł VI. U sta­

now iona w tedy diecezja opolska została w łączona do m etropolii wrocławskiej, co było naturalnym w ynikiem wielowiekowej przynależności tych terenów, jak i całego Śląska, do wspólnej organizacji kościelnej ze stolicą biskupią we W rocław iu3.

B iskup Franciszek Jop, pierw szy ordynariusz opolski, kontynuował integra­

cyjną działalność duszpasterską rozpoczętą przez ks. B. Kom inka. W świetle naszych rozw ażań na szczególną uwagę zasługuje jeg o troska o liturgię, a więc rów nież o sprawowaną w jej ram ach m uzykę4. Należy podkreślić, iż bp F. Jop, jak o przew odniczący Komisji Liturgicznej przy Episkopacie Polski, należał do najbardziej zasłużonych realizatorów odnowy liturgii po Soborze Watykańskim II, w którego pracach zresztą osobiście uczestniczył (jako członek komisji litur­

gicznej). To w łaśnie za jeg o czasów powołana została w diecezji opolskiej Ko­

m isja L iturgiczna z Podkom isją ds. M uzyki Kościelnej oraz powstało Studium O rganistow skie (1974).

D ziałalność integracyjna oraz pielęgnow anie bogactw a tradycji Kościoła na Śląsku, tradycji rozum ianej bardzo szeroko, w pełnym , integralnym wręcz w y­

m iarze, to podstawowe, najbardziej istotne cechy duszpasterskiej wizji abpa

3 Por. np. W. U r b a n : Z a rys d ziejów d iecezji w rocław skiej. W rocław 1962.

4 Szerzej na ten tem at zob. w: H .J. S o b e c z k o : W trosce o litu rg iczn e dziedzictw o. Ż ycie i d zia ła ln o ść d u szp a stersko -litu rg iczn a bisku p a F ranciszka Jo p a (1897— 1976). O pole 1986.

A lfonsa N ossola (ur. 1932), drugiego ordynariusza diecezji opolskiej. N a szcze­

gólne w yróżnienie zasługują jeg o cenne inicjatyw y w zakresie kultury i nauki.

Istotny je st rów nież konkretny w kład bpa N ossola w rozwój pieśni kościelnej.

To z jeg o polecenia ukończono przeredagow ane, uw zględniające posoborow ą odnow ę liturgiczną, w ydanie diecezjalnego m odlitew nika D roga do nieba (1978), opublikow ane zostały cztery tom y Chorału opolskiego (1985— 1993), a także opracow ano całkow icie now ą — w układzie i treści — D rogą do nieba w wersji niem iecko-polskiej (1997) i polskiej (2001). N ależy podkreślić, iż w obydw u w ersjach zam ieszczono nie tylko, ja k dotychczas, teksty pieśni, ale też ich m elodie w form ie zapisu nutowego.

D la pełności obrazu należy nadto dodać, iż w roku 1992, w w yniku reorga­

nizacji K ościoła w Polsce, której dokonał papież Jan Paweł II, ze znacznej czę­

ści terytorium diecezji opolskiej oraz kilku dekanatów diecezji katowickiej w y­

odrębniona została nowa diecezja gliw icka. Te trzy diecezje tw orzą m etropolię górnośląską ze stolicą arcybiskupią w Katow icach. Trzeba tu jed n ak podkreślić, iż diecezje opolska i gliw icka zachowały specyficzną, ścisłą łączność na róż­

nych poziom ach pracy duszpasterskiej. W odniesieniu do interesującej nas szczególnie kultury muzycznej w yraża się ona m iędzy innym i przez w spólną Kom isję ds. Liturgii, D uszpasterstw a Liturgicznego i M uzyki Kościelnej oraz przyjęcie jako obow iązującego m odlitew nika i śpiew nika Droga do nieba.

Z dziejów pieśni kościelnej na Śląsku

Religijna kultura m uzyczna Śląska m a długą i chlubną tradycję sięgającą czasów średniow iecza5. Od X VI stulecia istotny elem ent jej rozwoju stanowi pieśń kościelna, która dzięki swojej w ielojęzyczności, a ściślej m ów iąc trójję- zyczności (tw orzona była do tekstów polskich, niem ieckich i czesko-m oraw - skich), tradycję tę znacznie ubogacała. Sytuacja ta stanow iła zresztą bezpośred­

nie odzw ierciedlenie w ielojęzycznego duszpasterstw a, tak charakterystycznego dla diecezji wrocławskiej. D owodem tego są choćby w ielojęzyczne (łaciń- sko-polsko-niem ieckie bądź też łacińsko-czesko-niem ieckie) w ydania ksiąg li­

5 Por. F. F e 1 d m a n n: M u sik u n d M u sik p fle g e im m itte la lterlich en S ch lesien . B reslau 1938; A. S c h m i t z, F. F e 1 d m a n n: M u sik im m ittela lterlich en S ch lesien . In: G eschichte Schlesiens. Bd. 1 : Von d e r U rzeit b is zum J a h re 1526. H rsg. L. P e t r y u . a . S ig m arin g en 1988, s. 464— 479; K. M u s i o 1: R o zw ó j ślą skiej m u zyki a rtystycznej. O d śred n io w iecza d o k la s y c y ­ zm u. W: Tradycje ślą sk iej k u ltu ry m uzycznej. J. E lsn er a p o lsk a kultura m u zyczn a X IX w ieku.

Red. K. M u s i o ł. K atow ice— G rodków 1977, s. 5— 16; W. W ę g r z y n - K l i s o w s k a : M u ­ zyka w d a w n ym W rocław iu. W rocław i in. 1987, s. 15— 48.

turgicznych, szczególnie tzw. L ibri ordinarii (agendy, rytuały itp.)6, katechi­

zm ów , a także — co dla nas najistotniejsze — m odlitew ników i śpiew ników 7.

Pieśń kościelna na Śląsku do końca XVIII wieku

Rozwój pieśni kościelnej od początku w iązał się ściśle z życiem liturgicz­

nym. Stopniow e przenikanie śpiewów w językach narodowych do liturgii przy­

czyniło się z jednej strony do ożyw ienia śpiewu ludowego w kościołach, z d ru­

giej zaś — do w zm ożenia wydań pieśni religijnych8. Pierw sze zapisy pieśni religijnych spotykam y ju ż w średniow iecznych rękopisach liturgicznych9. Dla naszych rozw ażań szczególnie istotne są rękopisy śląskie, zaw ierające najstarsze na tym terenie przekłady śpiewów łacińskich na języ k po lsk i10:

— X V -w ieczne Serm ones tam de dom inicis quam de sanctis z przekładem m a­

ryjnej antyfony Salve R eg in a 11 ;

— Cursus de Beata Virgine M aria z tłum aczeniem sekwencji do D ucha Św ię­

tego Veni Sancte Spiritu su .

D la pełności obrazu należy dodać, iż z tego sam ego, a nawet z w cześniej­

szego nieco okresu (koniec X IV w.), pochodzą rów nież śląskie zapisy religij­

nych pieśni niem ieckojęzycznych13. W kontekście tradycji górnośląskich warto w spom nieć franciszkańskiego m nicha M ikołaja z Koźla (ur. ok. 1390), który

6 Szerzej na ten tem at zob. w: J. K o b i e n i a: M uttersp ra ch lich e E lem ente im Rituale.

E ine S tu d ie zu den B re sla u er D iözesa n ritu a lien von 1319 bis 1931. O pole 2002.

7 Por. T. O c h o t: M o d litew n iki g ó rn o ślą skie do 1914 r. „R oczniki T eologiczno-H istoryczne Ś ląska O p o lsk ieg o ” 1986, s. 357— 408; A. G 1 a e s e r: W słu żb ie człow iekow i. T eologiczno-pa- storalny w y m ia r m o d litew n ika „D roga do n ie b a " . O pole 1994, s. 259— 282; P. T a r l i n s k i : D a s m eh rsp ra ch ig e K irch en lied in O berschlesien zu B eginn d es 20. J a h rh u n d erts. „K irch en m u si­

k alisch es J a h rb u ch ” 2000, Nr. 84, s. 117— 128.

8 Por. np. W. U r b a n: R ola ko ścieln ych śp iew n ikó w i m o d litew n ikó w w zachow aniu p o l ­ skieg o ję z y k a na Śląsku. „N asza P rzeszło ść” 1958, n r 8, s. 231— 241.

9 Por. H. F e i c h t: P olska p ieśń średniow ieczna. W : „M usica M edii A evi” . T. 2. K raków 1968, s. 52— 70; M . K o r o l k o : Wstąp. W : Ś re dniow ieczna p ie ś ń religijna po lska . O prać.

M. K o r o l k o . W roclaw i in. 1980, s. III— XV.

10 W. U r b a n : R ola ko ścielnych śpiew ników ..., s. 234— 235. Por. także: I d e m : N iezn a n e p o lsk ie teksty religijne z bib lio teki św. Ja ku b a w N ysie (z X V I w.). „R uch Biblijny i L itu rg iczn y ” 1956, n r 1— 3, s. 106— 124; J. W o r o n e ż a k: Teksty p o lsk ie w rękopisie n r 43 B iblioteki K a ­ p itu ln e j we W rocław iu z p o ło w y X V w ieku. W roclaw 1956.

11 P o ch o d zący z kolegiaty św. K rzyża w O polu rękopiśm ienny zb ió r kazań przechow yw any je s t w B ib lio tece K apitulnej w e W rocław iu (sygn. 43).

12 R ęk o p iśm ien n y zapis oficju m ku czci N ajśw iętszej Panny M aryi, należący pierw otnie do ko legiaty św. Ja k u b a w N ysie, rów nież przechow yw any je s t we w rocław skiej B ibliotece K a p itu l­

nej (sygn. 79).

13 R. W a 1 1 e r: D a s sch lesisch e k a th o lisch e K irch en lied in d e r Z e it d e r G egenreform ation.

„O b ersch lesisch es Jah rb u c h ” 1995, B d. 11, s. 35; I d e m : K irchenlied, kath. In: S c h lesisch es M u siklexiko n . H rsg. L. H o f f m a n n - E r b r e c h t . A ugsburg 2001, s. 825.

w swoim notatniku, pisanym w latach 1417— 1421, zanotował m iędzy innym i tzw. C redo-lied Wir glauben in eynen Got.

N iem ieckojęzyczne były rów nież pierw sze drukowane na Śląsku zbiory p ie­

śni religijnych. Z perspektyw y tem atyki niniejszego artykułu na uw agę zasługu­

je fakt, że do najw cześniejszych należy śpiew nik opublikowany w 1625 roku w Nysie: C atholische K irchengesänge und geistliche Lieder, który zaw iera 131 tekstów i 88 m elodii zapisanych w notacji m enzuralnej14. Z wydań wrocław skich trudno pom inąć zbiór autorstw a Johannesa S chefflera (1624— 1677), znanego bardziej pod pseudonim em A ngelus Silesius: H eilige Seelen-L ust oder G eistli­

che H irten-L ieder der in ihren Jesum verliebten Psyche (Breslau 1657), zaw ie­

rający 155 pieśni (w ydanie drugie z roku 1668 zam ieszcza ju ż 205 pieśni), które śpiewane były zarów no w śląskich kościołach katolickich, ja k i ew angelickich15, a kilka z nich pozostało w repertuarze do dnia dzisiejszego16. Dodajmy, że m e­

lodie do pieśni A ngelusa Silesiusa, które zapisane są w form ie tzw. generałbasu (basso continuo), skom ponował m uzyk ówczesnej kapeli biskupa w rocław skiego Georg Joseph (być może, iż niektóre wspólnie z autorem tekstów )17.

Z publikacji X V III-w iecznych warto w ym ienić opracowany w środow isku wrocławskich jezuitów C ancyonal p ieśn i nabożnych, według obrządów Kościoła Św iętego K atolickiego na uroczystości całego roku z przydom kiem wielu no ­ wych sporządzony y wydany, opublikowany w 1733 roku (kolejne w ydanie uka­

zało się w roku 1769), który nie wyszedł jednakże poza krąg tam tejszego kole­

g iu m 18. O w iele w iększą popularnością cieszył się przygotowany przez ks.

Ignatza Franza (1719— 1790) A llgem eines und vollständiges C atholisches G e­

sangbuch (B reslau 1778), zaw ierający 368 tekstów pieśni religijnych19. Do śpiew nika tego praw ie rów nolegle opracow ano tow arzyszenia organowe, które jeszcze w tym sam ym roku w ydano jako Choralbuch zum allgem einen und vollständigen C atholischen Gesangbuche, so von H errn P. Ignatz Franz [...] he­

rausgegeben worden 1778. Breslau und Hirschberg, bey Johann Friedrich Korn dem Aelteren [...]20. Zam ieszczone w tym zbiorze akom paniam enty do poszcze-

14 R. W a l t e r : D as sch lesisch e k a th o lisch e K irchenlied..., s. 37 i 41-— 44.

15 Por. ib id em , s. 38 i 4 5 — 46; A. B ü c h n e r : D a s K irch en lied in Sch lesien u n d d e r O b er­

lausitz. D ü sse ld o rf 1971, s. 155— 164.

16 N p. pieśń Ich w ill d ich lieben, m eine Stärke do dziś śpiew ana je s t w ko ścio łach d iecezji opolskiej po d czas m szy i n abożeństw spraw ow anych w jęz y k u n iem ieckim .

17 Por. A. B u c h n e r : D a s K irch en lied in S ch lesien ..., s. 163— 164; K. F i s c h e r: A n g e ­ lus Silesius: „ H eilige S e e len -L u st". D ie Stellung d e r G esangsw eisen im g en era lb a ssb eg le iteten K irchengesang d es 17. J a h rh u n d erts. „K irch e n m u sik alisch e s Jah rb u ch ” 2000, Nr. 84, s. 6 9 — 100.

18 W. U r b a n : R ola ko ścieln ych śpiew ników ..., s. 236.

19 B ib lio tek a K ap itu ln a we W rocław iu, sygn. X X X V III 27 O. Szerzej na tem a t teg o śp iew n i­

ka zob. w: H. L o o s: E in G esa n g b u ch d e r A u fklä ru n g von Ignatz F ranz in B reslau. In: A u f­

k lä ru n g in Sch lesien im euro p ä isch en Spannungsfeld. T raditionen-D iskurse-W irkungen. H rsg.

W. K u n i c k i. W roclaw 1996, s. 177— 195.

20 B ib lio tek a K ap itu ln a we W rocław iu, sygn. X X X V III 24 Q u. Por. ibidem , s. 182— 183.

gólnych pieśni (w sum ie 79 m elodii) zapisane zostały, podobnie ja k we w spo­

m nianym ju ż śpiew niku A ngelusa Silesiusa, w typowej dla okresu w czesnego baroku form ie basu cyfrow anego. Poniew aż jedn ak w X VIII wieku, szczególnie od drugiej połow y tego stulecia, um iejętności organistów w realizacji tego ro­

dzaju zapisu były coraz m niejsze, zaczęto opracow yw ać tow arzyszenia organo­

w e do pieśni w — zakorzenionej w tradycji ew angelickiej — postaci czte­

rogłosow ej. N ajw cześniejszym tego przykładem jest — pow stały rów nież jako tow arzyszenie do w spom nianego ju ż śpiew nika I. Franza — zbiór cenionego pow szechnie pedagoga i organisty kościoła farnego w K łodzku Johanna Franza Otto (1732— 1805): N eues vollständiges Choralbuch zu dem allgem einen und vollständigen katholischen G esangbuche des pl. tit. H ochw ürdigen H errn A lu m ­ natsrectors F ranz von Franz Otto, d. Z. O rganisten bey der Pfarrkirche der Königl. Preußischen Festung und Stadt Glatz. Breslau 178421.

XIX-wieczne kancjonały i chorały organowe

A pogeum ruchu w ydaw niczego w zakresie śląskich śpiewników (zarówno w postaci samych tekstów, jak i w form ie m uzycznej, jed no - bądź w ielogłoso­

wej) zaobserw ow ać m ożem y w XIX stuleciu. O pracow yw ali je najczęściej dusz­

pasterze na użytek swoich parafian, w zw iązku z czym w ydaw ano je w różnych

— zależnie od potrzeb — językach: niem ieckim , polskim i czeskim (m oraw­

skim ). Tylko w latach 1840— 1914 pozycji takich ukazało się ponad 300!22 P ierw sze X IX -w ieczne zbiory katolickich pieśni religijnych, publikowane w sercu diecezji — we W rocławiu, przeznaczone były głów nie do użytku szkol­

nego. N ależy tu w ym ienić w ydrukow ane w 1804 roku przez wrocławskiego or­

ganistę katedralnego Josepha G ottw alda (1754— 1833) M elodien zum Gebrauch fü r die lernende Jugend oraz w ydane w roku 1820 dzieło katedralnego kapel­

m istrza i pedagoga gim nazjum katolickiego B ernharda H ahna (1780— 1852) G esänge zum G ebrauch beim sonn- und wochentäglichen Gottesdienst a u f k a ­ tholischen G ym nasien23.

21 B ib lio tek a K ap itu ln a we W rocław iu, sygn. X X X V III 24 Qu. Por. T. H a m a c h e r : D a s K irch en lied d e r R o m a n tik. In: G eschichte d e r ka th o lisch en K irchenm usik. H rsg. K.G. F e i l e ­ r e r . B d. 2: Vom Tridentinum bis z u r G egenw art. K assel i in. 1976, s. 266; R. W a l t e r : J o ­ ha n n F ranz O tto (1732— 1805). E in K om p o n ist d e r G rafschaft G latz. „M usik des O stens” 1992, Nr. 12, s. 261— 262; H. L o o s : Ein G esangbuch..., s. 183— 186.

22 Z czeg o 21 w O polu (13 polskich, 7 niem ieck ich i 1 niem iecko-polski), 62 na G ó rz e św.

Anny, 27 w B ytom iu, 9 w O leśn ie oraz po 6 w G łogów ku i R aciborzu, by poprzestać ty lk o na m iejsco w o ściach z terenu dzisiejszej d iecezji opolskiej (rów nie ak tyw ne w tym w zględzie B ytom i G liw ice n a le żą od 1992 r. do d iecezji gliw ickiej). L iczby poszczególnych w ydań podano na p o d ­ staw ie: T. O c h o t : M o d litew n iki g ó rn o ślą skie..., s. 383— 408.

23 Por. R. W a l t e r : K irchenlied..., s. 826.

Główny nurt rozwoju tradycji wydaw niczych w zakresie pieśni kościelnych

„przeniósł się” natom iast w tym okresie do innej części diecezji wrocławskiej — na G órny Śląsk (początkowo do Opola). N adal wydawano tu m odlitew niki oraz śpiewniki polsko- i niem ieckojęzyczne, co stanowiło niew ątpliw ie kontynuację dawnych tradycji, jednakże z biegiem czasu w ydaw nictw a polskojęzyczne stały się na tym terenie dom inujące24. Jednym z pierw szych przykładów m uzycznych publikacji dwujęzycznych jest wydany w 1827 roku w Opolu (w w ydaw nictw ie I.F.W. W eilshausera) C hristkatholisches Gebet- und G esangbuch, od trzeciego w ydania (1833) ukazujący się w wersji dwujęzycznej: niem iecko-polskiej (cz. 2.

nosiła nazw ę K siążka m odlitew na i K ancyonał)25, w ielokrotnie wznawiany (w 1864 ukazała się dziesiąta edycja), co dobitnie świadczy o jeg o popularności.

Dodajmy, iż polska w ersja została opublikow ana ju ż trzy lata wcześniej jak o od­

dzielna pozycja (O pole 18 3 0)26. O recepcji om aw ianego kancjonału świadczy ponadto fakt, że praw ie rów nocześnie ukazał się on w form ie śpiewników z tek­

stami oraz w postaci tzw. chorałów organowych. I tak do wersji niem ieckoję­

zycznej ju ż w roku 1828 m elodie w układzie 4-głosow ym opracow ał organista opolskiego kościoła farnego pw. św. K rzyża Carl Julius A dolph H offm ann (1801— 1843), najpraw dopodobniej jed en ze współtwórców kancjonału27, znany głów nie jako autor pierw szego leksykonu muzyków śląskich (D ie Tonkünstler Schlesien. B reslau 1830). Z biór ten, zaw ierający 171 m elodii (w tym niektóre sam ego H offm anna), ukazał się w latach 1828— 1829 pod tytułem : M elodien zu den im C hristkatholischen Gebet- und G esangbuche Oppeln 1827 [...] enthalte­

nen G esängen gesam m elt und herausgegeben von C.J. H offm ann C hor-D irektor an d er katholische Pfarrkirche zu O ppeln2*. Z kolei do wersji polskojęzycznej

24 N a tem at rozw oju tradycji polsk ich pieśni kościelnych na G órnym Ś ląsku, o b o k cy to w a­

nych arty k u łó w T. O chot i W. U rbana, zob. także: J. K u d e r a: Polska p ie ś ń n a b o żn a n a G ó r­

nym Śląsku. B ytom 1911; W. O g r o d ź i ń s k i : D zieje p iśm ien n ictw a śląskiego. K atow ice 1965; O. S ł o m c z y ń s k a : K siążka p o lsk a w O polu 1800— 1890. O pole 1978; E a d e m:

Z b a dań n a d p ieś n ią religijną w kancjo n a ła ch śląskich. „S tudia Ś ląsk ie” 1988, n r 46, s. 15— 36;

L. S o s n o w s k i : P ieśn i religijne w ka to lickich śp iew n ika ch ślą skich z I p o ło w y X IX w ieku.

P raca m agisterska. B ib lio tek a K U L. L u blin 1980, m aszynopis; A. W i ę c l e w s k a - B a c h : D as p o ln is ch e k a th o lisch e K irch en lied in ob ersch lesisch en G esa n g b ü ch ern von 1823 b is 1922.

S inzig 1999.

25 T. O c h o t: M o d lite w n ik i g ó rn o ślą skie ..., s. 385; A. W i ę c l e w s k a - B a c h : D a s p o l­

nische..., 4 6 — 47.

26 K siążka m o d lite w n a i K a n cyo n a ł d la p o sp o lite g o ludu k a to lick ieg o na p o trze b ę p o d c za s nab o żeń stw w kościele, w d o m ie i p rz y p o g rzeb a ch . O pole 1830.

27 W arto tu zauw ażyć, iż k an cjo n ał ten oddaje w tym kontekście w zorow ą w sp ó łp racę d u sz ­ p asterza — był nim opolski p ro b o sz cz A nastazy S edlag (1787— 1850) — z m u zy k iem k o ściel­

nym , k tóra była k o n tynuow ana w późniejszych zb io rach (np. ks. B. B o g ed ein — J. N achbar, ks.

A. Skow ronek — K. H oppe, a w czasach pow ojennych ks. R. R ak — R. D w ornik).

28 Z ob. R. P o ś p i e c h: C arl Ju liu s A d o lp h H o ffm a n n (1801— 1843) — za p o m n ia n a p o sta ć opo lskieg o życia m u zyczn e g o . W : A d p le n a m unitatem . K sięg a p a m ią tko w a d ed yko w a n a k siędzu arcyb isku p o w i A lfo n so w i N o ssolow i. R ed. P. J a s k ó ł a, R. P o r a d a. O pole 2002, s. 4 2 3 — 424.

akom paniam enty organow e do 101. pieśni opracow ał w 1830 roku bliżej nie­

znany m uzyk G.E. R onge29, w zbiorze zatytułow anym M elodye do K siążki mo- dlitew ney i K ancyonału dla pospolitego ludu katolickiego na potrzebą p odczas nabożeństw w kościele, w dom ie i p rzy pogrzebach w Opolu 1830 w ydanego za D ozw oleniem Z w ierzchności ułożone przez G.E. Ronge, Prześw. K rólew skiey R egencyi Sekretarza. W Opolu u A loysa H ruzika30.

D zieło Rongego stanowi jeden z pierw szych w ogóle chorałów organowych powstałych do polskiej pieśni kościelnej31. Z edycji śląskich wcześniejszy był w praw dzie zbiorek J. F. Kotzolta, opublikowany w 1823 roku w oficynie G. M anjacka w Prószkowie koło O pola32, m a on jednakże o w iele skrom niejsze rozm iary (zaw iera zaledw ie 39 pieśni), natom iast zam ieszczone w nim akom ­ paniam enty utrzym ane są ponadto w dość wyraźnej jeszcze fakturze fortepiano­

wej33.

W pierw szej połow ie XIX wieku ukazał się jeszcze jeden śląski zbiór towa­

rzyszeń organowych do polskich pieśni kościelnych: Śpiew nik Powszedni z do- w odzącem i składami, czyli M elodie i C ancyonał zaw ierający w sobie Pieśni na potrzebą podczas nabożeństw w kościele dla pospolitego ludu katolickiego ułożony przez E.F.W. M uthwilla. W Głogówku 1847. N akładem H enryka H andla34.

Na uw agę zasługuje fakt, iż pierw sze polskojęzyczne chorały organowe opracow yw ali i wydawali w dużej części m uzycy pochodzenia niem ieckiego.

R óżne były przyczyny takiego stanu rzeczy. Najczęściej, ja k się wydaje, w yni­

kał po prostu z konkretnego zapotrzebow ania na określony repertuar, który przydatny był zarówno organistom niem iecko-, ja k i polskojęzycznym 35. M usi­

my tu pam iętać, iż oficjalnym językiem liturgii była w tym okresie powszechnie łacina, charakterystyczna zaś dla tych terenów „w ielojęzyczność” dotyczyła

29 N a podstaw ie k arty tytułow ej w iadom o je d y n ie , że był sek retarzem „Prześw . K rólew skiey R eg en cy i” .

30 Jedyny znany eg zem p larz zachow ał się w M uzeum Ś ląskim w O polu (b. sygn).

31 Por. K. M r o w i e ć : P olska p ie ś ń ko ścielna w opracow aniu ko m p o zyto ró w X IX w ieku.

L u blin 1964, s. 62— 63.

32 M elo d ye do P ieśn i zn a yd u ią cy ch sią w K sią żce m o d litew n ey dla ludu p o sp o liteg o ułożone p rz ez J. K otzolta a dru k o w a n e p rzez G. M a n ja cka w P ru sko w ie 1823. Jedyny kom pletny e g ze m ­ p larz zachow ał się w W ojew ódzkiej B ibliotece P ublicznej w O polu (sygn. 9771 Ś.).

33 Por. R. M r o w i e ć : Polska p ie ś ń kościelna..., s. 5 9 — 60.

34 S zczegółow e o m ów ienie zaw artości poszczególnych chorałów zob. w: J. C h u d a 11 a:

W artości h isto ryczn e i liturgiczne chorałów organow ych w ydaw anych w ją zy ku p o lsk im na G ó r­

nym Ś lą sku w X IX i p o c zą tka c h X X w ieku. W : K szta łcen ie m u zykó w ko ścielnych na Śląsku. Red.

R. P o ś p i e c h , P. T a r l i n s k i . O pole 1997, s. 181— 182; A. W i ę c l e w s k a - B a c h : D as p o ln isch e ..., s. 6 0 — 65.

35 C h arak tery sty czn e, że spośród autorów w ym ienionych w yżej zbiorów polskojęzycznych j e ­ d ynie E m an u el F.W. M uthw ill notow any je s t ja k o org an ista (n ajp ierw w Strzelcach O polskich, później w G liw icach . Por. J. K u d e r a: Polska p ie ś ń n a bożna..., s. 8.

głów nie kazania i w łaśnie śpiew ów . Specyfikę tę, a zarazem w skazaną tu róż­

norodność odzw ierciedlają rów nież w cześniejsze, jeszcze rękopiśm ienne zbiory tow arzyszeń organow ych do polskiej pieśni kościelnej, w których znajdujem y w iele w skazów ek i słów czeskich, niem ieckich, ja k i w dialekcie śląskim 36.

G órnośląską tradycję opracow yw ania towarzyszeń organowych do pieśni kościelnych kontynuow ano rów nież w drugiej połow ie XIX stulecia. Z wydań polskojęzycznych należy w ym ienić przede wszystkim najbogatsze, ja k dotąd, dzieło urodzonego w B onicach na Dolnym Śląsku Józefa N achbara (1819— 1893)37: Chorał, czyli dostateczny zbiór m elodyj do przeszło 700 pieśni kościelnych w języku polskim . Ułożony na cztery głosy do grania na organach i śpiew ania przez Józefa Nachbar, N auczyciela p rzy Król. katol. Sem inaryum naucz, w Paradyżu, a wydany przez Ks. Bernarda Bogedain, R adzcę [sic!] re- jencyjnego, duchow nego i szkolnego w Opolu. D rukiem W. M oser w Berlinie 1856. D o nabycia w Opolu u księgarza A lberta MoeserJ8. C horał ten, wydany wpraw dzie za granicą, przeznaczony jednakże dla kościołów na Śląsku, prze­

w yższa w ym ienione poprzednio zbiory nie tylko zaw artością (tam te zawierały około 100 pieśni, tu zaś mamy 265 m elodii do ponad 700 pieśni!), ale też po­

ziom em . O pracow ane z uw zględnieniem założeń prądów odnow y m uzyki ko­

ścielnej (m.in. cecylianizm u) akom paniam enty N achbara pow szechnie zalicza się do najbardziej w artościow ych towarzyszeń organowych do polskiej pieśni kościelnej spośród wszystkich wydań X IX -w iecznych39. O m aw iając Choral...

Nachbara, trudno pom inąć wydawcę dzieła ks. B ernarda B ogedaina (1810— 1860) — radcę rejencyjnego i szkolnego w O polu, późniejszego biskupa sufragana w rocław skiego, który był w łaściw ym inspiratorem a zarazem w spółtwórcą tego niezw ykle pożytecznego dzieła40. Dodajm y ponadto, że boga­

36 N ależy tu w y m ien ić przed e w szystkim następujące zbiory: Pieśni na wszystkie niedziele i święta (Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu, sygn. 13 567), pochodzący z przełom u XVHI/XIX w., oraz Pieśni podczas codziennego nabożeństwa (M uzeum Śląskie w Opolu, b. sygn.), z w ypisaną datą (1812) oraz nazwiskiem właściciela (Joseph Sobeczko). Por. L. S o s n o w s k i : Pieśni religijne..., s. 35— 39.

37 Tw órca ten był w ieloletnim org an istą k ated ry g nieźnieńskiej, a n astępnie w ykładow cą m u­

zyki w sem in ariach n a uczycielskich w P aradyżu i Pyskow icach. Z ob. P. S w i e r c: N a c h b a r J ó ­ zef. W: Polski sło w n ik b iograficzny. T. 22. W rocław i in. 1977, s. 4 2 4 — 425.

38 C h o rał ten o m aw iają m .in.: P. S w i e r ć : „ C h o ra l” B oged a in a — N achbara ja k o in stru ­ m e n t vi' w alce o za ch o w a n ie ję z y k a p o lsk ie g o na Śląsku. W : Tradycje ślą skiej ku ltu ry m uzycznej.

V konferencja n a u ko w a 26 — 28 listopada 1987 r. Red. M . Z d u n i a k. W rocław 1990, s. 93—- 104; K. M r o w i e ć : P olska p ie ś ń ko ścieln a ..., s. 70— 72; J. C h u d a 11 a: W artości h isto ry cz­

n e..., s. 183; A. W i ę c l e w s k a - B a c h : D as p o ln isch e..., s. 65 — 69.

39 Por. np. K. M r o w i e c: P olska p ie ś ń kościelna..., s. 70— 72.

40 Ks. B o g ed ain ju ż w cześniej opracow ał beznutow y śpiew nik: P ieśn i n a b o żn e d la użytku k a ­ tolików a rch id iecezji g n ieźn ie ń skiej i p o zn a ń skie j, w ydany w P oznaniu w 1844 r. (przypom nijm y, że diecezja w rocław ska należała w tedy do archidiecezji gnieźnieńskiej). Z ob. P. Ś w i e r c:

„ C h o ra ł" B o g ed a in a —N ach b a ra ..., s. 94— 97; Z. B e r n a t, A. Ś w i e r k : B o g ed a in B ern a rd Józef. W : E n cyklo p ed ia ka to licka . T. 2. L ublin 1985, s. 712— 714.

ty repertuar tego zbioru zaczerpnięty został — ja k czytam y w przedm ow ie do Chorału... — głów nie ze Śpiew nika kościelnego ks. M ichała M ioduszew skiego (K raków 1838) oraz — co dla nas bardziej interesujące — popularnego na całym G órnym Śląsku D ostatecznego Śpiew nika K ościelnego i D om ow ego wraz z książką m odlitew ną dla w ygody katolików z różnych książek i śpiew ników ze­

brany i ułożony, opracow anego z inicjatyw y ks. J.A. Ficka (1790— 1862) przez w spółpracującego z nim organistę K arola Piekoszow skiego, a w ydanego w P ie­

karach w roku 1850.

W tym m iejscu należy wspom nieć także inne, wydawane na Śląsku w XIX stuleciu śpiewniki beznutow e, które rów nież wniosły znaczący w kład w rozwój bogatych tradycji śpiewu kościelnego w ówczesnej diecezji wrocławskiej (zw łaszcza na G órnym Śląsku)41. Na szczególną uwagę zasługują tu: kancjonał opracowany przez ks. Petera H lubka (1799— 1845), najpraw dopodobniej pierw ­ szy oficjalny, polskojęzyczny śpiew nik diecezjalny42, a także kilkakrotnie wzna­

w iane zbiory publikowane w oficynie Tom asza i Juliusza Nowackich w M ikołow ie oraz m odlitew nik i śpiew nik ks. Józefa Ktihna z G liw ic43.

Z kolei publikow ane w drugiej połowie XIX w ieku chorały niem ieckoję­

zyczne reprezentuje przede wszystkim cieszący się w ielką popularnością zbiór B ernharda K othego (1821— 1897), dyrektora m uzyki (K irchenm usikdirektor) przy opolskim kościele św. Krzyża: M elodien zu dem O ppelner K atholischen Gesangbuche, f ü r die Orgel bearbeitet und herausgegeben von B. Kothe (O ppeln 1865), który wznawiany był aż ośm iokrotnie44.

41 S zczegółow o om aw ia je m .in. A. W i ę c l e w s k a - B a c h : D a s p o ln isch e..., s. 4 5 — 52.

42 K a n cyo n a ł k a to licki za w iera ją cy M o d litw y i Pies'ni na Z b udow anie i rozm nożenie p o b o ż ­ n o ści w d o m a ch i w kościele, ja k o li p o d czas innych zw yczajnych od p ra w kościelnych p o d łu g R y ­ tuału D iecezyi W rocław skiej sp o rzą d zo n y a za p o zw o len iem D u ch o w n ej Z w ierzchności P racą i n a kła d em K sięd za P H . w W. S z■ w ydany. D odajm y, iż jes zc ze do niedaw na ja k o au to r tego z b io ­ ru podaw any był w literatu rze przed m io tu ks. Pio tr H aw ryłow icz SJ. Z ob. J. C h u d a 11 a: A u ­ torstw o „ K a n cyo n a łu k a to lick ie g o za w iera ją ceg o m o d litw y i pieśni... P racą i nakładem K sięd za P.H. w W. Sz. w yd a n y". P rzyczynek do histo rii p o lskich śp iew n ikó w katolickich z I p o ło w y X IX w ieku na Śląsku. W : Ut m ysterum p a sc h a le vivendo exprim atur. K sięga p am iątkow a d ed yko w a n a K siędzu P rofesorow i H elm u to w i Ja n o w i Sobeczce. Red. T. D o 1 a, R. P i e r s k a ł a. O p o le 2000, s. 4 5 — 48.

43 D o k ład n e tytuły oraz ich krótką ch arak tery sty k ę zob. w: A. W i ę c l e w s k a - B a c h : D as p o ln isch e ..., s. 50— 52, 248— 249.

44 O d d ru g ieg o w ydania ukazyw ał się w należącej do je g o b rata oficynie C. K o th e ’s E rb en V erlag w L eo b sch ü tz (G łubczyce). S ześć w znow ień u k azało się jeszcze za życia au to ra (1868, 1876, 1881, 1886 — d w ukrotnie, 1897), ostatn ie n atom iast ju ż po je g o śm ierci (w yd. 8. p o m ięd zy rokiem 1904 a 1908). Por. J. M a i n k a: M u sik er d es R a u m es L eobschütz in O b ersch lesien d e r letzten f ü n f Ja h rh u n d erte. E in b io g ra p h isch -b ib lio g ra p h isch es N achschlagew erk. D ü lm en 1993, s. 151; R. P o ś p i e c h: Zn a czen ie B ern h a rd a K othego (1821— 1897) dla życia m u zyc zn e g o k o ­ leg ia ty św. K rzyża w O polu w d ru g ie j p o ło w ie X IX w ieku. W : Ineffabiłe E u ch a ristia e donum . K sięga p a m ią tko w a d edykow ana księd zu bisku p o w i A lfo n so w i N ossołow i. Red. T. D o l a . O p o le 1997, s. 369.

D la pełności obrazu należy jeszcze dodać, iż w parafiach D olnego Śląska, w zdecydowanej w ięksżości niem ieckojęzycznych, od przełom u X IX /X X w ieku używ ane były pow szechnie tow arzyszenia organowe autorstw a Franza D irschke- go (1822— 1899), organisty wrocławskiego kościoła N M P na Piasku. O pracow a­

ny przez niego Orgelbuch zu dem vom H ochw ürdigsten H errn F ü rstbisch of Georg approbierten B reslauer D iözesan-G esangbuch opublikowany został po raz pierw szy we W rocławiu w 1892 roku (wstęp autora datowany jest na dzień św. Cecylii 1891 r.) i wznawiany był kilkunastokrotnie do 1925 roku45.

Pieśń kościelna na Górnym Śląsku w wydawnictwach z pierwszej połowy XX wieku

D ziew iętnastow ieczne osiągnięcia w zakresie górnośląskich publikacji tow a­

rzyszeń organow ych do pieśni kościelnych kontynuow ane były od początku XX stulecia. C entrum w ydaw nicze przeniosło się początkowo do B ytom ia. Już w 1903 roku organista tam tejszego kościoła N M P Ryszard (R ichard) G illar (1855— 1939) opublikował zaw ierający ponad 800 pieśni Z bió r M elody i dla użytku kościelnego i p ryw atnego46, który oparł na w łasnym śpiew niku w yda­

nym jeszcze w końcu X IX wieku w spólnie z innym bytom skim organistą H offm annem 47. D w a lata później, w roku 1905, nakładem w łasnym autora (druk u C.G. R ödera G.m .b.H. w Lipsku) ukazało się tow arzyszenie organow e G illara do niem ieckojęzycznej wersji m odlitew nika ks. L. Skow ronka48, przysto­

sowane następnie do poszerzonego w ydania Weg zum H im m el z roku 190849.

45 Por. R. W a l t e r : D irschke, Franz. In: S c h lesisch es M u siklexiko n ..., s. 127— 128.

46 Z b ió r M e lo d y i dla u żytku k o ścieln eg o i p ryw a tn eg o , zeb ra ł i za p o m o c ą sza n o w n ych w spółpracow ników w y d a ł R ich a rd Gillar, R ek to r śpiew u i organista p r z y ko ściele N .M . P anny w B ytom iu G./ŚI. B y to m 1903. D odajm y, iż p u b lik ację tę p o p rzed za dw ujęzyczna (polsko-nie- m iecka) k a rta tytułow a oraz przedm ow a. O prócz tego d zieło to u k azało się rów nież z in n ą k a rtą tytułow ą, w całości w ję z y k u polskim (b.r.w yd.). C harak tery sty czn e, iż od au to rsk a przed m o w a po zo stała w w ersji dw ujęzycznej. W spólny pozo stał rów nież im p rim atu r K siążęco -B isk u p ieg o W ikariatu G en eraln eg o w e W rocław iu z 10 listopada 1902. C horał ten szczegółow o om aw iają:

J. C h u d a 11 a: W artości histo ryczn e..., s. 184— 186; A. W i ę c l e w s k a - B a c h : D a s p o ln i­

sche..., s. 7 2 — 78.

47 Ś p iew n ik d la ludu k a to lickieg o oraz k sią żka d o nabożeństw a. U łożyli G illa r i H offm a n n , organiści z B ytom ia. N a kła d em i c zcio n ka m i w yd a w n ictw a „ K a to lika ". B y to m 1895. Ś piew nik ten do czek ał się kilk u w ydań i w znaw iany był jes zc z e w p o c zątk ach X X w.

48 M elo d ien zu d e m von P fa rrer L u d w ig Skow ronek-B oguschiitz, h e ra u sg eg eb en en k a th o li­

schen A n d a ch tsb u c h e „Weg zum H im m e l”, n eb st einem A n h a n g w eiterer M e lo d ien b e ka n n te r k ir ­ ch lic h er Texte. M it k irch lich e r D ruckerlaubnis. (J. No. 10581. Breslau, d en 24. J u li 1905.) H era u sg eb er u n d Verleger: R ich a rd Gillar, C h o rrekto r a n d e r St. M a rien -K irch e in B euthen, O /Schl. [B euthen 1905].

49 C h o rał ten zo stał opublikow any z tym sam ym im prim atur, pod nieco tylko zm ienionym tytułem : M elo d ien zu dem von P fa rrer L u d w ig Skow ronek-B oguschiitz, h era u sg eg eb e n en k a th o li­

schen A n d a ch tsb u c h e „Weg zum H im m e l", erg ä n zt z u r N o rm a la u sg a b e 1908, n e b st ein em A n-

W tym sam ym — 1908 — roku ukazał się pierw szy tom Zbioru p ieśn i reli­

gijnych ułożonych na cztery głosy do grania na organach przez Cieplika, dyrek­

tora katolickiej szkoły dla organistów w Bytomiu. W sum ie Tom asz (Thom as) C ieplik (1861— 1925) w ydał pięć tomów zawierających m elodie do ponad 900 pieśni kościelnych w języ k u polskim (ostatni tom ukazał się w 1922 r.)50.

W najw iększym jed n ak stopniu oraz w sposób najbardziej owocny do bo­

gactw a i różnorodności tradycji śląskiej pieśni religijnej naw iązał wspom niany ju ż ks. Ludw ik Skowronek (1859— 1934), proboszcz z B ogucic, opracowując rów nież ju ż w ym ieniony m odlitew nik i śpiewnik, który od początku, czyli od roku 1902/1903, wydawany był dw ujęzycznie — jako Weg zum H im m el bądź D roga do nieba51. Do 1945 roku m odlitew nik ks. Skowronka zaspokajał rów­

nież potrzeby duszpasterstw a dw ujęzycznego na G órnym Śląsku. N ależy tu do­

dać, że obydw ie wersje: polska i niem iecka, nie były identyczne, zawierały je d ­ nak sporo tych samych modlitw, a około 40 pieśni m iało w spólną melodię.

W m isji pielęgnow ania a zarazem popularyzacji zam ieszczonych w Drodze do nieba pieśni znaczącą rolę odegrały oddzielnie w ydaw ane towarzyszenia organowe. Kolejnym, po G illarze, ich autorem był bliski w spółpracownik ks. L. Skowronka, organista parafii w B ogucicach Karol H oppe (1883— 1946).

Rozpoczął on swoją posługę m uzyczną w bogucickim kościele w roku 190952, a ju ż dw a lata później ukazał się opracowany przez niego O rgelbuch53. We w stępie do tego dzieła zaznaczono, że diecezjalny (D iözesanandachtsbuch) m o­

dlitew nik ks. Skow ronka Weg zum H im m el, znany i w innych regionach, zaw ie­

ra w ybór najpiękniejszych pieśni kościelnych, dawnych i w spółczesnych54. Na

ha n g w e ite re r M elo d ien b e k a n n ter k irch lich e r Texte. M it k irch lich e r D ruckerlaubnis. (J. No.

10581. B reslau, den 24. J u li 1905.) H e ra u sg eb e r u n d Verleger: R ic h a rd G illar, C h o rrekto r an d e r St. M a rien -K irch e in B euthen, O /Schl. [B euthen 1909].

50 C h o rały te szczegółow o om aw iają: J. C h u d a 11 a: W artości h isto ryczn e..., s. 186— 187;

A. W i ę c l e w s k a - B a c h : D as p o ln isch e..., s. 7 8 — 89. Na tem at T. C ieplika zob. R. P o - ś p i e c h: Z n a czen ie K on serw a to riu m M u zyczn eg o Tom asza C ieplika dla rozw oju m u zyki k o ­ ścieln ej na G ó rn ym Śląsku. W : K szta łcen ie m uzyków ..., s. 167— 178.

51 Na tem at pierw szy ch w ydań m odlitew ników ks. L. S kow ronka zob. A. G 1 a e s e r:

W słu żb ie czło w ieko w i..., s. 26— 31; P. T a r 1 i n s k i: „Weg zum H im m e l" / „D roga d o n ieb a ".

A n m erku n g en zu m G ebet- u n d G e sangbuch von L udw ig S kow ronek. „Jahrbuch d e r S chlesischen F ried rich -W ilh elm s-U n iv ersitä t zu B reslau ” 1997/1998, Nr. 38/39, s. 523— 529.

52 S. S t e b e 1: W trosce o m uzyką ko ścieln ą — życie, d zia ła ln o ść p e d a g o g ic zn a i k o m p o zy ­ torska K arola H oppego. P ra ca m agisterska. B iblioteka PAT. K raków 1989, m aszynopis.

53 O rgelbuch zu d em von P fa rrer L. Skow ronek, G eistl. Rat, B o guschütz, herausgegeben D iö zesa n a n d a ch tsb u ch e: „Weg zum H im m e l’’ m it B erü cksich tig u n g d e r 23 E in h eitslied er d er D eu tsch en D iö zesan-G esangbücher, b e a rb e itet von K. H oppe. Ratibor. D ru ck u n d Verlag von R ein h a rd M eyer, K a th o lisch e V erlangsanstalt. [R atibor 1911].

54 „D as von P farrer L. S kow ronek in B o g u sch ü tz bearbeitete A ndachtsbuch: »Weg zum H im ­ m el« hat infolge se in er G ed ieg e n h eit w eit ü b er die G renzen u n serer D iözese h inaus V erbreitung g efu n d en . [...] E s bietet in seinem 2. T eile eine reiche A usw ahl d e r an erk an n t schönsten K irchen­

lie d e r aus älte re r und n eu ere r Z eit” ( V orw ort, s. V III).

podkreślenie zasługuje pom ocny dla organistów zapis m uzyczny, uw zględnia­

jący zarazem pełny tekst pieśni, co pozw ala im na w łączenie się do w spólnego śpiew u55. Z kolei sam o opracow anie harm oniczne um ożliw ia rów nież, oprócz akom paniam entu organow ego, 4-głosow e w ykonanie w okalne zam ieszczonych pieśni56. T e sam e uw agi w stępne zam ieścił też H oppe w kolejnych w ydaniach swojego zbioru, z roku 1920 i 193057. Bardziej znaczące zm iany nastąpiły w w ydaniu z roku 194058, które zostało dostosow ane do standardow ego, opra­

cow anego ju ż po śm ierci ks. Skow ronka, w ydania m odlitew nika z 1939 roku59.

O prócz om ówionych ju ż chorałów do Weg zum H im m el K. H oppe opraco­

wał także tow arzyszenia organowe do polskiej wersji D rogi do nieba. C horał taki, zaw ierający praw ie 600 różnych m elodii, ukazał się w roku 1920 (im pri­

m atur z 14 czerw ca 1920). Jego pełny tytuł brzm i: Chorał, czyli towarzyszenie organ do książki parafialnej „Droga do N ie b a ”, w ydania ks. radcy duchow ne­

go Ludw ika Skowronka, proboszcza w Bogucicach, na G órnym Śląsku. O praco­

wał K arol Hoppe, organista i rektor chóru kościelnego. Za pozw oleniem Zwierzchności D uchownej. N akładem i drukiem w ydaw nictw a d zieł katolickich Reinharda M eyera w Raciborzu. 1920. Zam ieszczone tu Słowo wstępne (s. V— VI) stanowi częściowe tylko tłum aczenie wstępu wersji niem ieckoję­

zycznej (głów nie co do ogólnych wskazówek). B ardzo interesujące są p rzy to­

czone przez H oppego uwagi bpa B. B ogedaina na tem at polskich pieśni naboż­

nych, które „po nierów nie większej części są płodem sztuki natchniętej żyw ą i głęboką pobożnością” . D latego też autor opracow ania kończy słowam i za­

czerpniętym i z pierw szego w ydania D rogi do nieba ks. L. Skowronka: „Śpie­

waj więc, ludu kochany, dalej twoje prześliczne pieśni pobożne! Śpiewaj po do­

55 „A u f vielseitig g eäu sserten W unsch ist allen L ie d ern d e r v olstandige Text b e ig eleg t w or­

den. A u f diese W eise ist der O rganist in d e r L age, den Text m itsingen zu können [...]” ( V orw ort, s. V III, pkt. 5).

56 „D ie p artitu rg em äß e B earb eitu n g des O rg elb u ch es e rm ö g lich t den K irch en ch ö ren auch, geleg en tlich (z.B . in der A dvents- und F astenzeit, bei T rauerfeierlichkeiten) ein zeln e K irch elie d er vierstim m ig im S atze für g em isch ten C h o r a cap ella vorzu trag en ” ( V orw ort, s. V III, pkt. 6).

57 R ó żn ica w ty tu łach kolejnych w ydań dotyczy w łaściw ie je d y n ie g o dności ks. Skow ronka (początkow o rad cy duchow nego, później p rałata), co u w zg lęd n io n o rów nież w d ed y k acji, a tak że aprobaty w ładz diecezji. W ydanie d ru g ie zostało po n ad to po szerzo n e o d o d a te k (A n h a n g ), w k tó ­ rym zam ieszczo n e zostały m elo d ie do tych pieśni, które w w y daniu p ierw szy m o b ecn e były je d y ­ nie w form ie incipitów tekstow ych, ja k rów nież o inne m elodie do śpiew anych ju ż tekstów (w sum ie praw ie 100 now ych m elodii). Z kolei w ydanie trzecie m a ju ż oficjalny im p rim atu r w rocław skiego W ik ariatu G en era ln eg o z d n ia 26 m arca 1930. P o szerzo n e je s t p o n ad to o kolejny d o d atek (A n h a n g II), któ ry m a odrębny, w cześniejszy im p rim atu r z d n ia 1 m arca 1929 (n astęp ­ nych około 5 0 m elodii).

58 O rgelbuch zum A n d a ch tsb u c h e „Weg zum H im m e l” von L u d w ig S kow ronek. B ea rb eitet von K arl H oppe, M usikprofessor. D ru ck u n d Verlag: R ein h a rd M eyer. R a tib o r 1940.

59 K a th o lisch es Gebet-, G esang- u n d M eß b u ch „Weg zum H im m e l" von L u d w ig Skow ronek.

S ta ndard-A usgabe. R a tib o r 1939.