Po II wojnie światowej śląskie tradycje pielęgnow ania i popularyzow ania pieśni religijnej oraz zw iązanych z nią wydawnictw odżyły bardzo szybko. Na
leży tu w ym ienić przede wszystkim znane na całym G órnym Śląsku, wydawane w dużych nakładach m odlitew niki: Skarbiec m odlitw i pieśn i oraz Chwalcie Pana w diecezji katowickiej, a także Droga do nieba w diecezji opolskiej. Kon
tynuow ane były rów nież przedw ojenne tradycje w dziedzinie towarzyszeń orga
nowych do pieśni kościelnych. Powszechnie korzystano w praw dzie, ja k ju ż w spom niano, z chorałów G illara, C ieplika i H oppego, ale przygotow ywano także nowe opracowania. Już w latach czterdziestych ks. R obert G ajda (1890— 1952) w ydał w K atow icach Chorał do książki diecezjalnej „Skarbiec m odlitw i p ie ś n i”, zaw ierający prawie 250 m elodii, uzupełniając go kolejnymi zeszytam i61. N ajw iększą popularność osiągnął jednakże tzw. chorał katowicki, który opracow ali w latach 1966— 1968 organiści Roman D w ornik (1913— 1988) i Jó ze f Jakac (1911— 1995) pod przew odnictw em ks. Rom ualda R aka (1920— 2003)62. To szeroko ujęte, trzy tomowe dzieło zyskało sobie powszechne uznanie nie tylko na Śląsku, ale też w całej Polsce.
W dzisiejszej diecezji opolskiej szczególną popularność, spośród licznie w yda
wanych na G órnym Śląsku modlitewników i śpiewników, zyskała opracowana przez ks. L. Skowronka książeczka Droga do nieba. M odlitewnik ten ma niewątpliwie największe znaczenie dla rozwoju religijnej kultury muzycznej na Śląsku Opolskim w XX stuleciu. Kilkaset zawartych w nim pieśni wyznaczyło za
kres repertuaru, który — stopniowo poszerzany — przetrwał do dnia dzisiejszego.
To właśnie książeczka ks. Skowronka stała się od samych początków oficjalnym m odlitew nikiem Kościoła opolskiego i niezm iennie do dziś nim pozostaje.
60 B ardziej szczegółow e om ów ienie tego zbioru zob. A. W i ę c l e w s k a - B a c h : D a s p o ln isch e ..., s. 89— 95.
61 71 m e lo d ii na jb a rd ziej znanych p ie ś n i E u ch a rystyczn ych i d o Serca Jezusow ego. K atow ice [b.r.w.], o raz 101 p ie ś n i na cześć M a tki B oskiej. [K atow ice 1949].
62 C horat d o m o d litew n ikó w ślą skich . T. 1— 3. Red. R. R a k . K atow ice 1966— 1968.
Do 1945 roku Droga do nieba zaspokajała również, ja k w spom niano, po została dodatkowo polskim i tradycjam i W schodu, kultywowanym i przez prze
siedleńców z tam tych stron. T rzeba podkreślić, iż redakcje w szystkich pow ojen
nych w ydań D rogi do nieba63 zawsze uw zględniały bogatą m ozaikę ludno
ściową Opolszczyzny, którą — oprócz autochtonów — tw orzyli repatrianci dawnych Kresów W schodnich oraz ludność napływ ow a z innych terenów Pol
ski. W spom niane na początku powody duszpasterskie sprawiły, że om awiany m odlitew nik diecezjalny należało redagować z uw zględnieniem bogatej tradycji religijnej w szystkich warstw ludnościowych. Zaow ocowało to „w yjątkow ym bo istotną rolę w um acnianiu życia religijno-narodowego. O dziedziczony skarbiec m uzyki kościelnej pragniem y w całej pełni zabezpieczyć i nadal przekazyw ać
tew niku D roga do nieba, konkretnie zaś na w ydaniu z roku 198267. Początki
niczne opracow ania zostały uw zględnione69. Ponadto nakład chorału katow ic
kiego bardzo szybko w yczerpano, tym czasem zaś pow stało sporo now ych pieśni liturgicznych, które nie były najczęściej publikow ane (rozprow adzano je w for
m ie różnego rodzaju odbitek pow ielaczow ych czy fotograficznych). Ponadto, co w ydaje się najbardziej istotne, przeobrażeniom treściow o-repertuarow ym uległ opolski m odlitew nik D roga do nieba (w spom niane w ydanie z 1978 r.). To w szystko spraw iło, że m uzycy kościelni ponow nie zaczęli odczuw ać brak odpo
w iedniego, dostosow anego do zreform ow anej liturgii i uw zględniającego naj
now szy repertuar, zbioru tow arzyszeń organow ych. D latego też diecezjalna k o m isja liturgiczno-m uzyczna postanow iła kontynuow ać rozpoczęte prace nad Chorałem opolskim . Zespołow i redakcyjnem u, w skład którego weszli pracow nicy opolskiego Studium M uzyki K ościelnej przy Instytucie Teologiczno-Pasto- ralnym i członkow ie D iecezjalnej Kom isji M uzyki K ościelnej w O polu, prze do śpiewów liturgicznych celem podniesienia poziom u kultury muzycznej w kościołach diecezji opolskiej;
— zachow anie a zarazem podtrzym anie żywej tradycji śpiewu kościelnego oraz najbardziej wartościowego repertuaru;
— upow szechnienie nowych kom pozycji liturgicznych, spełniających zalecenia posoborowej reform y liturgiczno-m uzycznej;
— pielęgnow anie i kontynuacja bogatych tradycji wydaw niczych w zakresie śląskich chorałów organowych.
Tak szerokie uw zględnienie różnorodnych celów sprawiło, że C horał opolski stanowi swego rodzaju antologię polskiej pieśni kościelnej. Z grom adzono w nim bow iem ponad tysiąc różnych śpiewów liturgicznych, które opracow ano w form ie towarzyszeń organowych. Podstawę repertuaru zam ieszczonych w chorale pieśni i nabożeństw stanowił, ja k wspom niano, diecezjalny m odlitew m iędzydiecezjalnego —- dla diecezji opolskiej i nowo powstałej diecezji gliw ic
kiej73. O d sam ego początku rów nolegle pracow ano nad dw om a w ersjam i: pol- sko- i niem ieckojęzyczną, co stanowiło bezpośrednie naw iązanie do dawnych, przedwojennych tradycji, do których m ożna było powrócić po politycznym
70 D roga d o nieba. K a to licki m o d litew n ik i śp iew n ik. O prać. M ię d zy d iece zjaln a K om isja do
przełom ie w 1989 roku. Efektem tych prac są w zorcow e, ja k m ożna sądzić po om aw ianego w ydania specjalnie przetłum aczono kilkanaście najpopularniej
szych pieśni polskich na języ k niem iecki (np. Pod Twą obroną — In deiner O bhut czy niektóre kolędy76). Podstawowym źródłem przy w yborze repertuaru części śpiewnikowej było przede wszystkim ostatnie w ydanie opracow anego do Weg zum H im m el chorału K. H oppego (z 1940 r.), choć sięgano rów nież do in
nych śląskich śpiewników niem ieckojęzycznych, zarówno tych przedwojennych (np. B. Kothego czy M. B rosiga), ja k i wydawanych po wojnie w N iem czech
O statni w reszcie zbiór pieśni kościelnych opublikowany w Opolu (jak w szyst
kie pow ojenne publikacje rów nież w D iecezjalnym W ydawnictwie św. K rzyża)
z zapisem m uzycznym pieśni (2001), a ostatnio rów nież w postaci beznutow ej (2003). Jest to, ja k dotąd, najobszerniejszy zbiór pieśni kościelnych, zaw ierający w sum ie ponad 1000 różnych śpiewów. Jak zauw ażają głów ni redaktorzy tego w ydania, cytow ani ju ż ks. H.J. Sobeczko i ks. J. W aloszek, w raz z najnow szą re
dakcją D rogi do nieba „w ierni gliw ickiej i opolskiej diecezji, ale rów nież całej Polski, otrzym ali do rąk gruntow nie przepracow ane i poszerzone jej wydanie.
Jest to nieoceniona pom oc w pielęgnow aniu w iary i m odlitw y na pielgrzym ich drogach do dom u Ojca. N ow e opracow anie jest odpow iedzią na w yzw ania no
wych czasów , które uśw iadam ia nam zw łaszcza przełom tysiącleci, a przede wszystkim konieczność sprostania w ym ogom odnow ionej liturgii posoborow ej oraz pielęgnow ania i pogłębiania pobożności ludowej, która pow inna być coraz głębiej zakorzeniona w liturgii i odpow iadać współczesnej m entalności”79.
Podstaw ę repertuaru pieśniow ego om aw ianego w ydania stanowił, ja k w spo
m niano, wydany wcześniej Chorał opolski, nieco jedn ak zrewidowany (niektóre, zdaniem redakcji, mniej wartościowe śpiewy pom inięto) i uzupełniony o n aj
nowsze kom pozycje liturgiczne, publikowane w wielu innych śpiew nikach ogól
nopolskich (przede w szystkim opracowany w środowisku KUL Śpiew nik litur
giczny oraz zw iązany z ruchem oazow ym — Exultate Deo). D odatkow ą w artością edycji są — oprócz zapisu nutowego — m etryczki inform ujące o au
torach tekstu i m elodii poszczególnych pieśni, a przynajm niej w skazujące w y
daw nictw a, z jakiego je zaczerpnięto (dotyczy to również wersji niem iecko-pol- skiej). Zaproponow ano ponadto dość szeroki, jak na dzisiejszą sytuację, zestaw łacińskich śpiewów gregoriańskich. Należy w reszcie zw rócić uw agę na podział treści m odlitew nika i śpiewnika, który podporządkowany został w ym ogom po
soborowej reform y liturgicznej. U łatw ia to korzystającym z niego w łaściw y d o bór śpiewów do codziennej i niedzielnej Eucharystii. Warto w tym kontekście przytoczyć słowa jednej z opublikowanych recenzji nowego w ydania D rogi do nieba: „K atolicki m odlitew nik i śpiew nik D roga do n ieba, w ydanie 1. z 2001 r., jest bez w ątpienia jednym z najbogatszych pod w zględem zam ieszczonego re
pertuaru polskim śpiew nikiem kościelnym. Po Soborze W atykańskim II ukazało się ju ż w iele tego typu publikacji, ale tylko nieliczne uw zględniły w układzie swym soborow ą reform ę liturgiczną”80.
Zarów no C horał opolski, ja k i najnow sze edycje D rogi do nieba należą niew ątpliw ie do najbardziej wartościowych inicjatyw w ydaw niczych w ostatnim czasie na Śląsku. M ają one nie tylko wartość użytkową, w ychodząc naprzeciw zapotrzebow aniu na tego rodzaju pozycje, ale także historyczną — jako konty
nuacja bogatych tradycji śpiewaczych i w ydaw niczych naszego regionu. Stano
wią w końcu św iadectw o pielęgnow ania tych tradycji, a zarazem przekonania o ich trwałej i nieprzem ijającej wartości.
79 H J . S o b e c z k o , J. W a l o s z e k : N ow e w ydanie..., s. 196.
80 C ytow ana ju ż rece n zja ks. A. F i 1 a b e r a (por. przyp. 74), s. 350— 351.
R em ig iu sz P ośpiech
Fostering of the tradition of religious songs in the Opole diocese
S u m m a r y
T h e article presen ts the foster o f the trad itio n and d evelopm ent o f religious songs in the O pole d io cese (fo u n d ed in 1972). Its d e v elo p m en t inscribes itself into the rich p a st o f the Silesian C hurch, esp ecially into its m usical traditions. T h e history o f the C ath o lic religious song in n a tional lan g u a g es go b a ck to the 17lh and 18,h centuries, and w as co n d itio n ed by the developm ent o f this p a rticu la r type o f sacral m usic in the E vangelic environm ents. T he first accom panim ents o f o rg an s ap p ear in the 18lh century. T h e peak in the d ev elo p m en t o f this type o f p u blications (p salm -b o o k s and so -called organ ch o rals) took p lace in the 19th and at the beg in n in g o f the 20lh centuries. T h ese p u b lic atio n s w ere m ainly in G erm an (here: W roclaw ), and P olish (O pole and its n eig h b o rin g areas, B y to m , G liw ice, M ikolow ). T he chorals o f J. N a ch b ar (1856), R G illar (1903), and T. C iep lik (vol. 1 in 1908) w ere the m ost p o p u lar in the diocese o f O pole, and the G er- m an -lan g u ag e ch o rals o f B. K othy (1865), and F. D irschke (1892).
A tu rn in g p o in t in the history o f the church song in the U pper S ilesia took place in 1902— 1903, w h en R ev. L u d w ik Sko w ro n ek pu b lish ed the b ilingual p ra y er book, and so ngbook en titled W ay to H e a v e n / W eg zu m H im m el. T he o rg an -acco m p an im en t b o oks w ere pu b lish ed si
m u ltan eo u sly to the tw o pu b licatio n s. T h ey w ere first draw n up by R. G illa r (1905) and then by K. H oppy (1911, 1920, 1930, and 1940 — G erm an versions, 1920 — P olish version). T he w ork o f K. H o p p y b ecam e the basic liturgical and m usical g u id eb o o k fo r the U p p er Silesian organ players.
A fte r the S eco n d W orld W ar, the W ay to H eaven b ecam e the m ajo r and only prayer bo o k and so n g b o o k in the area o f the S ilesia o f O pole (The V ault o f P ra yers a n d S o n g s w as its eq u iv alen t in the d io cese o f K atow ice). H u n d red s o f songs included in the books determ in ed the range o f rep erto ire, w hich — g rad u ally m o d ified — survived to this very day. T he m ost recent editio n s o f the w ork o f R ev. S kow ronek, w ith m usical scores o f all songs, pu b lish ed in G erm an (1997), and in P o lish (2001), are the cro w n s o f th is alm ost a centurial developm ent. T he fo u r volum es o f The O pole C h o ra ls (19 8 5 — 1993), w hich w ere b ased on the e arlie r (m ainly p ost-council) pub licatio n s o f the d iscu ssed song and p ra y er book, w ere the basis o f the P olish version.
R em ig iu sz P ośpiech
Die Pflege vom traditionellen Kirchenlied in Oppelner Diözese
Z u s a m m e n f a s s u n g
Im vo rlieg en d en A rtikel w urde g ezeig t, w ie d as K irchenlied in ziem lich ju n g e r (im Jahre 1972 e n tstan d en er) O p p eln er D iözese, die zu r reich en G eschichte d e r K irche in S ch lesien , b e s o n ders a b er zu d essen M u sik tra d itio n beig etrag en hat, g ep fleg t w ird. D ie G eschichte des a u f d iesem G eb iet in n atio n alen S prachen au sg efü h rten K irch en lied es reicht bis ins 15.Jh. zurück; im 17. und 18. Jh. w urde d iese T radition b eso n d e rs verstärkt, w as in hohem M aße m it der sich in ev an g e li
schen K reisen en tw ic k elten sak ralen M u sik verbunden war. Im 18.Jh. w urde K irchenlied zu m e rs ten M al von d e r O rgel b egleitet. D erartig e S chriften (K irchengesangbücher u n d sog.
O rg elch o rale) e rreich ten ihren H ö h ep u n k t im 19. und zu B eginn des 20.Jhs. Sie w aren sow ohl in d e r d eu tsch en (v.a. B reslau), w ie auch in d e r p o ln isch en S prache (zuerst O ppeln und dessen U m
-gebung, dan n auch B euthen, G le iw itz u. N ikolai) veröffentlicht. A u f dem G eb iet d e r heu tig en O p p eln er D iözese e rfreu ten sich d e r g rö ß ten B elieb th eit die C horale von J. N a ch b a r (1856), R. G illar (1903) und T. C iep lik (l.B a n d , 1908); u n ter den d eutschen — die C h o rale von B . K ot- he (1865) und F. D irsch k e (1892).
D er e n tsch eid en d e A u genblick in d er G eschichte des K irchenliedes in O b e rsch lesien w ar der Z eitraum 1902— 1903, als d e r P riester L ud w ik Skow ronek m it d er V eröffentlichung des zw eisp ra
chigen (zw ei sep arate V ersionen) G eb et — und G esan g b u ch es D e r Weg zum H im m el b eg o n n en hat. Parallel zur T extversion ersch ien en die O rgelb eg leitu n g en zu den sich d o rt b e fin d e n d en L ie dern, die zu n äch st von R. G illar (1905) und dann von K. H oppe (1911, 1920, 1930, 1940 — d e u t
sche V ersionen, 1920 — die p o ln isch e V ersion) b earb eitet w urden. H oppes W erk w ar lan g e Z eit hindurch das g ru n d leg en d e liturgische M u sik leh rm ittel fü r obersch lesisch e O rgelspieler.
N ach dem zw eiten W eltkrieg w urde D e r Weg zum H im m el das ein zig e H au p tg eb et — u. G e sangbuch in O p p eln er S chlesien (in K attow itzer D iözese w ar es D e r S c h a tz von G ebeten u n d L ie dern). E inige h u n d ert d o rt e n th alten er L ied er bild eten ein R epertoire, das a llm äh lich m o d ifiziert, bis zum h eutigen T age erh alten g eblieben ist. D ie K rone des schon fast h u n d ertjäh rig en W erkes vom P riester Skow ronek, das in d e r A u fla g e von ein ig en M illio n en E xem plaren e rsch ien en ist, sind die neuesten, in d eu tsch — p o ln isch er (1997) u n d p o ln isch er (2001) V ersion v erö ffen tlich ten A usgaben D es W egs zum H im m el m it N o ten au fzeich n u n g von allen geistlich en G esän g en . A ls die G ru n d lag e d es letztg en an n ten W erkes dien ten d er frü h er h erau sg e g eb en e v ierb än d ig e O p p eln er C horal (1985— 1993), d e r sich selbst auch a u f frü h ere (postkonziliare) V e röffentlichungen des b e sprochenen G eb et — u. G esan g b u ch es stützte.